روان شناسی و دين

رحیم میردریکوندی*

چکیده

با توجه به اینکه عقل در فرهنگ و معارف اسلامی و ادبیات دینی ما اهمیت، ارزش و جایگاه ویژه ای دارد، ملاک بسیاری از امور، شرط تکلیف و موضوع بسیاری از مسائل فقهی، حقوقی، قضایی و معرفتی است، از این رو، مطالعة علمی و دقیق آن، ساخت ابزار و مقیاسی جدید و بومی برای سنجش آن، اعتباریابی و اثبات روایی این مقیاس و در نهایت، به کارگیری آن در مشاغل و بسیاری از امور دیگر، می تواند از ارزش فراوان و ضرورت خاصی برخوردار باشد. این مقاله، با هدف ساخت و ارائة یک مقیاس بدیع اسلامی، برای سنجش و اندازه گیری میزان عقل افراد نگاشته شده است. مواد و آیتم های خام این مقیاس جدید بر اساس آیات و روایات، تهیه و تدوین گردیده است. میزان روایی آن، به روش خبره به صورت کمی و کیفی، به کمک صاحب نظران و متخصصان اسلامی و میزان اعتبار آن، با اجرا روی 53 آزمودنی و به کمک فرمول ها و محاسبات آمارتوصیفی و استنباطی، از جمله نمودارها، شاخص های پراکندگی، روش همبستگی اسپیرمن و پیرسون، آزمون آلفا کرنباخ، آزمون خی دو، آزمون f و سایر آزمون های معناداربودن ضرایب همبستگی، محاسبه و تعیین شده است.پ

کلیدواژه ها: عقل، مقیاس سنجش عقل، معارف اسلامی

مقدمه

همة انسان ها به طور فطری کنجکاو و کاوش گر آفریده شده اند، به همین دلیل انسان همواره به منظور شناخت خویش و ناشناخته ها و اسرار حیات و هستی، از هیچ تلاشی فروگذار نکرده است. انگیزه و تلاش مداوم انسان در شناخت هر چه بیشتر خویش و جهان هستی، مناسب ترین بستر را برای رشد تفکر، استدلال منطقی و دست یابی به روش های علمی فراهم آورده است.¹ انسان برای رسیدن به اهداف گوناگون در زندگی خویش، دارای ابزارهای متعددی است که شناخت و تمایز این ابزارها، او را به بهره مندی بیشتر از آنها هدایت می کند. عقل در تربیت دینی، جایگاه رفیع و منیعی دارد. در حوزه روان شناسی و تعلیم و تربیت و به طور کلی در زندگی، نقش هوش و عقل بسیار مهم و مورد توجه است؛ چراکه انسان به کمک و با به کارگیری این دو عنصرشناختی، می تواند زندگی خود را اداره کند و به اهداف خود برسد. از آغاز روان شناسی تا کنون، تحقیقات زیادی در مورد هوش صورت گرفته است و روانشناسان گوناگون برای سنجش و اندازه گیری آن، ده ها آزمون را ساخته و یا در دست ساخت دارند. برخلاف هوش، واژه «عقل» تا کنون در حیطه روان شناسی، کمتر مورد تحقیق و تدقیق قرار گرفته است. طبیعی است که برای سنجش و اندازه گیری آن مقیاس معتبری، به ویژه یک مقیاس بومی اسلامی وجود ندارد. هدف عمده و اساسی این پژوهش، ساخت و ارائة یک مقیاس مقدماتی کاملاً جدید با تکیه بر منابع اسلامی (آیات و روایات) برای سنجش و اندازه گیری میزان عقل افراد می باشد.

مفهوم عقل

اگرچه عقل در لغت و اصطلاح به معنای قوه شناخت و تشخیص است و از ظاهر منابع دینی و اسلامی نیز به صورت اولیه چنین برداشتی می شود، ولی با نگاهی عمیق، دقیق و همه جانبه به آیات و روایات مربوط به عقل و با مطالعه و بررسی دقیق عقل و عاقل و ویژگی های آن دو به شیوة استنباطی و اجتهادی، به دست می آید که عقل فقط جنبه شناختی و ادراکی ندارد، بلکه دارای جنبه های التزامی، کاربردی و ارزشی نیز می باشد؛ از این رو، تعریف عملیاتی عقل این است: عقل یک نیروی شناختی آمیخته با التزام وتعهد نسبت به کاربردها و ویژگی های آن است. بنابراین، شخص عاقل کسی است که هم از قوة درک و شناخت برخوردار است و هم در عمل و زندگی عملی، به آثار و ویژگی های مربوط به آن شناخت، ملتزم و متعهد است؛ به عبارت دیگر، می توان گفت: عقل از دیدگاه اسلامی، فقط دارای بعد شناختی نیست، بلکه علاوه بر بعد شناختی، دارای بعد انگیزشی( تحریک و تشویق نسبت به عمل خوب و پسندیده و منع و بازدارندگی از عمل زشت و ناپسند) و بُعد کنشی( تعهد و التزام عملی نسبت به اصول، ارزش ها و اعمال خوب و پسندیده و دوری کردن از کارهای زشت و ناپسند) نیز می باشد. با توجه به مفهوم، آثار، کاربردها و ویژگی های عقل، بر پایه این تحقیق، میزان عقل هر شخص برابر است با نمره ای که از مقیاس سنجش عقل به دست می آورد.

طرح تحقیق

پژوهش حاضر که برای بررسی ویژگی های روان سنجی مقیاس سنجش عقل صورت گرفته است، جزء پژوهش های توصیفی از نوع همبستگی است. مراد از همبستگی در این پژوهش، همبستگی بین دو یا چند متغیر نیست، بلکه مرادْ همبستگی بین مواد آزمون با هم و همبستگی هر ماده با کل تست است. در بخش بررسی و مطالعه شاخص ها و ویژگی های عقل و عاقل، اطلاعات به روش کتابخانه ای جمع آوری و تحلیل گردیده است.

جامعة آماری، گروه نمونه و روش نمونه گیری

در هر پژوهش علمی، جامعة مورد مطالعه که به زبان دقیق تر «جامعة آماری» نامیده می شود، باید به دقت تعریف و مشخص شود. مقصود از جامعه، مجموعة معینی از اشخاص یا چیزهایی است که دست کم دارای یک صفت مشترک می باشند.² در پژوهش های روان شناختی، عناصر یک جامعه معمولاً شخص یا اشخاصی هستند که عمل اندازه گیری در مورد آنها انجام می شود و جامعه، همة عناصری را که با مسئلة پژوهش، ارتباط و مناسبت داشته باشند دربرمی گیرد.³ در این پژوهش، جامعة آماری ما اساتید، محققان و اعضای هیأت علمی مؤسسه امام خمینی€ می باشد، که تعداد آنان 250 نفر است. حجم گروه نمونه با توجه به ماهیت پژوهش، 53 نفر تعیین گردید. گروه نمونه این پژوهش، گروه در دسترس می باشد، که از بین جامعة آماری به روش تصادفیِ ساده، انتخاب شده است.

ابزار پژوهش

الف. پرسش نامه سنجش عقل:

پرسش نامه سنجش عقل، برای اولین بار توسط محقق جهت بررسی خصوصیات و ویژگی های عقل و عاقل، بر مبنای منابع اسلامی (آیات و روایات) طراحی و ساخته شده است. فرایند ساخت این مقیاس به شرح ذیل است:

1. شناسایی منابع اسلامی مربوط به عقل و عاقل، به ویژه قرآن و احادیث، دسته بندی، اولویت بندی و ثبت آنها؛

2. مطالعه و استخراج شاخص ها و ویژگی های عقل و عاقل و مقوله بندی آنها؛

این مرحله خود دارای زیرمرحله هایی به شرح ذیل است:

الف. استخراج تعداد 140شاخص و ویژگی عام مربوط به عقل، از آیات و روایات و دسته بندی آنها؛

ب. استخراج تعداد 130 شاخص و ویژگی عام و کلی مربوط به عاقل و دسته بندی آنها؛

ج. استخراج و استنباط 376 شاخص و ویژگی خاص برای عقل و عاقل، از 270 ویژگی عام و کلی مربوط به عقل و عاقل؛

د. دسته بندی این 376 ویژگی برپایة 7 مؤلفه و محور اساسی به نام های محور ارتباط شخص با خدا یا محور ایمان و اعتقاد شامل 37 ویژگی، محور ارتباط شخص با خودش یا محور اخلاق و صفات شخصی با 151 ویژگی، محور ارتباط شخص با دیگران یا محور اخلاق و صفات اجتماعی شامل 95 ویژگی، محور ارتباط شخص با دانش و حکمت با 19 ویژگی، محور ارتباط شخص با دین و مذهب شامل 20 ویژگی، محور ارتباط شخص با حق و باطل با 14 ویژگی و در نهایت، محور ارتباط شخص با دنیا و آخرت شامل 40 ویژگی.

3. ترکیب، ادغام و حذف مشترکات شاخص ها و ویژگی های عقل و عاقل، به کمک روش استنباط محقق و رساندن این ویژگی ها به 180 ویژگی، که در نهایت منجر به تهیه یک پرسش نامة 180سؤالیِ 5 گزینه ای، بر اساس مقیاس لیکرت (کاملاً موافق، تا حدودی موافق، نه موافق نه مخالف، تاحدودی مخالف و کاملاً مخالف) گردید؛

4. پرسش نامة تهیه شده برای بررسی اولیه و انطباق برداشت های محقق در مورد ویژگی های عقل و عاقل با آیات و روایات، برای ده نفر از محققان و متخصصان علوم دینی و اسلامی، که در حد اجتهاد بودند ارسال گردید و مورد تأیید آنان قرار گرفت؛

5. پس از بررسی و اعمال نظر صاحب نظران، پرسش نامة نهایی جهت اجرای آزمایشی و بررسی مشخصات روان سنجی آن(اعتبار و روایی آن)، آماده گردید. بدین ترتیب، پرسش نامة سنجش عقل که شامل180 سؤال از نوع 5 گزینه ای می باشد، تهیه گردید. حداقل نمره در این مقیاس، 180 و حداکثر آن 900 می باشد؛ هرچه نمرة شخص بیشتر باشد، نشان دهندة بهره مندی بیشتر وی از ویژگی های عقل( میزان عقل) است.

ب ـ سؤال ها و مواد پرسش نامه

این آزمون دارای 180 جملة کوتاه 5 گزینه ای است. گزینة کاملاً موافق برابر با 5، تاحدودی موافق برابر با 4، نه موافق نه مخالف برابر 3، تاحدودی مخالف برابر با 2 و کاملاً مخالف برابر 1 می باشد. این مقیاس دارای یک نمرة کلی و هفت نمرة فرعی(هفت زیر مقیاس) می باشد. دامنة تغییرات نمرات در نمرة کلی، بین 180 تا 900 است؛ به عبارت دیگر، بالاترین نمره در این آزمون 900 و پایین ترین آن 180 می باشد. بنابراین، کسانی که در این آزمون نمرة 900 را کسب کنند، از عقلی خیلی بالا(خیلی زیاد) و کسانی که نمرة 180 را کسب کنند، از عقلی خیلی پایین (خیلی کم) بر خوردارند. با توجه به این معیارهای دوگانه، نمره و میزان عقل سایر افراد نیز قابل تعیین و تفسیر است. می توان گفت: این آزمون، یک آزمون پیوستاری دامنه دار است، که نمرات در آن روی یک پیوستار از 180 تا 900 ادامه دارد و میزان عقل هر شخص را موقعیت نمرة او روی این پیوستار، مشخص می کند. روی هم رفته می توان به کمک و براساس این آزمون، میزان عقل افراد را به 5 رتبة خیلی بالا، نسبتاً بالا، متوسط و معمولی، نسبتاً پایین و خیلی پایین تقسیم نمود.

زیرمقیاس ها یا نمرات فرعی عبارت اند از:

1. محور ارتباط شخص با خدا، شامل 18 ماده ( ماده های: 1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9 ،10، 11، 12، 13، 15، 16 ،17، 62 و 144) و با دامنة تغییراتی 18 تا 90؛

2. محور ارتباط شخص با خود( محور اخلاق فردی)، شامل 67 ماده (ماده های: 14، 18، 19، 20، 21، 22، 23، 24، 25، 26، 27، 28، 29، 31، 32، 34، 36، 37، 38، 39، 40، 41، 42، 43، 44، 45، 46، 47، 48، 49، 50، 51، 52، 53، 54، 55، 56، 57، 58، 60، 61، 64، 65، 66، 67، 71، 72، 73، 74، 75، 76، 77، 80، 81، 83، 84، 86، 87، 88، 89، 93، 98، 101، 110، 142، 143و 175) و با دامنة تغییراتی 67 تا 335؛

3. محور ارتباط شخص با دیگران( محور اخلاق اجتماعی)، شامل 61 ماده (ماده های: 30، 33، 35، 59، 63، 68، 69، 70، 78، 79، 82، 85، 90، 91، 92، 94، 95، 96، 97، 99، 100، 102، 103، 104، 105، 106، 107، 108، 109، 111، 112، 113، 114، 115، 116، 117، 118، 119، 120، 121، 122، 123، 124، 125، 126، 127، 128، 129، 130، 131، 132، 133، 134، 135، 136، 137، 138، 139، 140، 141، و 164) و با دامنة تغییراتی 61 تا 305؛

4. محور ارتباط شخص با دانش و حکمت، شامل 11ماده (ماده های: 145، 146، 147، 148، 149، 150، 151، 152، 153، 173 و 174) و با دامنة تغییراتی 11 تا 55.

5. محور ارتباط شخص با دین و مذهب، شامل 10 ماده (ماده های: 154 ،155، 156، 157، 158، 159، 160، 161، 162 و 163) وبا دامنة تغییراتی 10 تا 50؛

6. محور ارتباط شخص با حق و باطل، شامل5 ماده (ماده های: 165، 166، 167، 168 و 169) و با دامنة تغییراتی 5 تا 25؛

7. محور ارتباط شخص با دنیا و آخرت، شامل 8 ماده (ماده های: 170، 171، 172، 176، 177، 178، 179 و 180) و با دامنة تغییراتی 8 تا 40.

قابل ذکر است: از بین 180 ماده مقیاس، ماده های: 6، 12، 18، 24، 33، 38، 40، 43، 47، 55، 58، 64، 72، 78، 84، 87، 93، 101، 107، 111، 116، 123، 127، 135، 145، 150، 152، 157، 160، 164، 169، 175، و 176 به تعداد 33 ماده به صورت معکوس نمره گذاری شده اند.

ج. اعتبار و روایی آزمون

برای محاسبة اعتبار آزمون، از دو روش ثبات درونی(آلفای کرنباخ) و دو نیمه کردن(اسپیرمن ـ براون) و برای محاسبة روایی آزمون، از طریق روایی محتوایی (بررسی همبستگی بین صاحب نظران) استفاده گردیده است.

روش جمع آوری اطلاعات

در بخش مبانی نظری پژوهش، به روش کتابخانه ای، داده ها و اطلاعات مربوط به عقل از منابع اسلامی (آیات و روایات)، جمع آوری و دسته بندی گردید. سپس در بخش میدانی، با استفاده از داده ها و مبانی نظری مربوط به عقل، که از منابع اسلامی، به ویژه قرآن و احادیث استخراج و دسته بندی شدند وبا مطالعه کتب روان شناسی و روان سنجی، به ویژه در زمینة ساخت آزمون ها، و نیز مطالعة پژوهش های گذشته در زمینة آزمون سازی، ساختِ یک مقیاس سنجش بدیع و جدید برای سنجش عقل، در دستور کار قرار گرفت. در این قسمت، به منظور سنجش و اندازه گیری عقل با توجه به تعاریف، آثار و ویژگی های عقل و عاقل، آزمونی طراحی و ساخته شد که در بحث طرح تحقیق، به روند ساخت آن اشاره شد. این آزمون محقق ساخته، به صورت یک پرسش نامه با 180 مادة 5 گزینه ای در اختیار آزمودنی ها قرار گرفت. داده های خام حاصل از تکمیل این پرسش نامه ها، به کمک برنامه spss و فرمول ها و محاسبات آماری مورد بررسی، مقایسه و تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

روش تجزیه و تحلیل داده ها

برای تجزیه و تحلیل داده ها، در بخش نظری برای استخراج،توصیف و دسته بندی شاخص ها و ویژگی های عقل و عاقل، از روش کتابخانه ای و بر اساس استنباط های محقق از منابع اسلامی استفاده گردید. در بخش دوم، از روش های آمار توصیفی، از جمله جداول و نمودارهای آماری، شاخص های مرکزی، شاخص های پراکندگی، روش همبستگی اسپیرمن و پیرسون و روش های آمار استنباطی شامل آزمون های معنی داربودن ضرایب همبستگی، آزمون2χ، آزمون f و تحلیل واریانس یکراهه استفاده گردید.

توصیف و تحلیل داده ها

آنچه در این جا مورد بررسی قرار می گیرد، شامل دو مرحله است؛ مرحلة اول، توصیف داده هاست که در آن، داده های جمع آوری شده با استفاده از شاخص های آمار توصیفی، خلاصه و طبقه بندی شده و به صورت جدول نشان داده می شود، مرحلة دوم، تجزیه و تحلیل داده ها است که در آن، به کمک تحلیل و تفسیر داده ها، به سؤال های پژوهش پاسخ داده می شود.

الف. توصیف داده ها

در این قسمت،اطلاعات جمعیت شناختی در قالب جداول آمار توصیفی نشان داده می شود. در زیر هر یک از این جداول توضیحات لازم به صورت مختصر بیان می گردد. متغیرهای جمعیت شناختی عبارت اند ازسن، میزان تحصیلات حوزوی، میزان تحصیلات دانشگاهی و سوابق علمی(تدریس و تحقیق). نتایج مربوط به این اطلاعات، در جداول زیر آمده است:

1. سن: توزیع فراوانی آزمودنی ها بر اساس سن، در جدول (1) آمده است.

جدول (1): فراوانی و درصد آزمودنی ها بر حسب سن

همان گونه  که جدول نشان می دهد، بالاترین گروه سنی در نمونة مورد مطالعه، 41 تا 45 سال می باشد که 4/26% کل را به خود اختصاص داده است. میانگین و انحراف معیار سن، به ترتیب برابر69/36 و 09/5 می باشد.

2. تحصیلات حوزوی: توزیع فراوانی آزمودنی ها از لحاظ میزان تحصیلات حوزوی، در جدول (2) آمده است.

جدول (2): فراوانی و درصد آزمودنی ها بر حسب میزان تحصیلات حوزوی

همان گونه که جدول بالا نشان می دهد، بالاترین میزان تحصیلات حوزوی در نمونه مورد مطالعه، مربوط به سطح 4 می باشد که81/69% کل را به خود اختصاص داده است. میانگین و انحراف معیار تحصیلات حوزوی، به ترتیب برابر با8/16و 74/1 می باشد.

3. تحصیلات دانشگاهی: توزیع فراوانی آزمودنی ها بر اساس میزان دانشگاهی، در جدول (3) آمده است.

جدول (3): فراوانی و درصد آزمودنی ها بر اساس میزان تحصیلات دانشگاهی

همان گونه که جدول (3) نشان می دهد، بالاترین سطح میزان تحصیلات دانشگاهی در نمونه مورد مطالعه، مربوط به دورة دکتری است که 06/49% کل را به خود اختصاص داده است. میانگین و انحراف معیار تحصیلات دانشگاهی، به ترتیب برابر با 96/19و1/2 می باشد.

4. سوابق علمی: توزیع فراوانی آزمودنی ها بر اساس سوابق علمی، در جدول (4) آمده است.

جدول(4): فراوانی و درصد آزمودنی ها بر حسب سوابق علمی(سابقة تدریس و تحقیق)

همان گونه که جدول (4) نشان می دهد بالاترین گروه از لحاظ سوابق علمی، در گروه نمونة افراد با سابقة 6 تا 10 سال می باشند، که 85/35 % کل را به خود اختصاص داده اند. میانگین و انحراف معیار سوابق علمی، به ترتیب برابر با7/9 و 01/5 می باشد.

5. تجزیه و تحلیل متغیر پژوهشی: توزیع فراوانی آزمودنی ها بر اساس میزان نمرة پرسش نامة سنجش عقل، در جداول (5) تا( 7) آمده است.

جدول (5): توزیع فراوانی نمرات آزمودنی ها به ترتیب نزولی

همان گونه که جدول نشان می دهد، بالاترین نمره 851 و پایین ترین نمره 582 می باشد.

جدول(6): طبقه بندی نمره کل

دامنة تغییراتی نمره کل در مقیاس سنجش عقل، بین 180 تا 900 است. در این تحقیق، این دامنه به 5 طبقه تقسیم شده است: 180 تا 324 با کد 1 به معنای خیلی کم، 325 تا 468 با کد 2 به معنای کم، 469 تا 612 با کد 3 به معنای متوسط، 613 تا 756 با کد 4 به معنای زیاد و 756 تا 900 با کد 5 به معنای خیلی زیاد. همان گونه که از جدول (6) نمایان است، 9/1% آزمودنی ها دارای میزان عقل متوسط ،3/45% زیاد و 8/52% دارای میزان عقل خیلی زیاد هستند و هیچ کدام در سطح کم یا خیلی کم نیستند. تحلیل ما این است که آزمودنی ها به علت سن نسبتا بالا، تحصیلات عالیه و آشنایی با مفاهیم و منابع اسلامی، از این آزمون نمرة متوسط به بالا گرفته اند. احتمال ضعیف دیگر این است که آنها در انتخاب گزینه ها، صداقت لازم را نداشته اند و برای اینکه خود را خوب نشان دهند، گزینه های متوسط به بالا را انتخاب کرده اند.

جدول (7): توصیف نمرة کل بر حسب کوچک ترین، بزرگ ترین، میانگین و انحراف استاندارد

جدول (7) نشان می دهد، بالاترین نمره 851، پایین ترین نمره 582، میانگین 754 و انحراف استاندارد 54/58 می باشد.

ب. تجزیه و تحلیل داده ها

برای بررسی و محاسبة میزان اعتبار و روایی مقیاس سنجش عقل، باید از تجزیه و تحلیل اطلاعات و داده ها استفاده نمود. در این پژوهش با دو سؤال اساسی روبه رو هستیم:

1. میزان اعتبار مقیاس سنجش عقل چقدر است؟

2. میزان روایی مقیاس سنجش عقل چقدر است؟

سؤال اول: میزان اعتبار مقیاس سنجش عقل چقدر است؟

برای تجزیه و تحلیل سؤال اول و جواب به آن، یعنی محاسبة اعتبار آزمون، از روش آلفا کرنباخ و روش دونیمه کردن استفاده شده است، که نتایج آن در جدول های (8) تا (10) آمده است.

جدول(8): نتیجة آزمون آلفا کرنباخ برای کل مقیاس

همان گونه که در جدول (8) مشاهده می شود، مقدار آلفا برابر با 96/0 است. با توجه به مقدار آلفا که بیشتر از 7/0 است، می توان گفت: مقیاس ما از اعتبار لازم برخوردار است؛ به عبارت دیگر، می توان گفت: آزمون، میزان عقل شخص را می سنجد و مقیاس اعتبار دارد.

جدول (9): نتایج روش دونیمه کردن برای محاسبة اعتبار مقیاس

همان گونه که جدول (9) نشان می دهد، مقدار آلفا در نیمة اول برابر با 93/0 و در نیمه دوم برابر با 94/0 است، که گویای اعتبار مقیاس است. همان گونه که مشاهده می شود، مقیاس ساخته شده دارای اعتبار کافی بین 93/0 و 94/0 می باشد.

با توجه به اینکه این مقیاس به روش استنباط محقق به 7 مؤلفه (7 زیر مقیاس) تقسیم بندی شده است، اعتبار آزمون برای 7 مؤلفه نیز محاسبه شده و نتایج آن در جدول (10) آمده است.

جدول (10): نتایج آزمون آلفاکرنباخ برای اعتبار هفت مؤلفة آزمون

اگر مقدار آلفا در هر مؤلفه کمتر از 7/0 باشد، آن مؤلفه از اعتبار لازم برخوردار نیست و اگر بیشتر از 7/0 باشد، از اعتبار لازم برخوردار است. با توجه به این نکته و با مشاهده جدول (10) به این نتیجه می رسیم که مؤلفه های 1، 2، 3، 6 و 7 دارای اعتبار لازم هستند.

در مؤلفة 5 (ارتباط فرد با دین و مذهب)، چون مقدار آلفا برابر با 66/0 است، این مؤلفه از اعتبار ضعیف و پایینی برخوردار است. با حذف مادة 156 (اهل تهجد و شب زنده داری هستم)، مقدار آلفا در این مولفة با گردکردن به 7/0 می رسد، که در این صورت از اعتبار لازم برخوردار می شود.

در مؤلفه 4( ارتباط فرد با دانش و حکمت)، چون مقدار آلفا برابر با 53/0 است، بنابراین در مرحلة اول از اعتبار لازم برخوردار نیست. این امر نشان می دهد آزمودنی های ما برداشت های یکسانی از ماده های این مؤلفه ندارند. اگر بخواهیم این مؤلفه نیز دارای اعتبار لازم باشد، باید اصل سؤالات(ماده ها) را تغییر دهیم؛ از این رو، پیشنهاد می شود در تحقیقات بعدی، ماده های این طیف تغییر کند.

سؤال دوم: میزان روایی مقیاس سنجش عقل چقدر است؟

برای محاسبة روایی آزمون، از روش روایی محتوایی استفاده شده است، به این معنا که مقیاس 180 ماده ای با 5 گزینة کاملاً مربوط، نسبتاً مربوط، متوسط، نسبتاً نامربوط و کاملاً نامربوط در اختیار 16 نفر از کارشناسان و صاحب نظران متون و مباحث اسلامی قرار گرفت و از آنها تقاضا شد میزان ارتباط هر ماده با سنجش عقل را با انتخاب یکی از گزینه های پنج گانه تعیین کنند. نتایج ارزیابی و داوری این کارشناسان، به ترتیب به کمک آزمون f و آزمون 2χ، در جدول های (11) و (12) منعکس شده است.

جدول (11): مقایسة نمرة داوران در ارتباط با مقیاس بر اساس آزمون f

همان گونه که جدول (11) نشان می دهد، سطح معناداری بر اساس آزمون f برابر با89/0 است، که بیان گر این است بین نمرة داوران در ارتباط با مقیاس، اختلافی وجود ندارد و تمامی 16 نفر، نمرة یکسانی به مقیاس داده اند؛ به عبارتی دیگر، مقیاس از نگاه 16 نفر داور، از روایی لازم برخوردار است.

جدول (12): نتایج آزمون 2χ برای بررسی هم خوانی بین 16 کارشناس در پاسخ به سؤالات آزمون

همان گونه که جدول (12) نشان می دهد، سطح معناداری 38/0 است، که چون بیشتر از 05/0 می باشد، بیان گر عدم ارتباط بین دو متغیر(پاسخ ها و پاسخ گویان) است و معنایش این است: از نگاه داوران، مقیاس از روایی لازم برخوردار است و تمام داوران ما، مقیاس را یکسان ارزیابی نموده اند.

نتایج فرعی: محاسبة همبستگی هر ماده با کل تست

در آخرین مرحله از تحلیل داده ها، میزان همبستگی هر ماده با کل تست، مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفت. جدول مربوط به این بررسی، که به علت گسترده بودن از نمایش آن خودداری می شود، نشان می دهد تعداد 26 ماده از 180 مادة مقیاس، یا فاقد همبستگی هستند و یا از همبستگی ضعیفی برخوردارند؛ از این رو، برای استفاده از این مقیاس در تحقیقات آینده، پیشنهاد حذف آنها از مقیاس 180 ماده ای داده می شود. این مواد به ترتیب عبارت اند از:

1، 2، 5، 7، 10، 13، 27، 33، 48، 51، 54، 65، 71، 97، 102، 111، 116، 121، 133، 145، 150، 151، 164، 171، 173، و 174.

نتیجه گیری

مقیاس سنجش عقل، یک مقیاس اسلامی جدید و بومی است که برای اندازه گیری و سنجش میزان عقل اشخاص توان و کاربرد لازم را دارد و از ارزش علمی مطلوبی برخودار می باشد. این مقیاس که با نگاه کاملاً اسلامی و با جهت گیری مذهبی و بر پایه های علمی و روان سنجی ساخته و ارائه گردیده است، می تواند در پژوهش های علمی اسلامی و سایر پژوهش های انسانی ـ اجتماعی، مورد استفاده قرار گیرد. همان گونه که برای هر پژوهشی کاربردهای علمی، تربیتی، آموزشی و یا حتی غیرآموزشی وجود دارد، برای پژوهش حاضر نیز می توان به کاربردهای زیر اشاره کرد:

ـ مورد اول، جنبة دانش افزایی پژوهش می باشد.

ـ این تحقیق می تواند به عنوان یک منبع، مبنا و پایة نظری تحقیقات مشابه بعدی، که در مورد عقل انجام می گیرد، مورد استفاده قرار گرفته و راه را برای تحقیقات آینده، صاف و هموار نماید.

ـ به کمک این تحقیق و نتایج آن می توان عقل را آسیب شناسی نموده در سالم سازی، رشد و تقویت عقل اشخاص به آنها کمک کرد.

ـ با استفاده از مقیاس ساخته شده می توان میزان عقل اشخاص را تعیین نمود.

ـ به کمک این مقیاس می توان عقل اشخاص را از دیدگاه تفاوت های فردی، نژادی، فرهنگی، سنی، جنسیتی، تحصیلاتی و مانند اینها، مورد مطالعه و مقایسه قرار داد.

ـ در محاکم حقوقی و قضایی، در مسائل فقهی و معرفتی، در سازمان ها و نهادهای دولتی، در بحث مشاغل، تولید و صنعت، در بحث ها و موضوعات شناختی و روان شناختی و سایر امور و حوزه ها می توان از این مقیاس استفاده کرد.

منابع

ـ آلن، جی. مری و ین، ام. وندی، مقدمه ای بر نظریه های اندازه گیری (روان سنجی)، ترجمة علی دلاور، تهران، سمت، 1374.

ـ آمدی تمیمی، عبدالواحد، غررالحکم و دررالکلم، بیروت، موسسه اعلمی مطبوعات، 1407ق.

ـ ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1418.

ـ ابن شعبه حرانی، حسن، تحف العقول (با شرح و ترجمه فارسی)، تهران، اسلامیه، 1384.

ـ ابن منظور، محمد، لسان العرب، بیروت، مؤسسه احیاء تراث عربی، 1416ق.

ـ اسلامی، محسن، رابطه عقل و قلب در قرآن، پایان نامة کارشناسی ارشد الهیات و معارف،قم، مؤسسة امام حمینی€، 1378.

ـ افروز، غلامعلی و حیدرعلی هومن، روش تهیه آزمون هوش، تهران، دانشگاه تهران، چ دوم، 1380.

ـ الصالح، صبحی، نهج البلاغه، بیروت، [بی ناشر]، 1387.

ـ امین زاده، محمدرضا، عقل در نظام دین، قم، انصاری، 1383.

ـ ایمانی، محسن، تربیت عقلانی، تهران، امیرکبیر، 1378.

ـ بیانی، احمد، روش های تحقیق و سنجش در علوم تربیتی و روان شناسی، تهران، رهیافت، 1378.

ـ بی ریا، ناصر و همکاران، روان شناسی رشد با نگرش به منابع اسلامی، تهران، سمت، 1375.

ـ پاشا شریفی، حسن و نجفی زند، جعفر، روش های آماری در علوم رفتاری، تهران، سخن، چ هشتم، 1376.

ـ پاشا شریفی، حسن، اصول روان سنجی و روان آزمایی، تهران، رشد، چ سوم، 1374.

ـ ثرندایک، ال. رابرت، روان سنجی کاربردی، ترجمة حیدرعلی هومن، تهران، دانشگاه تهران، 1375.

ـ جعفری، اباذر، مفهوم عقل در کتاب العقل و الجهل اصول کافی با تاکید بر شرح ملاصدرا، پایان نامه کارشناسی ارشد الهیات و معارف، قم، مؤسسة امام حمینی€، 80ـ1379.

ـ جوادی آملی، عبدالله، منزلت عقل در هندسه معرفت دینی، قم، اسراء، 1386.

ـ چورمقی، محسن، کارکردهای عقل نظری و عقل عملی، پایان نامه کارشناسی ارشد فلسفه، قم، مؤسسة آموزشی پژوهشی امام حمینی€، 1383.

ـ حسن زاده، رمضان و مداح، محمدتقی، روش های آماری در علوم رفتاری، تهران، نشر ویرایش، چ دوم، 1386.

ـ حسن زاده، رمضان، روش های تحقیق در علوم رفتاری( راهنمای عملی تحقیق)، تهران، ساوالان، چ دوم، پاییز 1382.

ـ حسینی، سیدحسین، رسالت عقل از دیدگاه قرآن، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته الهیات و معارف اسلامی، قم، مؤسسة آموزشی پژوهشی امام خمینی€، 1379.

ـ حسینیان، محمدجعفر، روش پژوهش، قم، فجر ولایت، 1382.

ـ دلاور، علی، احتمالات و آمار کاربردی در روان شناسی و علوم تربیتی، تهران، رشد، چ یازدهم، 1384.

ـ دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، تهران، دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، 1337.

ـ رحیمی اردستانی، مصطفی، ترجمه المنجد، تهران، صبا، 1377.

ـ رشیدپور، مجید، رشد عقلی، تهران، انجمن اولیا و مربیان، چ سوم، 1378.

ـ سالاری فر، محمدرضا و همکاران، «مبانی نظری مقیاس های دینی» در: گزیده مقالات همایش مبانی نظری و روان سنجی مقیاس های دینی)، قم و تهران، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و دفتر طرح های ملی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1384.

ـ سرمد، زهره، بازرگان، عباس و حجازی، الهه، روش های تحقیق در علوم رفتاری، تهران، آگاه، چ دوازدهم، 1385.

ـ سیدعباس زاده، میرمحمد، روش های علمی تحقیق در علوم انسانی، ارومیه، دانشگاه ارومیه، 1380.

ـ شیخ الاسلامی، سیدحسین، گفتار امیرالمومنین (ترجمه غررالحکم)، قم، انصاریان، چ چهارم، 1378.

ـ طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، بیروت، مؤسسة اعلمی مطبوعات، 1417ق.

ـ عزیزی، عباس، نهج البلاغه موضوعی، تهران، صلاة، 1380 .

ـ عیسوی، عبدالرحمن، آشنایی با مقدمات روش تحقیق در روان شناسی، ترجمة و تحقیق نجیب الله نوری، قم، مؤسسة آموزشی پژوهشی امام خمینی€، 1385 .

ـ غفاری ساروی، حسین، عقل در آینه نقل، ساری، شوق، 1383.

ـ قمی، شیخ عباس، سفینة البحار، قم، اسوه، چ دوم، 1416ق.

ـ کاپلان، ام. روبرت و ساکوزو، پ. دنیس، روان آزمایی، ترجمة علی دلاور و همکاران، تهران، ارسباران، 1386.

ـ کرلینجر، ان. فرد، مبانی پژوهش در علوم رفتاری، ترجمة حسن پاشاشریفی و جعفر نجفی زند، تهران، آوای نور، 1374.

ـ کلینی، محمدبن یعقوب، اصول کافی، با ترجمة و شرح محمدباقر کمره ای، تهران، اسوه، 1372.

ـ کورتز، نورمن، مقدمه ای بر آمار در علوم اجتماعی، ترجمة حبیب الله تیموری، تهران، نی، چ چهارم، 1384.

ـ گراث، گری و مارنات، راهنمای سنجش روانی، ترجمة حسن پاشاشریفی و محمدرضا نیکخو، تهران، رشد، چ دوم، 1375 .

ـ گرین، جودیت و الیویرا، دی. مانوئلا، کاربرد آزمون های آماری در پژوهش های علوم رفتاری، ترجمة علی دلاور و مهرداد پرثان، تهران، ارسباران، 1380 .

ـ گرینون، ژیل و ویو، سوزان، آمار کاربردی، ترجمة حمزه گنجی و مهدی گنجی، تهران، ساوالان، چ دوم، 1384 .

ـ گنجی، حمزه و ثابت، مهرداد، روان سنجی(مبانی نظری آزمون های روانی)، تهران، ساوالان، 1379.

ـ گنجی، حمزه، آزمون های روانی مبانی نظری و عملی، تهران، ساوالان، چ نهم، 1383 .

ـ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة وفاء، چ دوم، 1403ق .

ـ محمدعلی زاده، محمدرضا، نقش عقل در اجتهاد، پایان نامة کارشناسی ارشد الهیات و معارف، قم، مؤسسة آموزشی پژوهشی امام حمینی€، 1378.

ـ محمدی ری شهری، محمد، خردگرایی در قرآن و حدیث، ترجمة مهدی مهریزی، قم، دارالحدیث، 1378 .

ـ محمدی ری شهری، محمد، علم و حکمت در قرآن و حدیث، ترجمة عبدالهادی مسعودی، قمک دارالحدیث، 1379 .

ـ محمدی ری شهری، محمد، منتخب میزان الحکمه، قم، دارالحدیث، چ سوم، 1381.

ـ محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه با ترجمه فارسی، ترجمة حمیدرضا شفیعی، قم، دارالحدیث، چ هشتم، ویرایش دوم، 1386.

ـ محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، قم، دارالحدیث، 1375.

ـ مطهری، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام، تهران، صدرا، چ بیست و ششم، 1374.

ـ مهدی زاده، حسین، آئین عقل ورزی، قم، مؤسسة امام خمینی€، 1383.

ـ مهدی زاده، حسین، بررسی جایگاه عقل در تربیت از دیدگاه امام موسی کاظم€ در روایت هشام بن حکم، پایان نامه کارشناسی ارشد علوم تربیتی، قم، مؤسسة امام حمینی€، 1377.

ـ موحد، فریناز، بررسی تطبیقی عقل و هوش در قلمرو روان شناسی و تعلیم و تربیت، کارشناسی ارشد روانشناسی تربیتی، تهران، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران، 75-1374.

ـ موسوی همدانی، سیدمحمدباقر، ترجمه تفسیر المیزان، قم، اسلامی(جامعه مدرسین)،1364.

ـ نکونام، جعفر، روش تحقیق کتابخانه ای با تاکید بر علوم اسلامی، قم، دانشگاه قم، چ دوم، 1382.

ـ نیکزاد، عباس، عقل و دین از دیدگاه ملاصدرا، تهران و قم، امیرکبیر و پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1386.

ـ هومن، حیدرعلی، استنباط آماری در پژوهش رفتاری، تهران، سمت، چ سوم، 1385.

ـ هومن، حیدرعلی، پایه های پژوهش در علوم رفتاری (شناخت روش علمی)، تهران، سلسله، 1366.

ـ هومن، حیدرعلی، تحلیل داده های چند متغیری در پژوهش رفتاری، تهران، پارسا، 1380.

ـ هومن، عباس، راهنمای عملی پژوهش های تربیتی، تهران، مؤسسة فرهنگی منادی تربیت، 1382.

Barnet, Ronald and Maxwell, Nicholas, Wisdom in the University, London and New York: Routledge Taylor and Francis Group, 2008.

Brace, Nicola, Kemp, Richard and Snelgar, Rosemary, SPSS for Psychologists, China: Palgrave MacMillan, 2006.

Clements, E. Ronald, Wisdom in Theology, Michigan: The Paternoster Press, 1992.

Cohen, Louiss, Manion Lawrence and Morrison, Keitk, Research Methods in Education, London and New York: Routledge Taylor and Francis Group, 6th Edition, 2008.

Colman, M. Andrew, A Dictionary of Psychology, UK and USA: Oxford University Press, 2003.

Corsini, J. Raymond, The Dictionary of Psychology, UK and USA: Taylor & Francis Group, 1999.

Flanagan, Owen, The Science of the Mind, London: The MIT Press, 1991.

Gardner, Howard, The mind's New Science A History of the Cognitive Revolution, New York: Basic Books, INC. Publishers, 1985.

Haugeland, John, Mind Design, USA: Bradford Books Publishers Inc, 1981.

Hornby, Albert and et al, Oxford Advanced Learner's Dictionary of Current English, London: Oxford University Press, 7th edition, 2005.

Jacobson, W. John, Mulick, A. James and Rojahn, Johannes, Handbook of Intellectual and Developmental Disabilities, USA: Springer, 2007.

Kekes, John, Moral Wisdom and Good Lives, Ithaca and London: Cornell University Press, 1995.

Lucas, Caro, Intelligence and Cognitive Systems, Iran: Institute for Studies in Theorical Physics and Mathematics(IPM), 1996.

Mesbah, Ali, Human Gognifive Development in the TransCendental Philosophy of Sadr al-Din Shirazi and the Genetic Epistemology of Jean Piaget, M.A, Institute of Islamc Studies, McGill, Montereal, 1994.

Murray, A.H. James,Bradly, Henrey, Craigie,W.A and Onions, C.T, The Oxford English Dictionary A New English Dictionary on Historical Principles, London: Clarendon Press Oxford( Oxford University Press), volume 1-13, 1961.

Reber, Arthurs and Reber, Emily, The Penguin Dictionary of Psychology, London: Penguin Books, Third Edition, 2001.

Reber,S. Arthur and Reber,S. Emily, The Penguin Dictionary of Psychology, London and New York: Penguin Books,third edition, 2001.

Reber,S. Arthur, Dictionary of Psychology, Tehran: Roshd Press, 1368.

Strenberg, Robert, Wisdom its Nature, Origins, and Development, New York: Combridge University Press, 1992.

* استادیار علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی†. دریافت: 31/2/1388 ـ پذیرش: 31/3/1388

¹. . غلامعلی افروز و حیدرعلی هومن، روش تهیه آزمون هوش، ص 9.

². . عباس هومن، راهنمای عملی پژوهش های تربیتی، ص 272.

³. . حیدر علی هومن، پایه های پژوهش در علوم رفتاری، ص94.