روان شناسی و دين

کبری کاظمیان مقدم* / مهناز مهرابی زاده هنرمند**

چکیده

هدف از این پژوهش، مقایسة نگرش مذهبی و سلامت روانی دانشجویان دختر و پسر دانشگاه آزاد اسلامی واحد بهبهان است. جامعة آماری این پژوهش، همة دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد بهبهان در سال تحصیلی 88ـ1387 و نمونة آن را 180 نفر از دانشجویان (90 دانشجوی پسر و 90 دانشجوی دختر تشکیل می دهد)، که به روش نمونه گیری تصادفی طبقه ایی انتخاب شده اند. ابزار مورد استفاده در این پژوهش عبارتند از: پرسش نامة نگرش سنج مذهبی و پرسش نامة سلامت روانی (25-SCL). طرح پژوهش نیز از نوع مقایسه ایی است. به منظور تجزیه و تحلیل داده ها، افزون بر روش های آمار توصیفی مانند میانگین و انحراف معیار، از روش آمار استنباطی همانند t تست گروه های مستقل استفاده شد. نتایج حاصل از آزمون t گروه های مستقل نشان داد که، بین نگرش مذهبی دانشجویان دختر و پسر تفاوت معناداری وجود دارد، ولی بین سلامت روانی دانشجویان دختر و پسر دانشگاه آزاد اسلامی واحد بهبهان تفاوت معناداری مشاهده نشد.

کلید واژه ها: نگرش مذهبی، سلامت روانی، تفاوت های جنسیتی.

مقدمه

انسان موجودی چند بعدی، پیچیده و پر رمز و راز است و علم با همه پیشرفت ها و گستردگی خود، هم چنان در کشف هزاران سِر از اسرار وجودی انسان ناتوان و حیران مانده است؛ دنیای روان انسان به مراتب از دنیای جسم او ناشناخته تر مانده است. این عدم شناخت، به بروز بیماری های گوناگون منجر شده است که راه حل ها و درمان های قطعی برای بعضی از آنها حاصل شده است، ولی بسیاری از آنها تاکنون کاملاً شناخته شده نیستند. از آنجایی که پیشگیری به مراتب بهتر از درمان است، لازم است به منظور جلوگیری از افزایش شیوع بیماری های روانی، از جمله اضطراب و افسردگی و غیره که منجر به ناتوانایی هایی گسترده می شوند، اقدامات پیشگیرانه شناسایی و اجرا شود و با توصیه های لازم بهداشت روانی،¹ از بروز این بیماری ها که در آینده حیات بشریت را تهدید خواهند کرد، جلوگیری گردد. شناخت این اقدامات، نیاز به شناخت واقعیت روان انسان دارد تا توصیه ها و اقداماتی از جنس و سنخ روان انسان شناسایی و ارائه گردد. این امر مهم تحقق نمی یابد مگر اینکه فطرت آدمی با توجه به دستورها و راهنمایی های خالق هستی، خوب شناسایی و درک گردد. روان آدمی از نظر فلسفی از مجردات است و موجود مجرد جز از مجردات تأثیر نخواهد پذیرفت. سنگ چون ماده است، از ضربه، باد و آب که جزو مادیاتند، تأثیر می پذیرد و خرد می شود. انسان که مجرد است، از مجرداتی مثل گناه، غیبت، تهمت، حسد، خوبی، عبادت و عمل خالص و نیت خیر اثر می پذیرد.²

بنابراین، برای پیشگیری از بروز حالات عدم تعادل روانی و خارج شدن انسان از خط صراط مستقیم، باید بازگشت به فطرت پاک الهی را توصیه کرد، تا انسان به دور از عوامل تحریکی خارج کننده از صراط مستقیم، به این راه راست پای نهد و منحرف نگردد. اینجا نقطة عطف ارتباط بین دین و بهداشت روانی است؛ زیرا بهداشت روانی نیاز به شناخت کامل روان انسان دارد؛ دین نشئت گرفته از علم الهی است و خالق، از روان مخلوق خود شناخت کامل دارد. بنابراین، دین می تواند اطلاعات جامعی دربارة روان انسان ارائه کند و آموزه های آن می تواند راهنمای کاملی برای رعایت بهداشت روانی باشد.³

دین به شکل خاصی در هر فرهنگ شناخته شده ایی وجود دارد.⁴ همچنین دین یک واقعیت مشخص عینی است که مورخان آن را مطالعه می کنند. دین را می توان از دیدگاه آیین ها، شخصیت های نمادین و انواع دعاها بررسی کرد. فرد دین دار به نوعی با یک منبع الهی و منبع آفرینش که بر زندگی بشر و امور طبیعی تأثیر دارد، ارتباط برقرار می کند.

نقش دین در بهداشت و شفا از قرن های بسیار دور شناخته شده است. در طول هزاران سال، مذهب و پزشکی در مداوا و کاهش رنج های انسان شریک بوده اند.⁵

همان طور که مشاهده خواهیم کرد، از جمله یافته های این پژوهش، تفاوت های جنسیتی در مذهب و سلامت روانی است. در بعضی از پژوهش ها، گزارش شده که شدت نگرش های مذهبی در زنان بیشتر از مردان است.⁶ برای مثال، داناهیو⁷ از نظر نگرش های مذهبی و فرارو و کلی ـ مور⁸ از نظر درخواست مشاوره مذهبی، بین دو جنس تفاوت معناداری یافتند. قوی تر بودن نگرش های مذهبی در زنان در چند پژوهش داخلی نیز به دست آمده است.⁹

در پژوهشی که همایون فرد نجام داد، مشخص شد که بین نوجوانان دختر و پسر تفاوت معناداری در زمینة ارزش های دینی، سیاسی، فطری، اجتماعی و هنری وجود دارد. بنابراین، نتایج، دختران به ترتیب در ارزش های دینی، سیاسی، فطری، هنری و اقتصادی در اولویتند.¹⁰

ابراهیمی گزارش می کند که در75٪ از دانشجویان دانشگاه اصفهان گرایش دینی وجود دارد و دانشگاه بر افکار و اعمال دینی 40% از دانشجویان تأثیر گذاشته است و دانشجویان مؤنث، در این زمینه در مقایسه با دانشجویان مذکر برتری داشته اند.¹¹

اسلامی و همکاران نیز به بررسی رابطة بین افسردگی و نگرش های مذهبی در دانش آموزان پرداختند. نتایج تحقیق آنها نیز مؤید وجود رابطة معکوس بین شدت افسردگی و نمرات آزمون نگرش های مذهبی بود. از دیگر یافته های این پژوهش آن بود که تفاوت معناداری در میزان جهت گیری مذهبی و افسردگی در دانش آموزان دختر و پسر وجود ندارد.¹²

در پژوهشی که نجفی¹³ انجام داد، مشخص شد که بین دین داری دختران و پسران تفاوت معناداری وجود دارد، به این معنا که دختران به مراتب بیشتر از پسران پایبند به مذهب هستند و باورهای مذهبی بالاتری دارند.

نتایج تحقیق نجار اصل¹⁴ نشان داد که نگرش مذهبی با اختلال در سلامت عمومی رابطة منفی و با مفهوم از خویشتن، رابطة مثبت دارد؛ همین طور بین آزمودنی های مذکر و مؤنث از لحاظ نگرش مذهبی اختلاف معناداری وجود دارد، لکن تفاوت نمره های آزمودنی های مذکر و مؤنث در متغیرهای سلامت عمومی و مفهوم از خویش معنادار نبود.

محمدی و مهرابی زاده هنرمند¹⁵ در پژوهشی که با عنوان «ارتباط نگرش مذهبی با مکان کنترل و نقش جنسیت» انجام داند دادند، به این نتیجه رسیدند که بین دانشجویان دختر و پسر از نظر نگرش مذهبی تفاوت معناداری وجود دارد و به عبارتی، تفاوت نمرة دانشجویان دختر در نگرش مذهبی و مؤلفه های آن، به طور معناداری بیشتر از دانشجویان پسر بود.

چراغی و مولوی¹⁶ در پژوهشی به بررسی رابطة ابعاد مختلف دین داری و سلامت عمومی در دانشجویان دانشگاه اصفهان پرداختند. نتایج این پژوهش نشان داد که تفاوت بین نمرات دین داری دانشجویان دو جنس از نظر آماری معنادار نیست. همچنین مقایسة نمرات سلامت عمومی دختران و پسران نیز نشان داد که تفاوت معناداری در نمرات سلامت عمومی دختران و پسران وجود ندارد.

خانه کشی¹⁷ در پژوهشی با عنوان «رابطة التزام عملی به اعتقادات مذهبی با سلامت روانی و هویت یابی دانشجویان دختر و پسر» نشان داد که بین دانشجویان دختر و پسر از لحاظ التزام عملی به اعتقادات مذهبی تفاوت معناداری وجود دارد. بر اساس نتایج این پژوهش، نمرات معیار لزوم عمل بر اساس اعتقادات مذهبی در دانشجویان مؤنث به طور معناداری بیشتر از دانشجویان مذکر بود، ولی بین سلامت روانی دانشجویان دختر و پسر تفاوت معناداری ملاحظه نشد.

هدف پژوهش

هدف اصلی پژوهش حاضر، مقایسة نگرش مذهبی و سلامت روانی دانشجویان دختر و پسر دانشگاه آزاد اسلامی واحد بهبهان در سال تحصیلی 88- 1387 است. از این روی، در تحقیق حاضر پژوهشگر به دنبال یافتن پاسخ این مسئله است که آیا بین نگرش مذهبی و سلامت روانی دانشجویان دختر و پسر دانشگاه آزاد اسلامی واحد بهبهان تفاوت معناداری وجود دارد؟ بنابراین، با توجه به هدف پژوهش و پیشینة پژوهشی، فرضیه های زیر مورد آزمون قرار گرفتند.

1. بین نگرش مذهبی دانشجویان دختر و پسر دانشگاه آزاد اسلامی واحد بهبهان تفاوت معناداری وجود دارد؛

2. بین سلامت روانی دانشجویان دختر و پسر دانشگاه آزاد اسلامی واحد بهبهان تفاوت معناداری وجود دارد.

جامعة آماری، نمونه و روش نمونه گیری

جامعة آماری این پژوهش، همة دانشجویان مقطع کارشناسی دانشگاه آزاد واحد بهبهان در سال تحصیلی 88-1387 است و نمونة آماری پژوهش، شامل 180 نفر از دانشجویان (90 دانشجوی پسر و 90 دانشجوی دختر) مقطع کارشناسی است که به روش نمونه گیری تصادفی طبقه ای انتخاب شده اند.

ابزار اندازه گیری

در این پژوهش، به منظور آزمون فرضیه های تحقیق، از پرسش نامه های نگرش سنج مذهبی و پرسش نامة سلامت روانی(SCL-25) استفاده شد.

الف) پرسش نامة نگرش سنج مذهبی

این مقیاس توسط خدایاری فرد و غباری بناب¹⁸ تهیه گردید و شامل چهل پرسش دربارة حیطه های موضوعی عبادات، اخلاقیات، ارزش ها، اثر مذهب در زندگی و رفتار انسان، مباحث اجتماعی، جهان بینی و باورها، علم و دین می باشد. نمره گذاری بر اساس روش لیکرت، با گزینه های کاملاً موافقم، تا حدی موافقم، بینابین، تا حدی مخالفم و کاملاً مخالفم تنظیم شده است.

برای نمره گذاری مقیاس، به هر یک از گزینه های انتخاب شده که نگرش مثبت تلقی شده اند4 و5 امتیاز، به گزینه هایی که نگرش منفی تلقی شده اند. 1 و 2 و به گزینه های بینابین 3 نمره تعلق می گیرد. بیشترین نمره در این مقیاس، 200 امتیاز است. ضریب همبستگی نمرة هر یک از مواد با نمره کل پرسش نامه در سطح 0001/0 معتبر است و پایایی با دو روش اسپیرمن براون و گاتمن برابر 93/0- و 92/0 است. ضریب آلفای کرونباخ نیز برابر 95/0 می باشد.

شریفی¹⁹ پایایی این پرسش نامه را به روش تصنیف برابر 88/0، و به روش آلفای کرونباخ برابر 93/0 به دست آورده است. در تحقیق حاضر، برای تعیین پایایی پرسش نامه از دو روش آلفای کرونباخ و تنصیف استفاده شد که به ترتیب برابر با 9/0 و 96/0، و بیانگر پایایی مطلوب پرسش نامة نگرش مذهبی است.

ب ـ پرسش نامه سلامت روانی (SCL-25)

پرسش نامه سلامت روانی(SCL-25 ) را نجاریان و داوودی²⁰ ساختند.
این پرسش نامه 25 ماده دارد که روی یک طیف 5 درجه ایی از نمره صفر تا
چهار ثبت می گردد. پرسش نامة (SCL-25) را پرسش نامة سلامت روانی می دانند، ولی در واقع این پرسش نامه به اندازه گیری آسیب شناختی روانی فرد می پردازد. تفسیر نمرات پرسش نامه به این صورت است که هرچه نمره های فرد پایین تر باشد، نشانة سلامت روانی و نمرات بالاتر نشانة نداشتن سلامت روانی فرد می باشد.

پایایی پرسش نامة سلامت روانی (SCL-25) از طریق محاسبه همسانی درونی در نمونه های دختر 97/0 و در نمونه های پسر 98/0 به دست آمده است. ضریب اعتبار به شیوة بازآزمایی در یک نمونه 312 نفری از دانشجویان دانشگاه شهید چمران به فاصله 5 هفته در کل نمونه 78/0 گزارش شده است.

در پژوهش حاضر، برای تعیین پایایی پرسش نامه سلامت روانی (SCL-25)، از دو روش آلفای کرونباخ و تنصیف استفاده شد که به ترتیب برابر با 83/0 و 88/0 می باشد و این بیانگر پایایی مطلوب پرسش نامه سلامت روانی است.

یافته های تحقیق
الف) یافته های توصیفی

یافته های توصیفی این پژوهش شامل شاخص های آماری مانند میانگین و انحراف معیار برای متغیرهای مورد مطالعه است که در جدول 1 ارائه شده است.

جدول 1: میانگین و انحراف معیار نمره نگرش مذهبی و سلامت روانی آزمودنی های دختر و پسر

همان گونه که در جدول 1 مشاهده می شود، میانگین و انحراف معیار نگرش مذهبی آزمودنی های دختر برابر با 179/02 و 15/14 و آزمودنی های پسر برابر با 174/76 و 14/23 است. همچنین میانگین و انحراف معیار سلامت روانی آزمودنی های دختر به ترتیب برابر با 30/15 و 15/62 و آزمودنی های پسر برابر با 32/19 و 16/12 می باشد.

ب ـ یافته های مربوط به فرضیه های پژوهش

یافته های مربوط به فرضیه های پژوهش در جدول 2 ارائه شده است.

جدول 2: نتایج حاصل از آزمون t بین میانگین دانشجویان دختر و پسر در متغیرهای نگرش مذهبی و سلامت روانی

همان گونه که در جدول 2 ملاحظه می شود، مقدار t مشاهده شده برای متغیر نگرش مذهبی دانشجویان برابر با 05/2 است که از مقدار بحرانی آن با درجه آزادی 178 یعنی 96/1 بزرگ تر، و از لحاظ آماری در سطح 05/0 < p معنادار است. بنابراین، فرضیه اول پژوهش تأیید می گردد، بین نگرش مذهبی دانشجویان دختر و پسر تفاوت معناداری وجود دارد. با توجه به مقایسه میانگین ها، ملاحظه می شود که نمرات میانگین و انحراف معیار نگرش مذهبی دانشجویان دختر به طور معناداری بیشتر از دانشجویان پسر است. بنابراین، نگرش مذهبی در دانشجویان دختر قوی تر است.

همچنین با توجه به مندرجات جدول 2، مقدار t مشاهده شده برای متغیر سلامت روانی دانشجویان برابر با 91/0 است که از مقدار بحرانی آن کوچک تر بوده و از لحاظ آماری معنادار نیست. بنابراین، فرضیة دوم پژوهش رد می گردد؛ به عبارتی بین سلامت روانی دانشجویان دختر و پسر تفاوت معناداری وجود ندارد.

بحث و نتیجه گیری

پژوهش حاضر نشان داد که از نظر نگرش های مذهبی، بین دو جنس تفاوت معنادار مشاهده می شود؛ به این معنا که نگرش مذهبی در دانشجویان مؤنث قوی تر است. این یافته با نتایج بعضی از پژوهش هایی که در این زمینه انجام شده اند، همخوانی دارد.²¹

تفاوت بین دختران و پسران در نگرش های مذهبی، یافته ایی است که به طور مکرر و در پژوهش های متعدد مشاهده شده است، ولی با وجود این، در بعضی از پژوهش های داخلی²² این تفاوت به دست نیامده است. بعضی از محققان خاطر نشان کرده اند که ممکن است تفاوت دو جنس در نگرش های مذهبی، به مذهب خاص مورد مطالعه مربوط باشد. برای مثال، لونتال، مک لئود و سینیرلا در پژوهشی که بر پیروان چهار دین مسیحیت، هندویسم، یهود و اسلام انجام دادند، تفاوت زنان و مردان در نگرش مذهبی را فقط در پیروان مسیحیت یافتند. محققانی که از نظر نگرش دینی تفاوت معناداری بین دو جنس به دست نیاوردند، معتقدند این تفاوت، ویژة فرهنگ های غربی است و در فرهنگ ما به دلایلی از جمله نفوذ بسیار زیاد و گسترده مذهب در همه اعصار و دوران ها، مشاهده نمی شود. اما نکته مهمی را که باید دربارة پژوهش هایی که در زمینة تفاوت های دو جنس در مورد مذهب انجام شده اند گفت، این است که حجم مطالعاتی که بین دو جنس در این زمینه تفاوت یافته اند، بسیار بیشتر از مطالعاتی است که چنین تفاوتی را نیافته اند.²³ از طرف دیگر، این یافته در بیشتر مذاهب و جوامع مورد مطالعه نیز تکرار شده است. در واقع، این یافته ـ یعنی تفاوت زنان و مردان از نظر نگرش های مذهبی و بیشتر بودن گرایش زنان به مذهب ـ به قدری در مطالعات و بررسی های مختلف در فرهنگ ها، مذاهب و طبقات مختلف تکرار شده است که بعضی از مؤلفان²⁴ این مسئله را امری جهانی تلقی کرده اند که در تفاوت های زیستی زنان و مردان ریشه دارد.

بتی ـ هالاهمی و آرگیل²⁵ وقت بیشتری را که زنان برای انجام فعالیت های مذهبی در اختیار دارند، از جمله علل این امر بر می شمرند. در همة ادیان، انجام فرایض دینی رکنی مهم به شمار می آید و در بیشتر جوامع مذهبی، میزان مبادرت فرد به فعالیت های مذهبی را نشانة شدت اعتقاد فرد به آن مذهب می دانند. از طرف دیگر، در اکثر پرسش نامه های مذهب سنج یکی از مواردی که به مثابه شاخصی از شدت نگرش مذهبی در فرد مورد سنجش قرار می گیرد، فراوانی انجام فعالیت های مذهبی است که با محاسبة وقت بیشتری که زنان برای انجام چنین فعالیت هایی در اختیار دارند، می توان انتظار داشت که میانگین نمرة زنان در آزمون های مذهب سنج بالاتر باشد.

فرانسیس، تفاوت در ویژگی های شخصیتی زنان و مردان و اجتماعی شدن نقش جنسی را علت این تفاوت می داند.²⁶ نکتة قابل توجه دیگر، این است که در این پژوهش ها، بالاتر بودن نگرش مذهبی در جنس مؤنث ـ و نه ضرورتاً بیشتر بودن رفتارهای واقعی ـ حاکی از دین داری، به دست آمده است. مسئله دیگر، بافت اجتماعی نمونه های مورد مطالعه است. تفاوت در نگرش دینی بین دو جنس، می تواند در طبقات اقتصادی ـ اجتماعی مختلف یا شرایط دیگر متفاوت باشد.

یکی دیگر از متغیر های این پژوهش، سلامت روانی بود. همان گونه که در یافته های پژوهش مشاهده شد، نتیجة حاصل از اجرای آزمون t نشان داد که بین دانشجویان دختر و پسر از لحاظ سلامت روانی تفاوت معناداری وجود ندارد. با توجه به اینکه در این پژوهش از پرسش نامة scl-25 استفاده کردیم و scl-25 سلامت عمومی را نیز می سنجد و دارای هیچ گونه خرده مقیاسی نیست، بین دو جنس از لحاظ سلامت عمومی تفاوتی مشاهده نکردیم. این یافته با نتایج برخی از پژوهش های دیگر²⁷ همسو و هماهنگ است و یافته های پژوهشی آنها را تأیید می کند. این پژوهشگران تبیین می کنند که بین سلامت روانی و سلامت عمومی دانشجویان دختر و پسر تفاوت معناداری وجود ندارد.

منابع

ـ آرین، خدیجه؛ منصور، محمود و دلاور، علی، بررسی رابطه بین دینداری و روان درستی ایرانیان مقیم کانادا، رساله دکتری، دانشگاه علوم پژشکی و خدمات بهداشتی ایران، 1387.

ـ چراغی، مونا و مولوی، حسین، «رابطه بین ابعاد مختلف دینداری و سلامت عمومی در دانشجویان دانشگاه اصفهان»، پژوهش های تربیتی و روان شناختی، ش 2، سال دوم، 1385، صفحه 1-22.

ـ خانه کشی، علی، رابطه التزام عملی به اعتقادات مذهبی با سلامت روانی و هویت یابی دانشجویان دختر و پسر دانشگاه آزاد اسلامی واحد بهبهان، مقاله ارائه شده در همایش ملی روان شناسی و کاربرد آن در جامعه، مرودشت، 1387، ص 36.

ـ خداپناهی، محمد و خوانین زاده، مرجان، «بررسی ساخت شخصیت در جهت گیری مذهبی دانشجویان»، مجله روان شناسی، ش 14، 1379، صفحه 185-204.

ـ خدایاری فرد، محمد و غباری بناب، باقر، تهیه مقیاس اندازه گیری اعتقادات و نگرش مذهبی دانشجویان دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران، 1373.

ـ شریفی، طیبه، بررسی رابطة نگرش مذهبی با افسردگی، اضطراب، پرخاشگری، سلامت عمومی و شکیبایی در دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز، پایان نامة کارشناسی ارشد روان شناسی عمومی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز، 1381.

ـ طهماسبی پور، نجف و کمانگیری، مرتضی، بررسی ارتباط نگرش مذهبی با میزان اضطراب، افسردگی و سلامت روانی گروهی از بیماران بیمارستان های شهدای 7 تیر و مجتمع حضرت رسول اکرمˆ، پایان نامة دکتری پزشکی، 1375.

ـ مجدیان، محمد، بررسی نگرش مذهبی دانشجویان ورودی به دانشگاه تربیت معلم و رابطه آن با میزان عزت نفس و منبع کنترل، پایان نامة کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت معلم، 1380.

ـ محمدی، داود و مهرابی زاده هنرمند، مهناز، «ارتباط نگرش مذهبی با مکان کنترل و نقش جنسیت»، پژوهش های روان شناختی، ش 3 و 4، 1385، صفحه 47-64.

ـ میرهاشمیان، حمیرا، «تأثیر اعتقادات مذهبی در شکل گیری مکان کنترل و نیمرخ روانی دانشجویان دانشگاه های تهران»، فصل نامة دانشگاه آزاد اسلامی، 1378.

ـ نجاراصل، صدیقه، بررسی رابطه بین نگرش مذهبی با مفهوم از خویشتن و سلامت عمومی دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد بهبهان، پایان نامة کارشناسی ارشد روان شناسی عمومی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز، 1384.

ـ نجاریان، بهمن و داوودی، ایران، «ساخت و اعتباریابی SCL-25 (فرم کوتاه مدت SCL-90-R)»، روان شناسی، ش 18، سال پنجم، 1380، ص 136- 149.

ـ نجفی، محمود، بررسی رابطه کارایی خانواده و دینداری با بحران هویت دانش آموزان دختر و پسر پایه سوم متوسطه شهر تهران در سال تحصیلی 82-81، پایان نامة کارشناسی ارشد، دانشکده روان شناسی و علوم تربیتی دانشگاه علامه طباطبایی تهران، 1382.

Beti-Hallahme, B. & Argyle, M, The Psychology of Religious Behavior, Belief and Experience, New York, Routledge, 1997.

Brown, L. B, The psychology of Religious Blife, London, Academic Press In, 1987.

Donahu, M. J, Religion and the well- being of adolescents, Journal of Social Issues, 51,145-160, 1995.

Egan, E, Kroll, J, Carey, K, Johnson, M., & Erickson, P, Eysenck personality scales and religiosity in a US outpatent sample. Personaliy and Individual Differences, 37,1023-1031, 2003.

Ferraro, K. F. & Kell-Moore, J. A, Religious consolation among men and women: Do health problems spuseeking? Journal for the Scientific Study of Religion. 39,220-234, 2000.

Francis, L. J, Religion, neuroticism, psychoticism, In J. F. Schmaker (ed.), Religion and Mental Health (p. 149-160). New York: Oxford University Press, 1992.

Francis, L. J, The psychology of gender differences in religion: A review of empirical research. Religion,27, 81-96, 1997.

Loewenthal, K. M., Macleod, A. K. & Cinnirella, M, Are women  more religious than men?Gender differences in religious activity among different religious groups in the UK. Personaliy and Individual Differences, 32, 133-139, 2002.

Lewis, C. A. & Maltby, J, Religious attitude and practice: The relationship with obsessionality. Personaliy and Individual Differences, 19, 105-108, 1995.

Stark, R, Physiology and faith: Addressing the universal gender difference in religious commitment. Journal for the Scientific Study of Religion, 41, 495-507, 2002.

Suchman. A. L. & Mathews, D. A, What maks the doctor patient relationship therapeutic: exploring the comexional dimension of patient car. Annals of Internal medical. P. 125-130, 1988.

پی نوشت

* مدرس دانشگاه آزاد اسلامی واحد بهبهان.

** استاد گروه روان شناسی دانشگاه شهید چمران اهواز. دریافت: 88/6/31 ـ تأیید: 88/8/12

¹. mental health

² ر.ک: نجف طهماسبی و دیگران، بررسی ارتباط نگرش مذهبی میزان اضطراب، افسردگی و سلامت روانی گروهی از بیماران بیمارستان هاش شهدای 7 تیر و مجتمع حضرت رسول اکرمˆ.

³ ر.ک: محمود نجفی، بررسی رابطة کارایی خانواده و دینداری با بحران هویت دانش آموزان دختر و پسر پایه سوم متوسطه شهر تهران.

⁴ ر.ک: خدیجه آرین، و دیگران، بررسی رابطه بین دینداری و روان درستی ایرانیان مقیم کانادا، رساله دکتری، دانشگاه علوم پژشکی و خدمات بهداشتی ایران، 1387.

⁵. Suchman. A. L. & Mathews, D. A, What maks the doctor patient relationship therapeutic: exploring the comexional dimension of patient car, P.125-130.

⁶. Beti-Hallahme, B. & Argyle, M, The Psychology of Religious Behavior, P.149-160.

⁷. Donahu, M. J, Religion and the well- being of adolescents, Journal of Social Issues, 51, P.145-160.

⁸. Ferraro, K. F. & Kell-Moore, J. A, Religious consolation among men and women: Do health problems spuseeking? Journal for the Scientific Study of Religion. 39, P220-234.

⁹ ر.ک: محمد مجدیان، بررسی نگرش مذهبی دانشجویان ورودی به دانشگاه تربیت معلم و رابطة آن با میزان عزت نفس و منبع کنترل.

¹⁰ علی خانه کشی، رابطة التزام عملی به اعتقادات مذهبی با سلامت روانی و هویت یابی دانشجویان دختر و پسر دانشگاه آزاد اسلامی واحد بهبهان، ص 36.

¹¹ همان.

¹² مونا چراغی و دیگران، «رابطة بین ابعاد مختلف دینداری و سلامت عمومی در دانشجویان دانشگاه اصفهان»، پژوهش های تربیتی و روان شناختی، ش 2، ص 1ـ22.

¹³ ر.ک: محمود نجفی، بررسی رابطة کارایی خانواده و دینداری، هویت دانش آموزان دختر و پسر پایة سوم متوسطه شهر تهران.

¹⁴ ر.ک: صدیقه نجار اصل، بررسی رابطة بین نگرش مذهبی با مفهوم از خویشتن و سلامت عمومی دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد بهبهان.

¹⁵ داوود محمدی و دیگران، «ارتباط نگرشی مذهبی با امکان کنترل و نقش جنسیت»، پژوهش های روان شناختی، ش 3 و 4، ص 47 ـ 64.

¹⁶ ر.ک: مونا چراغی و دیگران، «رابطة بین ابعاد مختلف دینداری و سلامت عمومی در دانشجویان دانشگاه اصفهان»، پژوهش های تربیتی و روان شناختی، ش 2.

¹⁷ ر.ک: علی خانه کشی، رابطة التزام عملی به اعتقادات مذهبی با سلامت روانی و هویت یابی دانشجویان دختر و پسر دانشگاه آزاد اسلامی واحد بهبهان.

¹⁸ ر.ک: محمد خدایاری فرد و دیگران، تهیة مقیاس اندازه گیری اعتقادات و نگرش مذهبی دانشجویان دانشکده روان شناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران.

¹⁹ ر.ک: طیبه شریفی، بررسی رابطة نگرش مذهبی با افسردگی، اضطراب، پرخاشگری، سلامت عمومی، و شکیبایی در دانشجویان دانشگاه، آزاد اسلامی واحد اهواز.

²⁰ بهمن نجاریان، «ساخت و اعتباریابی Scl-25 (فرم کوتان مدت Scl-90RF»، روان شناسی، ش 18، ص 136ـ149.

²¹ ر.ک: مونا چراغی و دیگران، «رابطة بین ابعاد مختلف دینداری و سلامت عمومی در دانشجویان دانشگاه اصفهان»، پژوهش های تربیتی و روان شناختی، ش 2.

²² همان.

²³ ر.ک: طیبه شریفی، بررسی رابطة نگرش مذهبی با افسردگی، اضطراب، پرخاشگری، سلامت عمومی، و شکیبایی در دانشجویان دانشگاه، آزاد اسلامی واحد اهواز.

²⁴. Stark, R, Physiology and faith: Addressing the universal gender difference in religious commitment. Journal for the Scientific Study of Religion, 41, P495-507.

²⁵. Beti-Hallahme, B. & Argyle, M, The Psychology of Religious Behavior, P.149-160.

²⁶. Francis, L. J, The psychology of gender differences in religion: A review of empirical research. Religion,27, P.81-96.

²⁷. ر.ک: صدیقه نجار اصل، بررسی رابطة بین نگرش مذهبی با مفهوم از خویشتن و سلامت عمومی دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد بهبهان.