روان شناسی و دين

سال سوم، شماره اول، بهار 1389، ص 43 ـ 53

نصیر عابدینی*

چکیده

پژوهش حاضر به بررسی نقش عزاداری محرم در افزایش خویشتن داری جنسی دانشجویان پسر دانشگاه های تهران در سال تحصیلی 88-1387 با استفاده از روش نیمه آزمایشی می پردازد. آزمودنی های این پژوهش را 104 نفر از دانشجویان پسر دانشگاه های تهران در سال 88 – 1387 تشکیل دادند که به عنوان نمونة در دسترس انتخاب شدند. نیمی(52 نفر) از آزمودنی ها افرادی بودند که تصمیم به شرکت در مراسم عزاداری ماه محرم 1429 را داشتند و این عمل را در دو سال پیاپی نیز انجام داده بودند. در این پژوهش، پرسش نامه خویشتنداری جنسی در دو مرحله به فاصلة یک ماه (ده روز قبل از ماه محرم و بیستم محرم) دربارة آزمودنی ها اجرا شد. به منظور کنترل متغیرهای مداخله گر، گروه دیگری (52 نفر) که تصمیم جدی برای شرکت در مراسم عزاداری ماه محرم را نداشتند و سال های گذشته نیز به این مراسم اعتنای خاصی نداشتند، به منزلة گروه کنترل انتخاب شدند. داده ها به وسیلة آزمون t وابسته و تحلیل واریانس یک راهه تجزیه و تحلیل شدند. نتایج نشان دادند نمرة خویشتن داری جنسی گروه آزمایش در پس آزمون در مقایسه با پیش آزمون به طور معناداری بیشتر بود؛ ولی این تفاوت معنادار در گروه کنترل مشاهده نشد.

کلیدواژه ها: عزاداری، محرم، خویشتن داری جنسی، معنویت، دین داری.

مقدمه

از آغاز هبوط انسان در کرة زمین تاکنون، انسان ها چه برای آرامش در برابر استرس های محیطی و چه درمان پاره ای از بیماری های جسمی یا روحی مانند اضطراب، افسردگی، وسواس و ...، به طور انفرادی یا دسته جمعی از منابع الهی، فلسفی، روان شناختی و ... کمک می گرفتند. در بسیاری از موارد در طول تاریخ، گروه هایی تشکیل می شد که در مراسم ویژه ای و در مکانی خاص، انسان ها، توسل های خود را توسط افراد ویژه ای که به نحوی شاخص و برتر بوده اند باواسطه و گاهی بی واسطه نشان می دادند؛ حتی در عصر قبل از سنگ، شواهدی از این گونه مراسم های دسته جمعی در تاریخ آمده است. یکی از مهم ترین مراسم دسته جمعی مذهبی در میان بسیاری از مسلمانان و حتی غیرمسلمانان، مراسم عزاداری محرم می باشد.

در سال های اخیر، دین به منزلة یکی از عمده ترین متغیرهای مؤثر بر رفتار و حالات روانی، مورد توجه بسیاری از متخصصان علوم رفتاری قرار گرفته است؛ تا جایی که برخی دین را عامل اساسی در بهداشت فردی و اجتماعی معرفی کرده اند. بر اساس نتایج تحقیقات متعدد، انواع مراسم معنوی و دینی می تواند به هنگام ناراحتی و بیماری به درمان و شفای دردمندان کمک کند. موریس (1982) در برخی از تحقیقات که به نقش زیارت مذهبی در سلامت روان و کاهش اضطراب و افسردگی پرداخته اند اشاره کرده است. کوئینگ و همکاران در پژوهشی بر روی 836 فرد مسن با میانگین سنی 4/73 سال، همبستگی مثبتی بین روحیه و سه متغیر مذهبی پیدا کردند که شامل افرادی با فعالیت های مذهبی «سازمان یافته» یا «سازمان نیافته» (دعای مخصوص ) و یا «مذهبی درون گرا» بودند. در بین این سه متغیرِ مذهبی بودن، افرادی که جهت گیری مذهبی درون گرا داشتند، از فعالیت مذهبی منظم سازمان یافته ای برخوردار بودند که با متغیر روحیه و کنار آمدن، بالاترین همبستگی را نشان دادند. تحقیقات بسیاری در زمینة نقش دین، معنویت و مراسم مذهبی در کاهش رفتارهای جنسی انجام شده است.

بررسی های علمی نشان می دهد هر چه میزان معنویت و دین داری افراد زیادتر باشد، مصونیت بیشتری در برابر کژ رفتاری ها پیدا می کنند. به نظر نیومن و پارگامنت مذهب می تواند در آرامش هیجانی و مهار تکانه مؤثر باشد. لارسن و همکاران در تحقیقی با موضوع «روان پزشکی مذهبی، تأثیر اعتقاد دینی در عملکرد بالینی»، گزارش می کنند که در جنبش روان پزشکی مسیحی، عملکرد درمانی 193 روان پزشک بررسی شد تا اینکه نقش و تأثیر عقاید مذهبی در اقدامات درمانی آنها ارزیابی شود. همة آزمودنی ها که از خود روان پزشکان با عقاید قوی مذهبی بودند، گزارش دادند 49% آزمودنی ها معتقد بودند. عقاید مذهبی آنان را از همجنس بازی و یا تجارب جنسی پیش از ازدواج باز می دارد و 28% دیگر که مذهبی نبودند، اظهار داشتند که به وسیله دعا و نیایش از این رفتارها دوری گزیده اند.

موسوی (1378) در تحقیق خود با عنوان «بررسی چگونگی و علل انحرافات اجتماعی و زنان جوان (بین سنین 13 تا 28 ساله) در شهر مشهد» به این نتیجه رسید که هر چه میزان پای بندی فرد به شعائر مذهبی بیشتر باشد، احتمال انحراف وی کمتر است. سامانی و لطیفیان (1380) در تحقیق خود با عنوان «بررسی تأثیر اعتقاد به ارزش های مذهبی و جمع گرایی بر خودکنترلی هیجانی» دریافتند بیشترین میزان خودکنترلی هیجانی در فرزندانِ والدین با سطح اعتقاد مذهبی بالا مشاهده شد. گلزاری (1379) در تحقیق خود با عنوان «تهیة ابزارهایی جهت سنجش عمل به باورهای دینی و انواع حیا و بررسی رابطة دین داری و حیا با ویژگی های شخصیت و سلامت روانی» به رابطة مثبت بین حیا و خویشتن داری جنسی با دین داری رسیده است. کروین و بندا در تحقیقات خود به این نتیجه رسیدند که تقّید مذهبی بر کاهش تخلفات دوران نوجوانی تأثیر ویژه ای دارد. همچنین هیرسچی و استارک (1969) نشان دادند تقّید مذهبی، رابطه ای منفی با رفتارهای منحرفانه دارد.

تورنتون و کامبرن (1989) نشان دادند نوجوانان و جوانانی که تعلّق و وابستگی محکم تری به کلیسا دارند و به طور مستمر در مراسم آن شرکت می کنند، عموماً نگرشی منفی به ارتباط جنسی خارج از ازدواج دارند؛ اطلاعات و تجربة اندکی در این مورد دارند و دوستان خود را نیز از افراد همانند خویش انتخاب می کنند.

پژوهش های زیادی تأیید می کند که افراد مذهبی، اغلب میل جنسی خود را در چارچوب ازدواج قانونی و شرعی ارضا می کنند و در مقایسه با افراد غیرمذهبی، کمتر به روابط «قبل از ازدواج» و تماس ها و ارتباط های «بعد از ازدواج»، «تجاوز»، «زنای با محارم»، «هم جنس خواهی»، «جامعه ستیزی»، «جرم» و «بزه کاری» روی می آورند .

مذهبی بودن با بزه کاری، جرم، اعمال خلاف اخلاق و قانون رابطة منفی دارد. این یافته تقریباً مطابق با تمام پژوهش هایی است که در این زمینه انجام شده است. چادویک و تاپ (1993) با مطالعه ای در مورد 2143 نوجوان عضو یک کلیسا، به این نتیجه رسیدند که چون در افراد مذهبی، ارزش های اخلاقی درونی می شود، آنها کمتر از افراد غیرمذهبی مرتکب بزه کاری و اعمال خلاف قانون می شوند. دوناهیو و بنسن (1995) با تلخیص پژوهش گستردة بنسن(1993) که در 32 ایالت آمریکا، درمورد صدها هزار نوجوان امریکایی انجام شده و به نام «سفر پر دردسر» منتشر شده است، نشان دادند که باورهای مذهبی می تواند نوجوانان را در برابر تجاوز جنسی، سوء مصرف الکل و مواد مخدر، انحرافات، آزار و دزدی، شرارت، قتل و دیگر بزه کاری ها و قانون شکنی ها مصونیت بخشد. بیت ـ هالاهمی و آرگیل (1997) استارک و بین بریج (1996) و هود و همکارانش (1996) و کی نیا(1360) نتایج ده ها پژوهش متغیر را در این موضوع در کتاب های خود آورده اند.

پژوهش های فراوانی ، درباره دو نوع جهت گیری مذهبی یا دو شیوة مذهبی بودن انجام شده که تقریباً در همة آنها ثابت شده است کسانی که دارای شیوة درون سوی مذهبی هستند، در برابر تکانه های غریزی و هوس های خود مقاومت می کنند و انحرافات جنسی، تجاوز و بزه کاری در آنها کمتر دیده می شود. هولدر و همکاران (2000) در تحقیقی به این نتیجه رسیدند که معنویت، یک عامل محافظت کننده نوجوانان برای مقاومت در برابر رفتارهای پرخطر و تسلیم شدن به فشارهای منفی جنس مخالف است. همچنین هولدر و همکاران مطالعه ای دربارة 141 نوجوان امریکایی انجام دادند و به این نتیجه رسیدند که نوجوانانی که در تعامل با دوستانی دارای ارزش ها و باورهای معنوی هستند، به احتمال کمتر درگیر فعالیت جنسی داوطلبانه می شوند.

نتایج تحقیق بک و همکاران (1991) نشان می دهد افرادی که باورها و ارزش های قوی معنوی خود را حفظ کرده اند، دارای قوة تمیز بیشتری در موضوع رفتار جنسی هستند. لیک (1993) معتقد است معنویت، همبستگی مثبتی با خویشتن داری دارد. روزنائو و تان (2002) در تحقیقی خود نشان دادند افرادی که باورها و ارزش های قوی معنوی دارند، در برابر رفتارهای جنسی پرخطر مقاوم ترند. فیشر(1986) نشان می دهد نوجوانانی که خودشان را معنوی می پندارند، در مقایسه با نوجوانانی که ارتباط معنوی با خداوند یا موجودات برتر دیگر ندارند، به احتمال کمتر مشغول رفتارهای پرخطر می شوند. داسول و همکاران (2003) به این نتیجه رسیدند تقید مذهبی و خصوصی نوجوان که از طریق دعا و مراقبه ابراز می شود، در مقایسه با از ابراز عمومی مذهب، عامل محافظت کننده تری در برابر شروع زودهنگام رابطة جنسی به شمار می آید. همچنین آنان نشان دادند که معنویت رابطة مثبتی با کاهش رفتار جنسی نوجوانان امریکایی افریقایی تبار دارد. چایلدز (2007) در تحقیق خود به این نتیجه رسید که معنویت یکی از مهم ترین عوامل مؤثر در خویشتن داری جنسی دختران امریکایی آفریقایی تبار است.

جامعة آماری و گروه نمونه

جامعة آماری در این پژوهش، تمام دانشجویان پسر دانشگاه های تهران در سال تحصیلی 88-1387است. بر همین اساس، در این پژوهش، از جامعة آماری مزبور تعداد 104 نفر به عنوان گروه نمونه انتخاب شدند.

روش نمونه گیری

آزمودنی های این پژوهش را 104 نفر از دانشجویان پسر دانشگاه های تهران سال 88 – 1387 تشکیل دادند که به منزلة نمونه در دسترس انتخاب شدند. نیمی (52 نفر) از این آزمودنی ها افرادی بودند که تصمیم به شرکت در مراسم عزاداری ماه محرم 1429 (دی ماه 1387) را داشتند و این عمل را در دو سال انجام داده بودند. منظور از شرکت در مراسم عزاداری در این تحقیق، حضور فیزیکی دست کم 8 جلسه در مساجد و هیئت های عزاداری است. در این پژوهش، پرسش نامه خویشتن داری جنسی در دو مرحله به فاصله یک ماه (ده روز قبل از ماه محرم و بیستم محرم) بر آزمودنی ها اجرا شد. به منظور کنترل متغیرهای مداخله گر، گروه دیگری (52 نفر) که تصمیم جدی به شرکت در مراسم عزاداری ماه محرم نداشتند و سال های گذشته نیز به این مراسم اعتنای خاصی نداشتند، به عنوان گروه کنترل انتخاب، و از نظر متغیرهای جنس، سن، تحصیلات و مذهب با گروه آزمایش همتا و همگون شدند. شایان ذکر است که برای دقت بیشتر تحقیق، در متن پرسش نامه، سؤالی برای حذف افراد دسته اول که به هر دلیلی موفق به شرکت در مراسم نشده بودند و همچنین حذف افراد دسته دوم که بر خلاف انتظار در مراسم شرکت کرده بودند، در نظر گرفته شده بود.

ابزار اندازه گیری

در این پژوهش، از پرسش نامة 44 سؤالی خویشتن داری جنسی جعفری (1386 ) استفاده شد که سطح خویشتن داری جنسی افراد را می سنجد.

برای این پرسش نامه که زیرمقیاس ندارد، کلید نمره گذاری وجود دارد که به کمک آن می توان نمره های آزمودنی ها را در کل محاسبه کرد.پرسش های شماره 11، 17، 21، 22، 23، 25، 27، 29، 30، 31، 34، 35، 36، 38، 43، 10، 9، 1، 3 که تعدادشان 20 عدد است دارای نمرة مثبت و 24 سؤال دیگر دارای نمره منفی می باشند. هرچه جمع جبری این پرسش ها به عدد 20 نزدیک تر باشد، سطح خویشتن داری آزمودنی بالاتر است.

در تفسیر نتایج نیز باید توجه داشت که همیشه نمره های بالا بیانگر سطح خویشتن داری شدید و نمره های پایین نشانگر سطح خویشتن داری خفیف می باشند. این پرسش نامه نقطه برش ندارد و همان طور که ذکر شد، هر چه نمرة آزمودنی به نمره 20 متمایل باشد، سطح خویشتن داری فرد بالاتر است.

پایایی و روایی پرسش نامه خویشتن داری جنسی

پایایی این پرسش نامه در سال 1386 توسط جعفری اندازه گیری شد. بدین منظور ضریب آلفای کرونباخ و همچنین همسانی درونی پرسش ها محاسبه شد . ضریب پایایی نهایی این پرسش نامه 93 /0 بود. همچنین به منظور بررسی روایی ساختاری پرسش نامه، از روش تحلیل عاملی استفاده شد. بدین منظور ابتدا مؤلفه های اولیه در اجرای تحلیل عاملی اعم از کفایت حجم نمونه و معنا داری ماتریس همبستگی با استفاده از شاخص kmo و آزمون کرویت بارتلت بررسی شد؛ kmo محاسبه شده 63/0 بود. همچنین مجذورk محاسبه شده در سطح اطمینان 99/0 معنا دار بود

تجزیه و تحلیل داده ها

فرضیه: انجام مراسم عزاداری محرم سطح خویشتن داری جنسی آزمودنی ها را افزایش می دهد.

برای بررسی این فرضیه به کمک طرح آماری t وابسته به مقایسه میانگین نمره های آزمودنی ها در مراحل پیش آزمون و پس آزمون، دو گروه کنترل و آزمایش پرداخته شده که نتایج آن در جدول یک آمده است.

جدول 1. شاخص های مرکزی و آماره های مربوط به میزان خویشتن داری جنسی

گروه کنترل گروه آزمایش

قبل از مراسم عزاداری بعد از مراسم عزاداری قبل از مراسم عزاداری بعد از مراسم عزاداری

میانگین 75/20 45/22 25/20 65/23

میانه 20 5/21 5/21 5/23

مد 15 16 21 23

دامنه تغییرات 12 9 11 12

حداقل 16 16 16 16

حداکثر 27 25 27 27

مجموع نمره های 417 405 437 478

نتایج آزمون t زوجی برای مقایسه میانگین خویشتن داری جنسی گروه کنترل قبل از مراسم عزاداری و بعد از عزاداری در جدول ذیل آمده است:

میانگین اختلاف میانگین مقدار t سطح معناداری

قبل از مراسم 75/20 10/1- 85/0- 40/0

بعد از مراسم 45/22

نتایج آزمون t زوجی برای مقایسه میانگین خویشتن داری جنسی گروه آزمایش قبل از مراسم عزاداری و بعد از مراسم عزاداری در جدول ذیل آمده است:

میانگین اختلاف میانگین مقدار t سطح معناداری

قبل از مراسم 25/20 40/3- 45/3- 01/0

بعد از مراسم 65/23

براساس داده های جدول، میانگین خویشتن داری جنسی گروه کنترل بعد از مراسم عزاداری تفاوت چندانی با میانگین خویشتن داری جنسی قبل از مراسم عزاداری ندارد و اختلاف آنها 1/1 واحد است. با توجه به میزان خطای 40/0 برای ضریب اطمینان 95% تفاوت میانگین آنها بر اثر مراسم عزاداری تأیید نمی شود. در حالی که براساس داده های جدول، میانگین خویشتن داری جنسی گروه آزمایش بعد از مراسم عزاداری 40/3 واحد بیشتر از میانگین خویشتن داری جنسی قبل از مراسم عزاداری برای گروه آزمایش است و با توجه به میزان خطای 01/0 برای ضریب اطمینان 95% تفاوت میانگین آن ها بر اثر مراسم عزاداری تأیید می شود. به عبارت دیگر، بر اثر مراسم عزاداری در دانشجویان پسر دانشگاه های تهران، میزان خویشتن داری آنها افزایش یافته است.

پس فرضیة مورد نظر تأیید می شود. در مجموع می توان گفت شرکت در مراسم عزاداری محرم موجب افزایش خویشتن داری جنسی دانشجویان پسر دانشگاه های تهران شده است. از آنجا که هیچ تفاوت معناداری در خویشتن داری جنسی گروه کنترل (یعنی گروهی که در مراسم شرکت نکرده بودند) حاصل نشد، می توان نتیجه گرفت که شرکت نکردن، نقشی در کاهش یا افزایش خویشتن داری جنسی آنان نداشته است.

نتیجه گیری

در این پژوهش نقش عزاداری در محرم در افزایش خویشتن داری جنسی گروهی از دانشجویان دانشگاه های تهران بررسی شد. از آنجا که عزاداری برای سالار شهیدان جزو باورهای اعتقادی و دینی مسلمانان، به ویژه شیعیان شمرده می شود و در فرهنگ های دیگر کمتر مشابه چنین باورهایی وجود دارد، مقایسه یافته های پژوهش حاضر با بررسی های انجام شده در سایر کشورهای غیرمسلمان در زمینة ارتباط معنویت و باورهای مذهبی با خویشتن داری جنسی، تا حدودی قابل مقایسه است. در تبیین تأثیر شرکت در مراسم عزاداری محرم بر افزایش خویشتن داری جنسی دانشجویان، باید گفت که در مراسم عزاداری محرم توجه به یکی از معانی عمیق هستی یعنی وجود مقدس امام سوم شیعیان † و ذکر مصایب و صبر و خویشتن داری ایشان در برابر ناملایمات و سختی ها و ... صورت می پذیرد که این امر می تواند عامل بازدارنده ای در برابر انجام رفتارهای ضد معنوی مانند رفتارهای جنسی غیرخویشتن دارانه قلمداد گردد؛ زیرا براساس تحقیقات هولدر و دیگران (2000)، معنویت یک عامل محافظت کننده نوجوانان برای مقاومت در برابر رفتارهای پرخطر و تسلیم شدن به فشارهای منفی جنس مخالف می باشد. همچنین در این زمینه بک و همکاران (1991) معتقدند افرادی که باورها و ارزش های قوی معنوی را حفظ کرده اند، دارای قوة تمیز بیشتری در موضوع رفتار جنسی هستند. نظر لیک (1993) مبنی بر اینکه میزان معنویت نوجوانان رابطه مثبت همبستگی با خویشتن داری دارد، مؤید اثر گذاری این رشد معنوی بر خویشتن داری جنسی است. همچنین افزایش توجه و باور به یک موجود معنوی برتر (یعنی خداوند) در مراسم عزاداری، می تواند عامل بازدارنده مهمی در برابر رفتارهای غیرخداپسندانه مانند رفتارهای جنسی غیرمشروع باشد. در این زمینه، نظر فیشر (1986) مبنی بر اینکه نوجوانانی که خودشان را معنوی می پندارند، در مقایسه با نوجوانانی که ارتباط معنوی با «خداوند» یا «موجودات برتر» دیگر ندارند، به احتمال، کمتر به رفتارهای پرخطر مشغول می شوند، مؤید اثر گذاری مراسم عزاداری بر خویشتن داری جنسی است.

از سوی دیگر، با توجه به تحقیق کروین و بندا (2001) مبنی بر اینکه، خواندن کتاب مقدس تأثیر منفی بر اعمال غیرخویشتن دارانه افراد دارد، تأثیر خواندن ذکرهای مذهبی مانند قرآن، زیارت عاشورا و ... در مراسم عزاداری محرم بر خویشتن داری جنسی قابل بررسی است.

در مجموع، نتیجة بدست آمده در تحقیق حاضر، هم جهت با نتایج تحقیقات هولدر و همکاران (2000) است که معنویت را یک عامل محافظت کننده نوجوانان برای مقاومت در برابر رفتارهای پر خطر و تسلیم شدن دربرابر فشارهای منفی جنس مخالف می داند. همچنین این نتیجه با نتیجة تحقیق بک و همکاران (1991) که معتقدند افرادی که باورها و ارزش های قوی معنوی را حفظ کرده اند، دارای قوة تمیز بیشتری در موضوع رفتار جنسی هستند، همسان است. نظر لیک (1993) مبنی بر اینکه معنویت نوجوانان رابطه همبستگی مثبت با خویشتن داری دارد، مؤید نتیجه تحقیق حاضر می باشد. نتیجه تحقیق فیشر (1986) نیز مانند نتیجة تحقیق حاضر است. فیشر به این نتیجه رسید که نوجوانانی که خودشان را معنوی می پندارند، در مقایسه با نوجوانانی که ارتباط معنوی با خداوند یا موجودات برتر دیگر ندارند، به احتمال کمتر به رفتارهای پرخطر مشغول می شوند.

محدودیت ها و پیشنهادها

از آنجا که این تحقیق از نوع نیمه تجربی بود، دارای مشکلات خاص خود بود. متغیرهای کنترل نشده ای وجود داشت که بر اجرای این تحقیق اثر گذاشت. کمبود منابع و پژوهش های انجام شده در این زمینه، از دیگر مشکلات این تحقیق بود. حساسیت زا بودن موضوع تحقیق، یعنی خویشتن داری جنسی و مقاومت ها و عدم همکاری دانشجویان از جمله مشکلات این تحقیق بود. با توجه به مذکر بودن گروه نمونه، نتایج قابل تعمیم به جنس مؤنث نمی باشد. پیشنهاد می شود تحقیق مشابه ای دربارة دانشجویان دختر نیز انجام شود. همچنین پیشنهاد می شود در زمینة آثار روان شناختی عزاداری محرم، و مطالعات تطبیقی و بومی سازی بر روی مفاهیم معنویت، عزاداری مذهبی، خویشتن داری جنسی و ... انجام شود.

منابع

احمدی، محمدرضا و همکاران، «بررسی ابعاد روانشناختی مناسک حج و تأثیر آن بر سطح دینداری حجاج»، روانشناسی و دین، ش 4، 1387.

جعفری، الهه، «ساخت مقیاس خویشتنداری جنسی و هنجاریابی آن در بین دانشجویان دانشگاه علامه طباطبایی»، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه علامه طباطبایی، 1380.

دولتشاهی، بهروز و همکاران، «بررسی نقش زیارت در سلامت روانی افراد»، مقالات اولین همایش بین المللی نقش دین در بهداشت روان، تهران، معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی، 1380.

سامانی، سیامک؛ لطیفیان، مرتضی، «بررسی تأثیر اعتقاد به ارزش های مذهبی و جمع گرایی بر خود-کنترلی هیجانی» مقالات اولین همایش بین المللی نقش دین در بهداشت روان، تهران، معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی، 1380.

سهرابی، نادره، سامانی، سیامک، «بررسی میزان تأثیر نگرش مذهبی بر بهداشت روانی نوجوانان» مقالات اولین همایش بین المللی نقش دین در بهداشت روان، تهران، معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی، 1380.

صادقی جهانبهان، محمود، «روانپزشکی مذهبی، تأثیر اعتقاد دینی در عملکرد بالینی»، روانشناسی دین، ش 3، تیر 1379.

صادقی جهانبهان، محمود، «دینداری و خوب زیستن»، روانشناسی دین، ش 3، تیر 1379.

کروین، فیلین رابرت؛ بندا، برنت بی. «تأثیرات تقید مذهبی و حضوردر کلیسا بر استعمال مواد مخدر و بازبینی نقش عوامل نظری و جمعیت شناختی اجتماعی»، ترجمه محمدعلی معتضدیان، نامه علم و دین، بهار و تابستان 1380

گلزاری، محمود، «تهیه ی ابزارهایی جهت سنجش عمل به باورهای دینی و انواع حیا و بررسی رابطه دین داری و حیا با ویژگی های شخصیت و سلامت روانی»، پایان نامه دکتری دانشگاه علامه طباطبایی، 1380.

لطف آبادی، حسین، «روانشناسی رشد اخلاقی، ارزشی و دینی در نوجوانی و جوانی»، حوزه و دانشگاه، ش31، 1381

مجد تیموری، میرمحمد ولی، «مراسم مذهبی، عبادات و مکان های دینی در بهداشت روان» مقالات اولین همایش بین المللی نقش دین در بهداشت روان، تهران، معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی، 1380.

واعظی، سیداحمد، «بررسی رابطه دعا و اضطراب» در: چکیده مقالات اولین همایش بین المللی نقش دین در بهداشت روان، تهران»، معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی، 1380.

Beck, S. H., Cole , & Hammond, J. A, Religious heritage and premarital sex: Evidence from a national sample of young adult. Journal for the Scientific Study of Religion, 30(2), p.173 – 180.

Childs, G, Psychosocial factors that influence, abstinence and sexual activity among African American adolescent girls. University of South Carolina. Unpublished Thesis, 2007.

Doswell, W. et al., The role of spirituality in preventing early sexual behavior. American Journal of Health Studies. 18 (4), 2003, 195 – 202.

Fisher, T. D, An exploratory study of parent – child communication about sex and sexual attitudes of early, middle, and late adolescents Journal of Genetic psychology, 147 (4), 1986, 543- 557

Holder, D. W., et al.,The association between adolescent spiritually and voluntary sexual activity. Journal of Adolescent Health, 26(4), 2000, 295-302

Leak, O. K. Relationship between religious orientation and sexual behavior. Journal of Psychology and Theology, 21, 1993,315 - 318

Moore, K. A., et al, Parental attitude and the occurrence of early Sexual Activity. Journal of Marriage and the Family, 48(4), 1986), p.777- 782

Newman, J.S., & Pargament,K.I.(1990).The role of religion in the problem- solving process. Review of Religions, 31, 1990, p.390-403.

Runald, D, The sexually transmitted infections project finding Washington, DC: World Bank, 2004.

Rosenau, D. E., & Tan, E. S. N, single and sexual: the churches neglected dilemma. Journal of Psychology and Theology, 30 (3), 2002, p.185 - 194

Whitbeck, L, B., et al., Early adolescent sexual activity: A developmental study. Journal of Marriage and the Family, 61(4), 1999, 934 – 946.