مقایسه سلامت عمومی حافظان قرآن و غیرحافظان
Article data in English (انگلیسی)
چکیده
سلامت عمومی انسان ها همواره از موضوعات بسیار مهمی جوامع انسانی بوده است؛ در این مقاله به بررسی و مقایسه سلامت عمومی در بین دو گروه حافظ قرآن کریم و غیرحافظ پرداخته ایم. فرضیه پژوهش عبارت است از اینکه حفظ قرآن کریم می تواند موجب افزایش سطح سلامت عمومی جوانان گردد. بدین منظور، نمونه ای به حجم 103 نفر در سنین 17 تا 27 سالة شهرستان قم، انتخاب و آزمون سلامت عمومی 28 سؤالی (GHQ) مشتمل بر 4 مقیاس فرعی روی آنها اجرا گردید. برای تجزیه و تحلیل داده ها از فن آماری t دو گروه مستقل استفاده شد. نتایج حاکی از آن است که تفاوت معناداری بین دو گروه در سطح 01/0α= مشاهده گردید. با 99% اطمینان می توان گفت: که حافظان قرآن نسبت به جوانان غیرحافظ در هر 4 مقیاس و در کل، از سطح سلامت عمومی بالاتری برخوردارند.
کلید واژه ها: سلامت عمومی، علائم جسمانی، اضطراب و اختلال خواب، کنش اجتماعی، افسردگی، حفظ قرآن.
مقدمه
برای آنکه جامعه ای سالم و کارآمد داشته باشیم تا انسان ها در آن سر شار از شور و نشاط، همراه با انگیزه و هدف در زندگی باشند و پویایی فردای فرزندان و جامعة خود را بسازند، فراهم آوردن امکاناتِ لازم و ایجاد زمینه ای مناسب بر این گونه سازندگی ها، مستلزم به وجودآوردن فضایی سالم و عاری از هرگونه مشکلات جدی رفتاری است که در آن انسان ها بتوانند با فکری آسوده و خلاقیت در خور توجه، سازندة زندگی حال و آینده خود باشند، ولی متأسفانه در طول قرن بیستم، انسان از نظر شیوة زندگی، روابط اجتماعی و مسائل بهداشتی و پزشکی، بیش از تمام تاریخ دستخوش دگرگونی شده است.1 تلاش شتابزده برای صنعتی شدن و گسترش سریع شهرنشینی و زندگی ماشینی، که لازمه آن قبول شیوه های نوین برای زندگی است، اثر معکوس بر سلامت انسان گذاشته و مسائل بهداشتی تازه ای را به بار آورده است. اوضاع اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی نابسامان جهان و بار مشکلات اجتماعی، محیطی و روانی، واکنش های بیمارگونه بسیاری را در افراد و جوامع به وجود آورده که خود سبب وخیم شدن اوضاع و نامساعدشدن شرایط محیط زیست شده است.2 این عامل، توجه ویژة روان شناسان به این گونه مشکلات و راه حل های آنها را به خود جلب کرده و موجب شده رشد و پیشرفت علمی ـ صنعتی را در کنار بهبودبخشیدن به زندگی انسان، مد نظر قرار دهند؛ به عبارت دیگر، علاقة روزافزون روان شناسان به این گونه مسائل موجب شده است دانش انسان در مورد افراد، به ویژه کسانی که دچار مشکلات روانی هستند، به طور قابل ملاحظه ای افزایش یابد.3
سازمان بهداشت جهانی4 در مقدمة پروژة 2000 که طی آن، برنامة وسیع بهداشتی را برای کشورهای در حال توسعه در نظر گرفته، سلامتی را از چهار بعد اساسی، یعنی ابعاد جسمانی، روانی، اجتماعی و معنوی مورد بررسی قرار داده است. تأکید بر بعد چهارم، یعنی معنویت، نمایانگر آگاهی مسئولان و متخصصان بهداشت روانی و تأکید بر اهمیت مذهب و معنویت در زندگی امروزی افراد جامعه است؛5 هرچند بیشتر جوامع بشری (چه در زمان قدیم و چه در زمان معاصر) تأثیر مذهب همراه با چهار نهاد اساسی دیگر (خانواده، مدرسه، اجتماع و همگنان) را در شکل گیری شخصیت و روان انسان ها حتمی دانسته و شناخت این عوامل، بخصوص در رابطه با سلامت روان را امری ضروری می دانستند.6 از این رو، بر اساس ضرورت ناشی ازشناخت اثرات آن، مطالعات بی شماری در این خصوص صورت گرفته که یکی از قدیمی ترین آنها، ارتباط بین سلامت جسمی و رفتن به کلیسا، از سوی کامستوک7 و پارتریج8 با استفاده از میزان مرگ و میر در نمونه ای بزرگ بوده که نتایج آن در جدول 1-1 آمده است.9
جدول (1ـ1): میزان مرگ و میر افرادی که به صورت منظم به کلیسا می روند (در هر هزار نفر)
|
|
کمتر از یک بار در هفته |
یک بار در هفته یا بیشتر |
|
بیماری قلبی (5 سال) |
89 |
38 |
|
آمفیزم (3 سال) |
52 |
18 |
|
سیروز (3 سال) |
25 |
5 |
|
سرطان راست روده (5 سال) |
17 |
13 |
|
خودکشی (6 سال) |
29 |
11 |
همچنین مطالعه مک دنالد لوکت10 که در اواخر دهه 70 انجام گرفته است، ارتباط بین تعلق دینی و تشخیص های مطروحه11 در میان 7050 بیمار با گرایش های دینی متفاوت را مورد پژوهش قرار داده است. نتیجة به دست آمده نشان داد که: در میان پروتستان های غیرافراطی، درصد بالای واکنش انطباقی در کودکی و اختلال افسردگی و اختلال شخصیت وسواس- جبری در بزرگسالی بیشتر است. در پژوهش کوئینگ و همکارانش نیز این یافتة تأیید شده است؛ چرا که پروتستان های افراطی کمترین میزان افسردگی را تجربه کرده بودند.
یکی از امتیازات مهم مکتب حیات بخش اسلام، جامعیت آن و در نظرگرفتن همة ابعاد انسانی است. از تعالیم برجستة این مکتب الهی، توجه فوق العادة آن به پژوهش، تربیت، بهداشت و سلامت روح و جسم انسان است.12 در قرآن آیات بسیاری وجود دارد که فطرت وجودی انسان و حالات گوناگون روان او را متذکر شده و علل انحراف، بیماری و همچنین راه های تهذیب، تربیت و معالجة روان انسان را به طور جامع نشان داده است. ما می توانیم به کمک حقایقی که در قرآن، دربارة انسان و صفات و حالات گوناگون روانی او آمده است، به خوبی شخصیت انسانی خویش را رشد داده، انگیزه های اصلی محرکِ رفتار انسان و عواملی را که در هماهنگ کردن شخصیت و ایجاد بهداشت روانی او تأثیر به سزایی دارند، دریابیم.13
نویسندة کتاب سرچشمه های آرامش در روان شناسی اسلامی، قرائت و آوای دلربای قرآن را یکی از منابع اساسی آرامش انسان می شمارد. وی در این کتاب به نقل از زمخشری می نویسد: دل ها از راه تلاوت قرآن، آرامش می یابند.14 بنابراین، با مراجعه به آیات و روایات روشن می گردد که قرآن نسخة شفابخش خدای سبحان برای بیماران روانی است15 قرآن کریم بعد از بیان نعمت اطعام جهت برطرف کردن گرسنگی، از نعمت آرامش یاد می کند: «خداست که هنگام گرسنگی طعام داد و از ترس و خطراتشان ایمن ساخت».16
امیرالمؤمنین علی† از قرآن به عنوان «ربیع القلوب»، یعنی بهار دل ها یاد می کند. بهار، تجلی شادی است و قرآن خود سرچشمة شادی دل می باشد.17 همچنین آن حضرت در کلمات خود به جنبة شفابخشی قرآن اشارات زیادی دارد: «جز از قرآن، درمان بیماری دل را نجویید».18 امام سجاد† در این خصوص می فرمود: «اگر همة انسان ها از من جدا شوند، هنگامی که قرآن با من باشد، هرگز دچار وحشت تنهایی نمی شوم».19
روایات شریفه مزبور، به خوبی نمایانگر ارزش و اهمیت حفظ قرآن از دیدگاه اهل بیت‰ است. نکته ای که در این رابطه به ذهن می رسد این است که ائمه‰ دلسوز ترین افراد نسبت به انسان ها، به خصوص نسبت به مؤمنان هستند و برایشان گران است که اهل ایمان را مبتلا و دردمند و رنجور ببینند. از این رو، برای رهانیدن پیروانشان از اضطراب ها، و تشویش ها و آلام روحی و به ارمغان آوردن اطمینان و آرامش برای جان و روانشان، توصیه می فرمایند که دل ها را محل و ظرف پاکیزه ای برای آیات نورانی قرآن قرار دهند.20
بیان مسئله
در دوران کنونی، که آن را عصر اضطراب می نامند، آرامش روانی، گم شدة انسان است و او با تمام وجود در پی دستیابی به آن می باشد. از دیدگاه دین، یگانه چیزی که می تواند این نیاز را برآورده کند، یاد خداوند است21. این کتاب آسمانی با تأکید تمام، اعلام می کند که آرامش روان، فقط در سایة توجه به خداوند امکان پذیر است: «با یاد خدا قلوب به آرامش می رسند»22 علامه طباطبائی این حصر را بدین گونه تبیین می کند که همّ و غمّ انسان، دستیابی به سعادت و ایمنی از بدبختی است. انسان در این راه، به هر وسیله ای که دسترسی داشته باشد، چنگ می زند، ولی همیشه این وسایل و اسباب، اگر از این جهت غالب و توانا باشند، از جهت دیگری مغلوب و ناتوانند، جز خداوند متعالی که توانای مطلق است و ناتوانی در او راه ندارد. خداوند در قرآن می فرماید: «هر کس از یاد من روی گردان شود، زندگی تنگ و سختی خواهد داشت».23 با توجه به مطالب مذکور، پژوهش حاضر در پی پاسخ دادن به سؤال مشروح ذیل است: آیا حفظ قرآن کریم می تواند موجب ارتقای سطح سلامت عمومی (سلامت جسم و روان و اصلاح روابط اجتماعی) انسان گردد؟
اهداف پژوهش
هدف اصلی
با توجه به اینکه وظیفه و هدف اصلی سلامت عمومی، تأمین سلامت و بهداشت جسم، روان و روابط اجتماعی افراد جامعه است، در این پژوهش، بررسی رابطة بین سلامت عمومی افراد و حفظ کردن آیات قرآن کریم در مقایسه با غیرحافظان، به عنوان هدف اصلی در نظر گرفته شده است.
اهداف فرعی
1. بررسی و مطالعه سطح افسردگی وخیم حافظان قرآن کریم با غیرحافظان قرآن؛
2. بررسی و مطالعه سطح کنش اجتماعی حافظان قرآن در مقایسه با غیرحافظان قرآن؛
3. بررسی و مطالعه سطح اضطراب و بی خوابی حافظان قرآن در مقایسه با غیرحافظان قرآن؛
4. بررسی و مطالعه سطح علائم جسمانی حافظان قرآن در مقایسه با غیرحافظان قرآن.
فرضیة پژوهش
روان شناسی اسلامی از منطق وحی الهام می گیرد، مسائل انسانی را بر مبنای )فطرت التی فطر الناس علیها( تحلیل می کند، و انسان را مجموعه ای می داند که یک بعدش ملکوتی است و ادراک او را در ادراکات حسی و منطقی محدود نمی کند؛ دریچه ای به سوی عالم ملکوت و کانونی برای عشق و پرستش و ارتباط مستقیم با خدا و دریچه ای به سوی ارواح پاک، برای ارتباط انسان با انبیا و شهدا است.24 از این رو، می توان بیان داشت: اقدام به حفظ کردن آیات قرآن کریم، موجب ارتقاء سطح سلامت عمومی افراد حافظ قرآن، نسبت به دیگر افراد غیرحافظ شده است.
جامعة آماری
شامل جوانان حافظ و غیرحافظ قرآن سنین 17 تا 27 سالة مذکر شهر قم می باشد.
حجم نمونه و روش نمونه گیری
حجم نمونه شامل 103 نفر (به تفکیک 69 نفر حافظ قرآن و 34 نفر از جوانان غیرحافظ) که با روش نمونه گیری در دسترس انتخاب گردید.
ابزار پژوهش
در این تحقیق برای سنجش و ارزش یابی سلامت عمومی آزمودنی ها از پرسش نامة 28 ماده ای سلامت عمومی گلدبرگ25 (GHQ) استفاده گردید. فرم اصلی این تست دارای 560 سؤال می باشد. بعدها فرم های کوتاه تر شامل، 12، 20، 28، 30 و 40 سؤال این مقیاس نیز تهیه شده است. نسخه های گوناگون این تست به زبان های متفاوت ترجمه شده است و در کشورهای گوناگون به طور وسیعی مورد استفاده قرارگرفته است.26
پرسش نامة 28 ماده ای استفاده شده در این پژوهش شامل چهار مقیاس فرعی می باشد که در هر یک از این مقیاس ها، هفت سؤال قرار دارد. مقیاس های فردی عبارتند از:
A: علائم جسمانی، B: علائم اضطراب، اختلال خواب، C: کنش اجتماعی وD: علائم افسردگی.
مدت زمان تکمیل این پرسش نامه، به طور متوسط در حدود 8 دقیقه است و علائم مریضی و حالات مثبت و تندرستی فرد را از یک ماه قبل تا زمان اجرای پرسش نامه، مورد ارزیابی قرار می دهد. رابینز27 و بروکس28 نشان دادند که پرسش نامه 28 ماده ای سلامت عمومی، توانایی لازم برای ارزیابی شدت اختلالات و تمایز بین سلامت و بیماری را دارد.
در زیرمقیاس اول A، مواردی چون احساس فرد نسبت به وضع سلامت خود و یا احساس خستگی و نشانه های بدنی و علائم جسمانی او در طی یک ماه گذشته، مورد بررسی قرار می گیرد.
در زیرمقیاس دوم B، علائم اضطراب و اختلال خواب، علائم و نشانه های ناشی از آن (هم چون اضطراب شدید، بی خوابی، تحت فشار بودن، عصبانیت و دلشوره) بررسی می شود.
در زیرمقیاس سوم C، کنش اجتماعی، توانایی فرد در انجام کارهای روزمره، گسترة توانایی های فرد در مقابله با خواسته هایی حرفه ای و مسائل روزمره، احساس رضایت از انجام وظایف، احساس مفید بودن، قدرتی در زیرمقیاس چهارم D، مواردی چون افسردگی وخیم با گرایش به خودکشی، احساس بی ارزشی، ناامیدی با آرزوی مردن و افکار خودکشی، مورد بررسی قرار می گیرد.
اعتبار و پایایی پرسش نامه
بنجامین29 و همکارانش در مطالعة خود روی 92 زن، متعلق به گروه سنی 40-49 ساله، همبستگی بالایی بین نسخه های 28 سؤال و 60 سؤالی پرسش نامة سلامت عمومی پیدا کرده اند و توصیه نموده اند به منظور صرفه جویی در وقت و هزینه در پژوهش های بزرگ، از فرم کوتاه 28 سؤالی این مقیاس برای سرند بیماران روانی و افراد سالم استفاده گردد. مورا30 و همکارانش (1983) ویژگی های سرند بیماران روانی توسط نسخه های 28، 30 و 60 سؤالیِ پرسشنامة سلامت عمومی را برای 97 نفر در گروه سنی 18ـ64 سال در یک بیمارستان عمومی در شهر مکزیکو، مورد بررسی قرار دادند و تفاوت معناداری بین نتایج حاصل شده از این نسخه ها با نسخ دیگر مشاهده نکرده اند.
مطالعات دیگر در مورد اعتبار (28 GHQ) در پژوهش های متفاوت از نقاط گوناگون دنیا انجام شده است که از این تعداد، 43 مطالعه، دربارة روش نمره گذاری اطلاعات مفصل ارائه داده اند.
ویلیامز31، گلدبرگ و ماری (1988) این مطالعات را تحلیل کرده اند که در آن با توجه به واریانس، متوسط حساسیت پرسش نامة موفق برابر 84% (یعنی بین 77% تا 89%) و متوسط ویژگی آن برابر با 82% (بین 78% تا 85%) می باشد.
مطالعات گوناگون دیگر نیز حاکی از پایایی بالای پرسش نامه (28 GHQ) است. چونگ32 و اسپیرز33 (1989) با مطالعه روی 223 نفر از افراد بزرگسال به این نتیجه رسیدند که ضریب پایانی بازآزمایی این پرسش نامه برابر با 55% و ضریب پایانی با روش بازآزمایی برای خرده مقیاس های آن، بین 42% تا 47% به دست آمده است. از سوی ـ دیگر، در ایران نیز پرسش نامه سلامت عمومی، مورد استفاده پژوهش گران قرار گرفته است و در زمینه اعتباریابی آزمون، اقداماتی انجام شده است؛ از جمله پالاهنگ (1374) در پایان نامة کارشناسی ارشد با عنوان «بررسی اختلالات روانی در شهر کاشان»، نتیجة اعتباریابی آزمون را نشان داد که بر اساس آن، حساسیت و ویژگی، به ترتیب برابر با 88% و 74% است.34
روش های آماری جهت تجزیه و تحلیل داده ها
بعد از دست آمدن داده های موجود از طریق پرسش نامه (28 GHQ) ، با تلخیص و توصیف این اطلاعات برای تجزیه و تحلیل داده ها، از آزمون t برای مقایسه میانگین ها (نسبت به جامعه) استفاده گردید.
نتیجه گیری
جدول 2 ـ 1): مقایسه شاخص های آماری جوانان حافظ و غیرحافظ قرآن کریم در سطح 01/a=0
|
میانگین خطای استاندارد |
t مشاهده شده |
درجه آزادی |
انحراف استاندارد |
میانگین |
شاخص آماری گروه ها |
|
|
296/0 |
822/3 |
101 979/52 |
462/2 |
23/3 |
حافظ |
جسمانی |
|
547/0 |
192 / 3 |
41/5 |
غیرحافظ |
|||
|
305/0 |
098/8 |
101 317/50 |
531/2 |
94/2 |
حافظ |
اضطراب |
|
605/0 |
526/3 |
85/7 |
غیرحافظ |
|||
|
387/0 |
082/2 |
101 835/68 |
215/3 |
88/5 |
حافظ |
کنش اجتماعی |
|
524/0 |
058/3 |
26/7 |
غیرحافظ |
|||
|
197/0 |
126/6 |
101 397/37 |
640/1 |
04/1 |
حافظ |
افسردگی |
|
771/ |
493/4 |
76/4 |
غیرحافظ |
|||
|
939/0 |
979/5 |
101 059/51 |
796/7 |
74/13 |
حافظ |
نمره کلی سلامت عمومی |
|
824/1 |
63/10 |
79/24 |
غیرحافظ |
|||
با توجه به داده های به دست آمده در جدول (2ـ1)، تفاوت معناداری بین
دو گروه جوانان حافظ قرآن و جوانان غیرحافظ در سطح 01/ p=0
مشاهده می گردد. بنابراین می توان نتیجه گرفت که حافظان قرآن در کل
از سلامت عمومی بیشتری نسبت به غیرحافظان برخوردارند و این سرآمدی
را در تمامی مقیاس های فرعی پرسش نامه نشان دادند؛ به عبارت دیگر، حافظان قرآن کریم از نشانگان بدنی، افسردگی اساسی، اضطراب و بی خوابی کمتری نسبت به جوانان غیرحافظ برخوردار بوده، در حالی که روابط و کنش وری اجتماعی بهتری از خود نشان دادند.
در تأیید پژوهش حاضر می توان به پژوهش گسترده و ملی، مؤسسه فرهنگی ـ هنری قرآن پژوهان، به سرپرستی آقای کاظم حق شناس که به سفارش دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی صورت گرفت، استناد کرد.35 هدف ازانجام این پژوهش، بررسی روان شناختی حافظان قرآن و مقایسه آنان با تیپ های مشابه خودشان (به لحاظ سن، پایة تحصیلی و جنس) به وسیله آزمون های مختلف روان شناختی بود که بر روی 639 نفرآزمودنی جوانان حافظ با دو حالت حفظ فشرده و غیرفشرده وجوانان غیرحافظ از 11 استان کشور اجرا گردید. جهت به دست آوردن اطلاعات، از پرسش نامه افسردگی بک (فرم 21 سؤالی) که سه حالت افسردگی طبیعی (فقدان یا حد نرمال افسردگی که به روند عادی زندگی فرد خللی ایجاد نمی کند) افسردگی خفیف و افسردگی شدید و پرسش نامه اضطراب کتل (40 سؤالی) که سه حالت اضطراب کل، اضطراب پنهان و اضطراب آشکار را می سنجد، استفاده گردیده است.
نتیجة کلی که از این پژوهش به دست آمد، حاکی از آن است: افرادی که به حفظ قرآن کریم پرداخته اند، در تمام سطوح نسبت به افراد غیرحافظ، از سلامت عمومی و بهداشت روانی سالم تری در زمینة افسردگی و اضطراب برخوردار بودند؛ بخصوص که این تفاوت ها بیشتر بین دو گروه حافظ قرآن (به طور فشرده) و جوانان غیرحافظ قرآن کریم مشاهده شد. در پایان می توان به این نتیجة جامع و اساسی دست یافت: که حفظ قرآن کریم، مانند تلاوت آن آثاری ارزنده بر روی انسان ها دارد که برخی از آنها عبارتند از:
1. پاداش اخروی: حافظان در بهشت، جایگاهی والا دارند و پاداش آنان دو چندان خواهد بود.
2. هدایت انسان: بسیاری از مردم با تلاوت یا شنیدن آهنگ دلنشین قرآن، مسیر زندگی خود را تغییر داده و به سمت سعادت و کمال رهنمون شدند.
3. آرامش روحی: یاد خدا تأثیر به سزایی در روان آدمی دارد و دل ها در پرتو آن آرام می گیرد «آگاه باش! دل ها با یاد خدا آرام می گیرد». یکی از نام های قرآن «ذکر» است.
4. فهم بهتر قرآن: مهم ترین و عمده ترین اثر حفظ قرآن، درک بهتر آن است. حافظ به سبب تسلط بر همة آیات؛ ارتباط آنها را نیک در می یابد و در پرتو آن، درکی بهتر و درست تر از قرآن به دست می آورد. هر آیه از قرآن, ضمن داشتن معنای ظاهری؛ بطن های متعددی دارد که در اثر شناخت بیشتر، روابط آن با سایر آیات قرآن به عنوان جزئی از یک کل، آشکار می شود.
منابع
ـ آل اسحاق، محمد، اسلام و روان شناسی، قم، نویسنده، 1369.
ـ کلینی، محمدبن یعقوب، اصول کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، بی تا، ج 1 و2.
ـ پرهیزکار، شهریار، چگونه قران را حفظ کنیم... ، ناشر، نمایندگی ولی فقیه در نیروی مقاومت بسیج، 1371.
ـ سارافینو، ادوارد، روان شناسی سلامت، تهران، رشد، 1940.
ـ شفیعی مازندرانی، سید محمد، سرچشمه های آرامش در روان شناسی اسلامی، محل نشر؟؟؟، عطرآگین، 1384.
ـ شهیدی، شهریار، اصول و مبانی بهداشت روانی، تهران، سمت، 1381.
ـ طاهری، حبیب الله، نقش باورهای دینی در رفع نگرانی ها، قم، آستانه مقدس، 1386.
ـ تمیمی آمدی، عبدالواحدبن محمد، غررالحکم و دررالکلم، تهران، دانشگاه تهران، 1366 ﻫ.
ـ میلانی فر، بهروز، بهداشت روانی، تهران، قومس، چاپ سوم، 1373.
ـ نجاتی، محمدعثمان، قرآن و روان شناسی، ترجمة عباس عرب، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ چهارم، 1374.
* کارشناس ارشد علوم اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی واحد آشتیان.
** عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد آشتیان. دریافت: 1/11/87 ـ پذیرش: 9/3/1388
1. Sarafino, 2002.
2. بهروز میلانی فر، بهداشت روانی، ص 8.
3. سعید شاملو، بهداشت روانی، ص 46.
4 World Health Organization
5. شهریار شهیدی، اصول ومبانی بهداشت روانی، ص 10.
6. سعید حاجی آقا جانی و احمدعلی اسدی، روان پرستاری، بهداشت روان، ج 1، ص131.
7 Kamstoc
8 part Rich, 1972.
9. مسعود آذربایجانی و مهدی موسوی اصل، روان شناسی دین، ص 12.
10 Mac Donald Locket
11 DSM III
12. سعید حاجی آقا جانی، و احمدعلی اسدی، روان پرستاری، بهداشت روان، ج1، ص 95.
13. محمدعثمان نجاتی، قرآن و روان شناسی، ترجمة عباس عرب، ص 25.
14. سیدمحمد شفیعی مازندرانی، سرچشمه های آرامش روان در روان شناسی اسلامی، ص 60.
15. حبیب الله طاهری، نقش باورهای دینی در رفع نگرانی ها، ص 12.
16. الذی اطعمهم من جوع و آمنهم من خوف (قریش: 4)
17. مرکز تحقیقات کامپیوتر نور، برنامه معجم الفاظ افزار بحارالانوار، ج 2، ص 36، باب 1، ح 45.
18. همان.
19. محمد یعقوب کلینی، اصول کافی، ج2، ص 602.
20. شهریار پرهیزکار، چگونه قرآن را حفظ کنیم، ص 20.
21. مسعود آذربایجانی و مهدی موسوی اصل، روان شناسی دین، ص 20.
22. الا بذکر الله تطمئن القلوب. (رعد: 28)
23. و من اعرض عن ذکری فان له معیشه ضنکا. (طه: 124)
24. ر.ک: محمد آل اسحاق، اسلام و روان شناسی.
25 General Health Questioner
26 Henderson, 1990.
27 Robins
28 Brooks
29 Benjamin
30 Mora
31 Williams
32 Chong
33 Spears
34. ر.ک: متقیان پور، پایان نامة کارشناسی ارشد با عنوان «بررسی اختلالات روانی در شهر کاشان».
35. ر.ک: کاظم حق شناس، موسسه فرهنگی هنری قرآن پژوهان.
