روان شناسی و دين

مقدمه

در میان موجوداتی که روی کرة زمین زندگی می کنند، انسان از ویژگی های منحصر به فردی برخوردار است. این ویژگی ها، او را از سایر موجودات روی کرة زمین جدا می سازد. احساسات، عواطف، هیجان و توانایی قضاوت دربارة رفتارهای خود و دیگران، و تصمیم گیری بر اساس این قضاوت ها، تنها بخشی از این ویژگی های خدادادی است که باعث سنگین شدن مسئولیت انسان شده است.(احزاب: 72) انسان ها باید با توجه به ارتباطات چهارگانة¹ خودشان در جهان هستی، الگوها و سبک های ارتباطی مناسب را در خود پرورش دهند. متخصصان علوم مختلف، به ویژه روانشناسان، به دنبال ایجاد مفهوم جامعی بودند که در برگیرندة تمام الگوهای ارتباطی و تکنیک های پرورش این الگوها در تمام حیطه های زندگی بشری ـ به ویژه زندگی زناشویی ـ باشد و بتواند کارایی و توانایی افراد را بالا برده و به بهداشت روانی ایشان کمک کند. نتیجة این تلاش ها، منجر به ابداع مفهوم هوش هیجانی شد. به تدریج با ایجاد مؤلفه ها، ابعاد و ابزار سنجش و کشف مراکزی مانند نئوکرتکس، لیمبیک و بادامة مغز که نقش مهمی را در هیجان داشتند، در این مفهوم تحول شگفت انگیزی به وجود آمد و در برابر بهرة هوشی (IQ)، بهرة هیجانی (EQ) مطرح شد. از امتیاز های هوش هیجانی این است که با افزایش سن افزایش پیدا می کند؛ در حالی که هوش شناختی چنین امتیازی را ندارد و بخش گسترده ای از آن در محدودة سنی خاصی متوقف می شود. همچنین هوش هیجانی قابلیت تعلیم و تربیت، ارتقا و مدیریت را دارد و این ویژگی ، امتیازهای هوش هیجانی را از هوش شناختی جدا می سازد.

تاریخچة هوش هیجانی

هوش هیجانی یکی از مفاهیم ترکیبی است که از دیرباز مورد توجه محققان علوم روان شناختی بوده است. تعریف ها و توضیح های دانشمندانی چون گیلفورد،² گاردنر،³ ثرندایک⁴ به تعریف امروزی هوش هیجانی نزدیک تر است، ولی هوش هیجانی همانند تمام مفاهیم مطرح در علوم، به سمت تخصصی شدن و تکامل پیش رفته است. شاید امروزه بتوان تعریف جامعی را که از ترکیب هوش هیجانی به دست می آید، ارائه داد؛ در حالی که این تعریف را نمی توان در دو واژه به صورت مستقل پیدا کرد. طی سال های متمادی، بهرة هوشی یا هوشبر
 ( (IQ معیاری برای سنجش هوش فردی به شمار می آمد و آزمون بهرة هوشی تنها شاخصی بود که نشان دهندة توانایی یادگیری و میزان موفقیت شخصی محسوب می شد. پژوهش ها نشان می دهد موفقیت های زندگی حرفه ای، 20 درصد به بهرة هوشی(IQ)  و80 درصد به هوش هیجانی(EQ)  بستگی دارد.⁵

بنابر گفتة ای ال ثرندایک، هوشیاری اجتماعی یا توانایی درک دیگران و رفتار معقولانه در روابط انسانی به منزله ی بعنوان ابعاد هوش عاطفی، خود یکی از جنبه های بهرة هوشی افراد محسوب می شود. در حالی که دیگر روان شناسان آن دوره، در مورد هوشیاری اجتماعی نگاه بدبینانه ای داشتند و آن را نوعی مهارت برای فریب دادن دیگران و آلت دست قرار دادن آنها تلقی کردند.⁶

وکسلر⁷ در سال 1940، به عناصر شناختی به خوبی عناصر عقلانی اشاره کرد و منظور او از آنها جنبه های عاطفی، شخصی و عوامل اجتماعی  بود. در سال 1943 وکسلر به این نکته اشاره کرد که توانایی های غیرعقلانی برای پیش بینی میزان توانایی فرد در کامیاب شدن، در زندگی او نقش اساسی دارد.⁸

گارنر در سال 1983، هوش را شامل ابعاد گوناگون زبانی، موسیقیایی، منطقی، ریاضی، جسمی، میان فردی و درون فردی دانست. او وجوه شناختی مختلفی را با عناصری از هوش غیرشناختی یا به گفتة خودش«شخصی» ترکیب کرده است. بعد غیرشناختی مورد نظر گاردنر، دو مؤلفة کلی دارد که وی آن ها را با عناوین «استعدادهای درون روانی» و «مهارت های میان فردی» معرفی می کند؛ به نظر گاردنر، هوش هیجانی نیز دارای دو مؤلفه است:

الف) هوش درون فردی: نشان دهندة آگاهی فرد از احساسات و هیجانات خویش، ابراز باورها و احساسات شخصی واحترام به خویش و تشخیص استعداد های ذاتی، استقلال عمل در انجام کارهای مورد نظر، و در مجموع میزان کنترل شخص بر هیجان ها و احساسات خود است؛

ب) هوش میان فردی: به توانایی درک و فهم دیگران اشاره دارد به دنبال آن است که بداند چه چیزهایی انسان ها را بر می انگیزاند و چگونه می توان با آنها همکاری داشت. به نظر گاردنر، احتمالاً فروشندگان، سیاست مداران، معلمان، متخصصان بالینی و رهبران مذهبی موفق، هوش میان فردی بالایی دارند.⁹

در سال 1980، رون بارـ آن¹⁰ اولین بار مخفف بهرة هیجانی یاEQ  را برای این دسته از توانایی ها به کار برد و اولین آزمون را در این مورد ساخت.¹¹ بار ـ آن، هوش هیجانی را عامل مهمی در شکوفایی توانایی های افراد برای کسب موفقیت در زندگی تلقی می کند و آن را با سلامت عاطفی و در مجموع، سلامت روانی مرتبط می داند. به عقیدة بار ـ آن، هوش شناختی تنها شاخص عمده برای پیش بینی موفقیت افراد نیست؛ زیرا بسیاری از افراد هوش شناختی بالایی دارند، ولی در زندگی موفق نیستند.¹² رون بار- آن، با طرح الگوی چندعاملی برای هوش هیحانی، آن را مجموعه ای از استعداد ها و توانایی هایی می داند که افراد را در جهت سازگاری مؤثر با محیط و کسب موفقیت در زندگی آماده می کند؛ این توانایی ها در طول زمان تغییر و رشد می یابد با روش های آموزشی قابل اصلاح و بهبود است.¹³

پیتر سالوی¹⁴ و جان مایر¹⁵ در سال 1990، مفهوم اساسی نظریة خود را برای اولین دفعه با عنوان «هوش هیجانی» به چاپ رساندند.¹⁶ سالوی ضمن اختراع اصطلاح «سواد هیجانی»¹⁷ به پنج حیطه اشاره کرد که عبارتند از: خودآگاهی(شناخت حالات هیجانی خویش)، اداره کردن هیجان ها (مدیریت هیجان ها به روش مناسب)، خود انگیزی، کنترل تکانش ها (تأخیر در ارضای خواسته ها و توان قرار گرفتن در یک وضعیت روانی مطلوب)، تشخیص دادن وضع هیجانی دیگران، همدلی، برقراری­ رابطه با دیگران.¹⁸ با وجود اظهارنظرهای مختلف دربارة هوش هیجانی، می توان گفت سالوی و مایر نخستین تعریف رسمی از هوش هیجانی را در سال 1990 بدین صورت منتشر کردند: «توانایی شناسایی هیجان های خود و دیگران و تمایز بین آنها و استفاده از این اطلاعات برای هدایت تفکر و رفتار فرد» .

تعریف هوش هیجانی

تاکنون محققان تعریف های متنوع و مختلفی از هوش هیجانی ارائه کرده اند که به برخی از آنها به طور اختصار اشاره می شود:

1. هوش هیجانی توانایی کنترل هیجان های خود و دیگران، تشخیص و تمایز بین هیجان های مختلف و نام گذاری مناسب آنها، و همچنین استفاده از اطلاعات هیجانی در جهت هدایت اندیشه و رفتار است.¹⁹

2. هوش هیجانی شکل دیگری از با هوش بودن است. هوش هیجانی آگاهی از احساس و استفاده از آن برای اتخاذ تصمیم های مناسب در زندگی و همچنین توانایی تحمل کردن ضربه های روحی و مهار آشفتگی های روحی است.²⁰

3. توانایی درک درست محیط پیرامون، خودانگیزی، شناخت و کنترل احساسات خویش؛ به طوری که این فرایند بتواند جریان تفکر و ارتباطات را تسهیل کند.²¹

4. هوش هیجانی به منزلة زیر مجموعه ای از هوش اجتماعی تعریف شده است؛ یعنی کنار آمدن با مردم، مهار هیجان ها در روابط با انسان ها و توانایی ترغیب یا راهنمایی دیگران؛²²

5. توانایی درک و فهم عواطف، به منظور ارزیابی افکار، خلق وخو و تنظیم آنها به گونه ای که موجب تعالی و رشد شناختی ـ عاطفی گردد؛²³

6. توجه به هیجان ها و کاربرد مناسب آنها در روابط انسانی، درک احوال خود و دیگران، خویشتن داری و تسلط بر خواسته های آنی، همدلی با دیگران و استفاده مثبت از هیجان ها و شناخت آنها؛²⁴

7. قابلیت پرادزش صحیح اطلاعات هیجانی و کارآمدی در دریافت، جذب، فهمیدن و سر و سامان دادن به هیجانات؛²⁵

هوش هیجانی از دیدگاه اسلام

دین اسلام با ژرف نگری ، کنترل و مدیریت احساسات و عواطف را مورد توجه قرار داده است. قرآن کریم تحقیر کردن و خوار شمردن را باعث کاهش اعتماد به نفس و ایجاد کمبود در طرف مقابل می داند و این صفات را به فرعون و طاغوتیان نسبت می دهد که قوم خود را تحقیر و خوار می کنند و آنان نیز از او اطاعت می کنند.(زخرف: 54) بنابراین، یکی از صفات اهل ایمان، دوست داشتن و عشق ورزیدن به دیگران است. بر اساس روایات، دوست داشتن دیگران، بُعدی از دین و رکن عقل است و موجب آسودگی عقل و قلب می گردد.²⁶ خداوند در قرآن به پیامبر خطاب می کند که اگر سخت دل و خشن بودی، مردم از اطراف تو پراکنده می شدند. (آل عمران: 159) حضرت علی† در روایتی ضمن تأکید بر صمیمت و دوست داشتن دیگران می فرماید: «خداوند مهربان است و هر مهربانی را دوست دارد؛ مهربانی کن تا مهربانی ببینی».²⁷ در روایتی دیگر، امام صادق† می فرمایند: «در معاشرت با مردم میانه رو باش؛ نه خشن و تندخو، که کسی به تو نزدیک نشود، و نه ضعیف که تو را تحقیر کنند».²⁸ با نگاهی به منابع حدیثی شیعه درمی یابیم که مؤلفه هایی چون مسئولیت پذیری اجتماعی، همدلی، تشخیص هیجانات دیگران و ارتباط میان فردی، با عناوینی چون صلة رحم و آداب معاشرت با دیگران آمده است.²⁹ یکی از موضوعات مهم مطرح در نظریة هوش هیجانی، خود آگاهی است؛ در آیات و روایات متعددی به ضرورت خودشناسی و منافع آن اشاره شده است؛ حدیث معروفی از نبی مکرم اسلام نقل شده است که می فرماید: «هرکسی نفس خود را بشناسد، خدای خود را خواهد شناخت».³⁰ همچنین خداوند متعال می فرماید: «به زودی نشانه های خود را در اطراف جهان و در درون جانشان به آنها نشان می دهیم تا برای آنها آشکار گردد که او حق است»(فصلت: 57). در روایتی دیگر امیرالمومنین† می فرماید «معرفت و شناخت نفس، سودمندترین شناخت هاست». همچنین حضرت درجایی دیگر می فرماید: «هر قدر بر دانش شخصی افزوده شود، اهتمامش به خودش بیشتر می گردد و در راه تربیت و اصلاح خویش بیشتر می کوشد». لازم به ذکر است که در دین اسلام، خودشناسی با شناخت نیاز های انسانی ارتباط تنگاتنگی دارد.³¹

تعریف رضایت مندی زناشویی

رضایت مندی زناشویی را بیشتر به صورت نگرش ها یا احساسات کلی فرد دربارة همسر و رابطه اش تعریف می کنند.³² یعنی رضایت مندی زناشویی یک پدیدة درون فردی و یک برداشت فردی از همسر و رابطه است. چنین تعریفی از رضایت مندی زناشویی، نشانگر آن است که رضایت مندی یک مفهوم تک بعدی و بیانگر ارزیابی کلی فرد دربار همسر و رابطه اش است.³³ رضایت مندی زناشویی پیامد توافق زناشویی ³⁴ است و به صورت درونی احساس می شود. اصطلاح توافق زناشویی، رابطة مناسب زن و شوهر را توصیف می کند. در رابطه با توافق بالا، هر دو زوج، به گونه ای رفتار، تصور و ادارک می کنند که گویا نیازها و انتظار هایشان برآورده شده و چیزی وجود ندارد که در روابطه شان خلل ایجاد کند. در ازدواج بدون توافق زناشویی، مشکلات موجود میان زوجین به حدی زیاد است که آنها را از احساس برآورده شدن نیازها و انتظارات باز می دارد. اغلب زوج ها، جایی بین این دو انتها قرار دارند و زمینه هایی از توافق و نبود توافق را تجربه می کنند.³⁵ رضایت مندی زناشویی، یک مفهوم کلی است که در وضعیت مطلوب روابط زناشویی احساس می شود. از طرفی رضایت مندی زمانی اتفاق می افتد که روابط زن و شوهر در تمامی حیطه ها بهنجار گزارش شود. بنابر این،محققان برای آسانی در سنجش، همچنین عملیاتی کردن این مفهوم، رضایت مندی زناشویی را به چهار بٌعد اساسی تقسیم کرده اند که عبارتند از:

الف) جاذبه: عبارت است از جنبه ای از یک شئ، یک فعالیت یا یک شخص، که بر انگیزانندة پاسخ های نزدیکی در دیگران باشد؛ تمایلی برای نزدیک شدن به یک شی، فعالیت یا شخص که در رضایت زناشویی جاذبه های بدنی و جنسی انسان مد نظر قرار گرفته است؛³⁶

ب) تفاهم: ارتباطی مبتنی بر پذیرش دوسویه، راحت و بدون تنش و دغدغة خاطر که بین دو نفر برقرار می شود؛³⁷

ج) نگرش: نوعی سوگیری عاطفی درونی که عمل یک فرد را تبیین می کند. در اصل، این تعریف در برگیرندة قصد و نیت فرد است؛³⁸

د) : سرمایه گذاری: منظور از این عبارت آن است که هر یک از زوج ها برای بهتر ساختن رابطه و نیز خوشایندی طرف مقابل، کارهایی را انجام می دهند و یا از انجام آن خود داری می کنند. به بیان دیگر، مقابله به مثل کردن، هنگامی که رفتار طرف مقابل پاداش دهنده است، و خودداری از انجام عمل متقابل، هنگامی که رفتار وی پاداش دهنده نیست.³⁹

رضایت مندی زناشویی از دیدگاه اسلام

اسلام برای تنظیم روابط زن و شوهر، برای هر یک از آنها توصیه هایی دارد که متناسب با ابعاد روان شناختی آنهاست. در کلمات اولیای دین، به دو نکتة مهم روان شناختی دربارة زن اشاره شده است؛ اولین نکته، به تفاوت روانی زن با مرد باز می گردد. ویژگی های روانی و شخصیتی زن، با مرد متفاوت است. بنابراین، مرد نباید بر اساس ویژگی هایی که در خود و سایر مردان می بیند، زن را بسنجد و انتظار داشته باشد که از لحاظ روانی کاملاً با او هماهنگ باشد. اگر مرد بر این شیوه، اصرار ورزد، به شخصیت زن ضربه زده و موجب آسیب روانی او می شود.⁴⁰ نکتة دیگر، توصیف زن در کلمات اولیای دین به ریحانه است. این واژه به لطافت، آسیب پذیری، عاطفی و احساسی بودن زن اشاره دارد. در مقابل، صفت قهرمانی از زن نفی شده است. از تقابل این دو کلمه می توان برداشت کرد که عناصر زیباشناختی، آرامش بخشی و عاطفی، در زن غلبه دارد و کمتر باید از او سخت رویی و استواری را انتظار داشت.⁴¹ یکی از دستورهایی که برای رضایت مندی زناشویی می توان در آیات و روایات جست وجو کرد، اعتقادات و باورهای مذهبی و دینی است. دین اسلام با تأکید بر انجام آموزه هایی مانند احکام، آداب و رسوم و اخلاقیات، به ویژه در بُعد روابط خانوادگی، این مهم را یکی از روش های ایجاد سازگاری و رضایت می داند که پژوهش ها گسترده ای نیز در این باره انجام شده است. برای مثال، نتایج تحقیقی که با هدف بررسی رابطة تقیدات مذهبی و سازگاری زناشویی انجام شد، نشان می دهد که تقیّدات مذهبی زوجین با سازگاری زناشویی رابطة همبستگی معناداری دارد. میزان رابطة همبستگی تقیّدات مذهبی با سازگاری کلی هفتاد درصد بود که در ابعاد گوناگون سازگاری زناشویی بررسی شد. بیشترین میزان رابطه با بعد توانایی حل تعارض با شصت درصد و کمترین میزان با بعد روابط جنسی سی درصد بود. همچنین نتایج پژوهش نشان داد که میزان سازگاری زناشویی در بین زوجینی بیشتر است که تقیّدات مذهبی آنها پس از ازدواج بیشتر شده است. به این معنا که با افزایش تقیّدات مذهبی، میزان سازگاری زناشویی نیز بیشتر می­شود و این رابطه احتمالاً دو جانبه است. به عبارت دیگر، افزایش سازگاری زناشویی نیز موجب افزایش تقیدات مذهبی در بین زوجین می شود.⁴² با نگاهی کلی به توصیه های اخلاقی اسلام که با هدف کارایی بیشتر خانواده و در نتیجه رضامندی زناشویی مطرح شده است، به مفاهیم زیر دست می یابیم:

صداقت : صداقت از صفات مؤثر در روابط خانوادگی است که زمینة اعتماد و برقراری رابطه به شمار می رود. عدم صداقت در زن یا شوهر، فضای خانواده را به بی اعتمادی و بدبینی می کشاند و زمینة اختلاف را فراهم می سازد. اولیای دین‰ به دلیل تأثیر دروغ گو یی در تخریب اعتماد در روابط بین فردی، بر صداقت و دوری از دروغ تأکید دارند⁴³ و ملاک ایمان مردم را راست گویی اعلام می کنند ؛(نحل: 105) راست گویی زمینة اعتماد متقابل و در نتیجه، رابطة دوستانه و صمیمی را فراهم می کند.⁴⁴

خوش بینی: خوش بینی به مسائل زندگی و تبیین های خوش بینانه از حوادث ناخوشایند، بر توانایی رویارویی با مشکلات تأثیر می گذارد. در متون دینی، بر خوش بینی به برادران دینی و تفسیر و تعبیر رفتار آنها به بهترین وجه تأکید شده است.⁴⁵

خوش زبانی: اسلام دربارة رابطة کلامی سفارش های زیادی به زن و شوهر کرده است. در حدیثی امیرالمؤمنین† می فرماید: «در هر حال با زنان سازش و مدارا کنید؛ با آنها گفتار خوش نشان دهید، باشد که آنان نیز کردار خوش نشان دهند»⁴⁶ همچنین در حدیث دیگری، امام سجاد† می فرماید: «گفتار خوش، مال را زیاد و رزق را فراوان می کند؛ موجب محبوبیت در خانواده و ورود به بهشت است»⁴⁷ در مورد رابطة کلامی مناسب، اسلام به زنان نیز سفارش کرده است و نمونة آن در سخنان حکیمانة پیغمبر اسلامˆ آمده است؛ حضرت می فرماید «زنی که شوهرش را بیازارد، نماز و هیچ یک از اعمال خیرش پذیرفته درگاه خدا نیست، تا او را راضی کند؛ هر چند شب و روز به نماز و روزه بگذراند و برده آزاد کند و مال ها در راه خدا انفاق نماید و این شخص سرانجام وارد آتش می شود».⁴⁸

گذشت و عفو: زن و شوهر ممکن است گاهی دربارة یکدیگر مرتکب خطا و اشتباه شوند؛ چه بسازن در مسئلة خانه داری، پخت و پز، توجه به فرزندان و رعایت حق شوهر دچار خطا گردد. مرد نیز ممکن است در رفتار و کردار، اخلاق و روش، کارگردانی منزل و قضاوت در حق زن دچار اشتباه شود؛ اشتباه و خطایی که از هر دو طرف قابل گذشت و اغماض و عفو است. عفو و گذشت از موارد احسان احسان و آراسته به احسان، به تعبیر قرآن محبوب خداست. در حدیثی از امام صادق† آمده است که سه چیز از مکرمت های دنیا و آخرت است: «گذشت از کسی که بر تو ستم کرده، صله رحم با رحمی که با تو بریده و بردباری نسبت به آن که در حق تو به نادانی رفتار کرده است».⁴⁹

مهرورزی و محبت: از وظایف مردان نسبت به زنان، دوست داشتن و مهرورزی به اوست. امام صادق† فرمودند:« کوشش دربارة زیاد کردن محبت نسبت به همسر، به حقیقت کوششی برای افزودن مراتب ایمان است⁵⁰. همچنین در ابراز احساسات و عواطف، اسلام سفارش های زیادی کرده است. رسول گرامی اسلامˆ فرمودند:«سخن مرد به زن که تو را دوست دارم، هرگز از دل بیرون نمی رود».⁵¹

جامعة آماری

جامعة آماری پژوهش حاضر، همه دانش پژوهان مرد مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی€ بود که در سه مقطع تحصیلی لیسانس، فوق لیسانس و دکتری مشغول به تحصیل بودند.

روش نمونه گیری

در این پژوهش، ابتدا با استفاده از اطلاعات کامپیوتری قسمت آموزش، افرادی که در دامنة سنی20 تا 40 قرار داشتند، و تعداد کل آنها 800 نفر بود، انتخاب، شدند در مرحلة بعد، با استفاده از جدول برآورد حجم نمونه بر اساس حجم جامعة آماری⁵² 260 نفر به صورت تصادفی انتخاب شدند و به پرسش ها پاسخ دادند.

ابزارهای سنجش           
هوش هیجانی

در این تحقیق، برای سنجش هوش هیجانی آزمودنی ها، از پرسش نامة هوش هیجانی شرینگ⁵³ استفاده شد؛ این پرسش نامه 33 سؤال دارد و دارای خرده مقیاس هایی است که عبارتند از: 1. خود انگیزی؛ 2. خود آگاهی؛ 3. خود کنترلی؛ 4. مهارت های اجتماعی؛ 5. هوشیاری اجتماعی.

الف) شیوة نمره گذاری

قسمت اول، پرسش های مربوط به ابعاد هوش هیجانی است که نمرة هر کدام از آنها جداگانه محاسبه می شود. این ابعاد عبارتند از: خود آگاهی، خود کنترلی، خود انگیزی، هوشیاری اجتماعی و مهارت های اجتماعی. هر آزمودنی شش نمرة جداگانه دریافت می کند که پنج نمرة آن مربوط به ریز مقیاس ها ویک نمره به صورت نمره کل می باشد. پاسخ ها به صورت پنج درجه ای و ترتیبی تدوین شده است. در بعضی از پرسش ها، چنانچه آزمودنی گزینة «الف» را انتخاب کند، نمرة یک و چنانچه گزینه «ه» را انتخاب کند، نمرة پنج می گیرد و بالعکس. اگر آزمودنی در پرسش های 9، 1، 28، 22، 18، 33، 31، 14، 20، 12، 10، گزینة الف را انتخاب کند، نمره پنج می گیرد. چنانچه آزمودنی گزینه ب، ج، د و ه را انتخاب کند، نمرة کمتر می گیرد. نمره گذاری دیگر پرسش ها برعکس می باشد.⁵⁴

ب) اعتبار⁵⁵

برای بررسی میزان اعتبار این آزمون، از روش آلفای کرونباخ استفاده شد که میزان همسانی درونی آزمون 85/0 است .⁵⁶ فرم اصلی این آزمون،هفتاد پرسش دارد و از دو قسمت تشکیل می شود؛ قسمت اول دارای چهل و قسمت دوم دارای سی پرسش دارد. در قسمت اول، هر سؤال حاکی از یک موقعیت زندگی می باشد. آزمودنی باید خود را در موقعیت قرار دهد و یکی از گزینه ها را که با حالات روحی او تطابق بیشتری دارد، انتخاب کند.  در قسمت دوم، در ابتدای هر سؤال یک داستان ساختگی آورده شده است؛ از آزمودنی خواسته شد تا پاسخ خود را با توجه به داستان انتخاب کند.⁵⁷

در اجرای مقدماتی این آزمون، از قسمت اول که شامل چهل پرسش بود، استفاده و تعداد هفت سؤال به علت همبستگی کم با نمره کل آزمون حذف شد. پرسش های که برای اجرای نهایی درنظر گرفته شد، به 33 سوال تقلیل یافت. میزان همسانی درونی آزمون 33 سؤالی در اجرای مقدماتی که بر روی یک نمونة 400 نفری اجرا شد، به روش آلفای کرونباخ 85/0 بوده است.⁵⁸

ج) روایی⁵⁹

این آزمون بر اساس نظریة هوش هیجانی گلمن (1995) تنظیم و در ایران توسط منصوری (1380) ترجمه و هنجاریابی شده است. منصوری برای بررسی روایی این آزمون، به علت عدم دسترسی به آزمون های دیگر و وجود همبستگی میان هوش هیجانی و حرمت خود، از روش همبستگی نمرات افراد در این آزمون با آزمون حرمت خود کوپر اسمیت⁶⁰ استفاده کرده است. اطلاعات به دست آمده، روایی63/0 را در مورد آزمون ترجمه شدة هوش هیجانی شرینگ تأیید کرد.⁶¹

رضایت مندی زناشویی

در این پژوهش، برای سنجش رضایت زناشویی و نحوة تعامل زوجین، از شاخص رضایت مندی زناشویی 25 سؤالی هادسون⁶² استفاده شده است.

الف) شیوة نمره گذاری

شاخص رضایت زناشویی⁶³ (ش ر ز)  مانند بیشتر ابزارهای اندازه گیری والیمر، ابتدا با معکوس و جمع کردن نمرات پرسش های شماره1، 3، 5، 8، 9، 11، 13، 16، 17، 19، 20، 21 و23 محاسبه می شود؛ سپس این نمرات با نمرات باقی ماندة سؤال ها جمع می شود، شمارة سؤالات کامل شده کسر می گردد؛ این رقم در 100 ضرب می شود و بر 6 برابر رقم پرسش های پاسخ داده شده تقسیم می شود. دامنة رقم به دست آمده، بین 0 تا100 است. نمرات بالاتر آن، نشانة وسعت یا شدت مشکلات است.⁶⁴

ب) اعتبار

شاخص رضایت زناشویی که توسط هودسن⁶⁵ (1992) تهیه شده است، یک ابزار 25 سؤالی است که میزان، شدت یا دامنه مشکلات زن یا شوهر دربارة زناشویی را ارزیابی می کند. این شاخص، ویژگی رابطه را یک کل واحد تلقی نمی کند، بلکه دامنة مشکلات رابطه را از نظر زن یا مرد اندازه گیری می کند. شاخص رضایت زناشویی، میزان سازگاری زناشویی را نمی سنجد؛ زیرا ممکن است یک زن و مرد به رغم اختلاف یا نارضایتی شدید، سازگاری خوبی داشته باشند. این شاخص، دو نمرة برش دارد؛ یکی نمره 5±30، که نمرات کمتر از 30 تقریباً نشانة عدم مشکلات مهم بالینی رابطه است و نمرات بیش از30، بر وجود مشکلات بالینی قابل ملاحظه دلالت دارد. نمرات بالاتر از70، تقریباً همیشه نشانة آن است که مراجع دچار استرس شدید است و احتمال تصور یا استفاده از نوعی خشونت برای حل مشکلات را می توان صریحاًً ملحوظ داشت.⁶⁶ میانگین آلفای شاخص رضایت زناشویی 96/0 است که نشان دهندة همسانی درونی عالی است. شاخص رضایت زناشویی با ضریب همبستگی96/0 در باز آزمایی دو ساعته از یک اعتبار کوتاه مدت عالی برخوردار است. پاسخ دهندگان شاخص رضایت زناشویی که برای ساختن این ابزار مورد استفاده قرار گرفته اند، عبارتند از:افراد مجرد و متأهل، مراجعان مراکز مشاوره و روان درمانی و مانند آنها، محصلان دبیرستانی و دانشگاهی و اقشار غیر محصل. پاسخ دهندگان، بیشتر نژاد قفقازی بودند؛ اما در بین آنها ژاپنی، آمریکایی های چینی تبار، و تعداد معدودی از سایر گروه های نژادی وجود داشت.⁶⁷

ج) روایی⁶⁸

شاخص رضایت زناشویی از، یک روایی همزمان خوبی برخوردار است و با آزمون سازگاری زناشویی لاک ـ والاس⁶⁹ همبستگی معنا داری نشان می دهد. همچنین، این شاخص از روایی بسیار خوب و با معنایی برای متمایز کردن زوج های مشکل دار و زوج های ظاهراً بدون مشکل برخوردار است. روایی این آزمون، از طریق روش دو نیمه کردن 98/0 است. افزون بر این، شاخص رضایت زناشویی دارای روایی سازه ای خوبی است و با مقیاس هایی که نباید همبستگی داشته باشد، همبستگی ضعیفی دارد. همچنین با چندین مقیاس که باید همبستگی خوبی داشته باشد، مانند مقیاس رضایت جنسی و مشکلات زناشویی همبستگی معناداری نشان می دهد.⁷⁰

شیوة اجرا

در این پژوهش، پس از توضیحات لازم به دانش پژوهان دربارة اهداف پرسش نامه ها و توصیه  به عدم دقت بیش از حد نسبت به پرسش ها و ثبت اولین جوابی که به ذهن می رسد، پرسش نامه ها پخش شد. گرچه مشکلاتی چون عدم گرایش و میل به پاسخ گویی دانش پژوهان به دلیل حجم کارهای شخصی و وجود پرسش نامه های موازی، کار با مشکل روبه رو شد و محقق در بعضی موارد به دلیل عدم ارسال پرسش نامه توسط داوطلب، مجبور به تکثیر و پخش دوبارة پرسش نامه شد. با وجود، این پرسش نامه ها جمع آوری شد و در مرحلة بعد وارد برنامه SPSS_14 گردید. برای تجزیه و تحلیل داده ها، از آمار توصیفی و استنباطی استفاده شد. توصیف داده ها شامل جدول های توزیع فراوانی، رسم نمودار، محاسبه شاخص های مرکزی و پراکندگی و هیستوگرام بود و در بخش استنباطی، برای آزمون فرضیه ها از ضریب همبستگی پیرسون، تحلیل واریانس ضریب توکی و رگرسیون استفاده شد.

یافته ها

به منظور آزمون این فرضیه که عبارت است از «هوش هیجانی و مؤلفه های
آن پیش بینی کنندة مناسب تری نسبت به سایر متغیرهای جمعیت شناختی هستند»، همچنین به منظور پیش بینی سهم متغیرهای پژوهشی و جمعیت شناختی
در نمرات شاخص رضایت زناشویی، از روش تحلیل رگرسیون گام به گام استفاده شد. در این تحلیل، اولین متغیر مستقلی که دارای بیشترین رابطه با نمرة شاخص رضایت زناشویی داشت، وارد معادله شد. پس از آن، متغیرهای مستقل بعدی
به ترتیب بر اساس بیشترین ارتباط، به صورت تک تک وارد معادله شدند.
در این محاسبات، اگر میزان معناداری یکی از متغیرهای وارد شده بیشتر از
01/0 باشد، این متغیر از معادله خارج می شود (ملاک ورود متغیرها، میزان معناداری مساوی یا کمتراز05/0 و ملاک خروج، میزان معناداری مساوی یا بیشتر از 01/0 است).

جدول شمارة (1): نتیجة رگرسیون گام به گام همراه با تعیین عوامل پیش بینی کننده

a نمرة هوش هیجانی (مقدار ثابت): پیش بینی کننده ها

b نمرة هوش هیجانی و مهارت اجتماعی (مقدار ثابت): پیش بینی کننده ها.

جدول شمارة(2): تحلیل واریانس و شاخص های رگرسیون رضایت زناشویی برای تعیین متغیرهای پیش بین

.aنمره، هوش هیجانی (مقدار ثابت) : پیش بینی کننده ها

b نمره، هوش هیجانی(مقدار ثابت):پیش بینی کننده ها

جدول (3): جدول ضرایب تأثیر β وt  رگرسیون گام به گام متغیرهای پیش بین رضایت زناشویی

متغیر وابسته :نمرة شاخص رضایت زناشویی

بر اساس جدول های1 ،2 و 3 که نتیجة رگرسیون گام به گام و مقدار مجذور R را نشان می دهد، می توان معنادار بودن دو مدل را تأیید کرد. در مرحلة اول، نمرة هوش هیجانی با همبستگی 84/0 با نمرات شاخص رضایت زناشویی و احتمال خطای 01/0p< وارد معادله شده است. مجذور رگرسیون یا توان 2 آن برابر با 71/0 می باشد؛ به عبارتی دیگر، حدود 71 درصد واریانس نمرة شاخص رضایت زناشویی، ناشی از نمرة هوش هیجانی است01/0p<. در مرحلة دوم، در کنار نمره هوش هیجانی، متغیر مهارت اجتماعی وارد معادله شد که مجذور رگرسیون آن با نمرة هوش هیجانی برابر با 73/0 است. به عبارت دیگر،73/0 واریانس نمرات شاخص رضایت زناشویی، ناشی از دو عامل نمرة هوش هیجانی و مهارت اجتماعی است. بنابراین، درصد باقیمانده، مربوط به سایر عوامل خواهد بود. مؤلفة مهارت اجتماعی، تنها 02/0 از واریانس مربوط به نمرات رضایت مندی زناشویی را پیش بینی می کند و با تعاملی که با هوش هیجانی دارد، در الگوی دوم آمده است. بنابراین، می توان گفت در بین متغیرهای پژوهشی و جمعیت شناختی، متغیر هوش هیجانی و مهارت اجتماعی توان پیش بینی متغیر ملاک را دارند؛ اما سایر متغیرها به دلیل اینکه توان پیش بینی کافی را نداشتند، از معادلة رگرسیون خارج شدند. براساس نتایج به دست آمده از جدول های مزبور و میزانf  مشاهده شده، معنا دار بودن پیش بینی متغیر هوش هیجانی در سطح 001/0p< تأیید می شود. همچنین در الگوی دوم که دو متغیر هوش هیجانی و مهارت اجتماعی به منزلة متغیر پیش بین مطرح شده است، با توجه به میزانf  مشاهده شده، توانایی پیش بینی این دو متغیر در سطح001/0p< معنا دار بود.

جدول4: متغبرهای خارج شده از معادلة رگرسیون

a نمرة هوش هیجانی (ثابت): پیش بین کننده.

b مهارت اجتماعی هوش هیجانی (ثابت): پیش بینی کننده.

جدول 4 نشان می دهد که پس از دو مرحله ورود متغیرهای مختلف به معادلة رگرسیون، متغیرهای خود آگاهی، خود کنترلی، خود انگیزی، هوشیاری اجتماعی، مهارت اجتماعی، سن خام، سنوات تأهل، سن ازدواج همبستگی جزئی با نمرات شاخص رضایت زناشویی دارند که پیش بینی کنندة مناسبی برای رضایت زناشویی نخواهند بود. با توجه به نتایج رگرسیون گام به گام و ضرایب β و t و متغیرهای خروجی، به این نتیجه می رسیم که فرضیة سوم مبنی بر قدرت پیش بینی هوش هیجانی و ریز مقیاس های آن در رضایت زناشویی به طور کلی تأیید شد؛ اما در بین مؤلفه های هوش هیجانی، تنها مؤلفة مهارت اجتماعی به صورت ترکیبی و تعاملی با نمرة هوش هیجانی کل در پیش بینی رضایت زناشویی سهم عمده ای را به خود اختصاص داده است، ولی سایر متغیرها (جمعیت شناختی و پژوهشی) پیش بینی کنندة مناسب برای نمرات شاخص رضایت زناشویی نبودند (0/001p<).

نتیجه گیری

با توجه به نتایج رگرسیون گام به گام برای تعیین متغیرهای پیش بین، به این نتیجه رسیدیم که هوش هیجانی کلی 71/0 و ترکیب هوش هیجانی کلی و ریز مقیاس مهارت اجتماعی73/0 تعیین کنندة مناسب تری نسبت به سایر متغیرها در رضایت زناشویی است (01/0p<). به عبارت دیگر، 73/0 از واریانس نمرات، نمرة رضایت زناشویی مربوط به متغیر هوش هیجانی و مهارت اجتماعی است. گفتنی است که مهارت اجتماعی تنها 2/0 از واریانس نمره رضایت مندی زناشویی را پیش بینی می کند. به همین دلیل، جز و متغیرهای خروجی نیز آمده است. این پژوهش با تحقیق خامنه و همکاران (1385) از این نظر که متغیر مهارت اجتماعی را به عنوان تعیین کنندة معرفی کرده است، همخوانی دارد. اما با توجه به نتایج رگرسیون و تحلیل واریانس، در تحقیق حاضر نمرة کلی هوش هیجانی به منزلة متغیر پیش بین تأیید شد که در تحقیق خامنه و همکاران (1385) هوش کلی به عنوان تعیین کننده مطرح نشد. همچنین در پژوهش جعفر یزدی (1384) هوش کلی یکی از متغیرهای پیش بین بوده است که با این پژوهش همخوانی دارد. در تحقیق خامنه با توجه به اینکه هوش هیجانی کلی نسبت به زیر مقیاس ها بیشترین میزان همبستگی را به خود اختصاص داده است، اما قدرت پیش بینی کمی برای رضایت زناشویی دارد که از معادله خارج شده است، نیاز به تبیین خاص خود دارد. اما همان طور که در میزان همبستگی در مؤلفه ها مطرح شد، هماهنگی بین میزان همبستگی و قدرت پیش بینی در تحقیق جعفر یزدی (1384) و پژوهش حاضر مشاهده شد. در پژوهش جعفر یزدی (1384)، هوش هیجان کلی و هوش هیجانی بین فردی به منزلة متغیر پیش بین بودند که در پژوهش حاضر نیز هوش هیجانی کلی و مهارت اجتماعی پیش بینی کنندة مناسبی برای رضایت مندی زناشویی بود که این هماهنگی می تواند دلیلی بر منطقی بودن توانایی پیش بینی این دو متغیر باشد.

* دانش آموخته حوزه و کارشناسی ارشد روان شناسی

** استاد دانشگاه علوم پزشکی بقیة الله� دریافت: 88/5/13 ـ تأیید: 88/8/28

1. ارتباط انسان با خدا، خود، دیگران و طبیعت.

2. J.P.Gilford.

3. Gardner.

4. Thorndike.

5. حسین کاظمی، «نقش هوش هیجانی در موفقیت های زندگی»، نشریه پیوند، ش 318، ص1.

6. نسرین پارسا، به نقل از دانیل گلمن، هوش هیجانی توانایی محبت کردن و محبت دیدن، ص72.

7. Wechsler.

8. ابوالفضل کرمی، آشنایی با آزمون سازی و آزمون های روانی، ص8.

9 احمد جلالی، «هوش هیجانی»، فصلنامة تعلیم و تربیت، ویژه نامة ارزش یابی تحصیلی، ش 69و70، ص95.

10. Reuven Bar-on.

11 نسرین اکبر زاده، هوش هیجانی در دیدگاه سالوی و دیگران، ص6.

12 احمد جلالی، «هوش هیجانی»، فصل نامة تعلیم و تربیت، ویژه نامه ارزش یابی تحصیلی، ش 69و70، ص 1.

13 خامنه مهانیان، مهری و همکاران، «بررسی رابطة هوش هیجانی و رضایت زناشویی»، فصل نامة روان شناسی، سال دهم، ش3، ص310.

14. Peter Salovy.

15.Mayer John.

16. نسرین اکبرزاده، هوش هیجانی در دیدگاه سالوی و دیگران، ص 6.

17. emotional litresy.

18 احمد جلالی، «هوش هیجانی»، فصل نامة تعلیم و تربیت، ویژه نامه ارزش یابی تحصیلی، ش69و70، ص5.

19. Andrew M. Colman, dictionary of psychology, p. 241.

20. صغری دژگاهی، «مصاحبه با دانیل گلمن در باره هوش هیجانی، نشریه رشد تکنولوژی آموزشی، شماره 7، سال 14، ص1.

21. بهزاد منصوری، به نقل از مایر وسالوی، ترجمه و هنجار یابی تست سیبریا شرینگ در دانشجویان دانشگاه های دولتی، ص29.

22. دانیل گلمن، هوش هیجانی، توانایی های محبت کردن و محبت دیدن، ترجمة نسرین پشا ، ص 226.

23. Mayer.j, Carus.D, D, sallovey.P, Selecting a Mesure of Emotional Intelligence, P 252

24 نسرین اکبر زاده، هوش هیجانی در دیدگاه سالوی و دیگران، ص23.

25. مایر و کوب، به نقل از قمرانی و  همکار، ص266.

26 فلسفی، اخلاق از نظر همزیستی و ارزشهای انسانی، ص103.

27 مرتضی مطهری، انسان کامل، ص161.

28. همان، ص162.

29. برای اطلاع بیشتر ر.ک: اصول کافی، ج 2، ص 150، حدیث 4 و مستدرک الوسایل، ج 7 ، ص ،181 باب 11.

30. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 2، ص 32.

31. محمدتقی مصباح یزدی، خودشناسی برای خود سازی، ص10.

32. فرشته فزخ دوست و همکاران، «بررسی روابط درون خانواده با تکیه به موقعیت های اجتماعی و فرهنگی در انسجام خانواده های تهران در سال 84»، مجموعه مقالات همایش تقویت نظام خانواده و آسیب شناسی آن، ص296.

33. همان، ص 296.

34. marital compatibility.

35. مجتبی حیدری، دین داری و رضایتمندی خانوادگی، ص193.

36 جواد صالحی فدری، «رضایت مندی زناشویی»، فصل نامه تازه های روان درمانی، ش13 و 14، ص84.

37. علیرضا میر احمدی زاده، و همکاران، «رضایت مندی  زناشویی و تعیین عوامل تأثیر گذار بر آن در شیراز»، مجلة اندیشه و رفتار، ش 4، ص 58.

38. همان، ص58.

39. جواد صالحی فدری، «رضایت مندی زناشویی»، فصل نامة تازه های روان درمانی، ش 13 و 14، ص 108.

40. محمدرضا سالاری فر، خانواده در نگرش اسلام و روان شناسی، ص 52.

41. همان، ص52.

42. احمدی و همکاران، بررسی اثر بخش شدة زوج درمانی ارتباط شئ کوتاه مدت بر الگوهای ارتباطی زوجین، ص270.

43.محمدباقر مجلسی ، بحارالانوار ، ج 69، ص 254.

44. محمدرضا سالاری فر، خانواده در نگرش اسلام و روان شناسی، ص 52.

45 همان، ص 52.

46. وسائل، ابواب مقدمات النکاح، ج 94، خ 7.

47. علی مشکینی اردبیلی، ازدواج در اسلام، ترجمة احمد جنتی، ص205.

48. همان، ص189.

49 ر.ک: حسین انصاریان، نظام خانواده در اسلام، ص 224.

50علی قائمی، تشکیل خانواده در اسلام، ص174.

51. ر.ک: مصطفی کاشفی، ازدواج در اسلام، ص 13.

52. ر.ک: حیدر علی هومن، آمار توصیفی در علوم رفتاری، ص 228ـ 229.

53.Shrink Emotional Intelligence Inventory.

54. بهزاد منصوری، ، ترجمه و هنجار یابی تست سیبریا شرینگ در دانشجویان دانشگاهای دولتی، ص42.

55. validity.

56 ر.ک: مها نیان خامنه و همکاران، «برسی رابطة هوش هیجانی و رضایت زناشویی»، فصل نامه روانشناسی، سال دهم، ش 3، ص 310.

57.همان.

58. همان، ص43.

59 Relibility

60. Coopersmith self- steam.

61 همان، ص44.

62. Index of Marital Satisfaction(IMS).

63. Index of Marital Satisfaction(IMS).

64. validity.

65. Walter W. Hudson.

66. باقر ثنایی، مقیاس سنجش خانواده و ازدواج، ص45.

67 همان، ص46.

68. relibility.

69. Lock-Wallace Marital Adjustment Test.

70. باقر ثنایی، مقیاس سنجش خانواده و ازدواج، ص46.