روان شناسی و دين

مقدمه

مطالعات تاریخی گواه آن است که نیایش و دعا به عنوان یک واقعیت موجود در جهان هستی، از بدو خلقت انسان مطرح بوده است و مردم برای نیل به کمال از آن استفاده می کرده اند. امروزه روان شناسان دریافته اند که دعا، نماز و داشتن ایمان محکم، تشویش، نگرانی، یأس و ترس را برطرف می سازد. قرآن کریم می فرماید: «الا بذکر الله تطمئن القلوب»؛ (رعد: 28) آگاه باشید که با ذکر و یاد خدا، دل های شما آرامش می یابد و احساس امنیت می کنید.

دین به شکل خاصی در هر فرهنگ شناخته شده ایی وجود دارد.1 دین را می توان از دیدگاه آیین ها، شخصیت های نمادین و انواع دعاها بررسی کرد. فرد دیندار به نوعی با یک منبع الهی و منبع آفرینش، که بر زندگی بشر و امور طبیعی تأثیر دارد، ارتباط برقرار می کند. ویلیام جمیز2 در کتاب «دین و روان» چنین می گوید: دین عبارت است از: اعتقاد به این که نظم نامرئی در چیزهای این جهان است و بهترین کار این است که، خود را با این نظم هماهنگی دهیم. و یا احساسات و اعمال و تجارب انسان در خلوت با آن چه که آن را خدا می داند.3 همچنین دین یک واقعیت مشخص عینی است که مورخان آن را مطالعه می کنند.

شادکامی، که هدف مشترک انسان هاست و همه در تلاش برای رسیدن به آن می باشند،4 ارزشیابی افراد از خود و زندگیشان است. این ارزشیابی ها، ممکن است جنبه شناختی داشته باشد، مانند قضاوت هایی که در مورد خشنودی از زندگی صورت می گیرد و یا جنبه عاطفی که شامل خلق و هیجاناتی است که در واکنش به رویدادهای زندگی ظاهر می شود. بنابراین، شادکامی از چند جزء تشکیل یافته که عبارت است از: خشنودی از زندگی، خلق و هیجانات مثبت و خوشایند و فقدان خلق و هیجانات منفی.5

افراد شادکام افکار و رفتارهایی دارند که سازگار و کمک کننده می باشد. این گونه افراد با دیدگاهی روشن به امور می نگرند. دعا و نیایش دارند. به طور مستقیم برای حل مسائل از خود تلاش نشان می دهند و به موقع از دیگران کمک می طلبند. از سوی دیگر، افراد غیرشادکام، بدبینانه فکر و عمل می کنند. در خیالات فرو می روند. خود و دیگران را سرزنش می کنند و از کار کردن برای حل مشکلات اجتناب می ورزند.6

ویلسون7 به نقل از داینر و لوکاس8 با مرور شواهد تجربی در مورد همبسته های شادکامی دریافت که فرد شادکام فردی است سالم، فرهیخته، برون گرا، مذهبی، خوش بین و باهوش.9

یکی از موارد مؤثر بر شادکامی، که به عنوان حمایت کننده عاطفی و وسیله ایی برای تفسیر مثبت رویدادهای زندگی می باشد، نگرش دینی است. افراد با گرایش دینی و این عقیده که در جهان مقصد والایی وجود دارد، می توانند شادکامی خود را ارتقا بخشند.10

به طورکلی، نظریه پردازان دیگری وجود دارند که راه رسیدن به شادکامی و خوشبختی روان شناختی را در پرتو توجه به ارزش ها و هدف های معنوی، نیازهای بنیادی، معنادار بودن و هدفمندی زندگی، عشق و علایق دینی و الهی می دانند.11 شواهد تجربی فراوانی وجود دارد که حاکی از رابطه مثبت معنادار بین نگرش دینی، و شادکامی می باشد.12

فرانسیس13 و همکاران14 با هدف بررسی رابطه بین نگرش دینی و شادکامی در نوجوانان، به کمک مقیاس شادکامی آکسفورد گزارش داده اند که، بین شادکامی و نگرش دینی رابطه ضعیف، اما معناداری وجود داشته است. در مطالعه ایی دیگر بیرد15 و همکاران16 چهار عامل شادکامی و رابطه آن را با تعهد دینی مورد بررسی قرار دادند. آنان دریافتند که تعهد دینی، پیش بینی کننده شادکامی است. مطالعات بوهنلین17 به نقل از لوئیس؛18 هالاهمی و آرجیل19 به نقل از مالتبی و همکاران؛20 کارنزارو و همکاران21 نشان دهنده رابطه مثبت معنادار بین شادکامی و خوشبختی با نگرش و باورهای دینی است. یزدانی و آزاد22 به بررسی رابطه بین نگرش دینی، سبک های مقابله ایی و شادکامی در دختران و پسران دبیرستانی اصفهان، در سال تحصیلی 82ـ81 پرداخت. نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد که، بین نگرش دینی با شادکامی رابطه مثبت و معناداری وجود دارد.

نظام نامه سازمان بهداشت جهانی، سلامت روانی را این گونه تعریف می کند: «سلامت روانی حالت کامل آسایش و کامیابی زیستی روانی اجتماعی است و صرف فقدان بیماری یا معلولیت نمی باشد. سلامت روانی در مفهوم عام خود نیز به سلامت فکر و تعادل روانی و دارا بودن خصوصیات مثبت روانی اطلاق می گردد. همچنین در مفهوم تخصصی، خود رشته ای از بهداشت است که افراد تحصیل کرده و دارای مهارت و تجربیات خاص با اتخاذ روش های علمی آن را به مردم آموزش می دهند.23

نقش دین در بهداشت و شفا بخشی از قرون بسیار دور شناخته شده است. در طول هزاران سال مذهب و پزشکی در مداوا و کاهش رنج های انسان شریک بوده اند.24 مانسون25 (1998) با مرور جامعی از بررسی ها، دعا را یکی از رفتارهای مذهبی مرتبط با سلامت و تندرستی گزارش می دهد.26

میرز،27 در پژوهشی اثرات مذهب را در ارتقا بهداشت روانی گزارش داده است. مورفی28 و همکاران باور و اعمال مذهبی را با سطوح پایین افسردگی و افرادی، که تحت شرایط فشارزای روانی هستند، مرتبط دانسته اند. نتایج تحقیق پارگامنت29 و همکاران نشان می دهد افرادی که به طور مکرر دعا می کنند، کمتر از افسردگی و اضطراب رنج می برند.

نجفی و همکاران در بررسی رابطه مذهبی و پاسخ های مقابله ای و سلامت روانی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد نشان دادند که، بین نگرش مذهبی و سلامت روانی رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. این امر حکایت از بالا بودن همیشگی بین نگرش مذهبی و سلامت روانی دارد.30

وهاب زاده به بررسی رابطه بین اعتقادات دینی و میزان اضطراب دانش آموزان دبیرستان های تهران پرداخت. نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد، در گروهی میانگین نمره اضطرب بالا بود، میانگین نمره اعتقادات مذهبی بسیار پایین بود. همچنین در که آیا بین نگرش مذهبی با شادکامی و سلامت روانی دانشجویان دختر و پسر دانشگاه آزاد اسلامی واحد بهبهان رابطه وجود دارد؟

بنابراین، با توجه به هدف پژوهش و پیشینه پژوهشی، فرضیه های زیر مورد آزمون قرار گرفتند:

1. بین نگرش مذهبی و شادکامی دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد بهبهان رابطه مثبت وجود دارد.

2. بین نگرش مذهبی و سلامت روانی دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد بهبهان رابطه مثبت وجود دارد.

روش تحقیق

تحقیق حاضر از نوع تحقیقات توصیفی می باشد که در آن از روش همبستگی استفاده شده است. در چنین تحقیقاتی، پژوهشگر به دنبال بررسی رابطه احتمالی و اندازه همبستگی بین متغیرهای ذکر شده در تحقیق می باشد. از این رو، هدف کشف رابطه علی نیست، بلکه تبیین رابطه جهت ارتباط و معناداری آن می باشد. به طور کلی، رویدادها و عوامل گوناگونی می توانند با شادکامی و سلامت روانی در ارتباط باشند، اما در تحقیق حاضر به دنبال بررسی رابطه احتمالی بین نگرش مذهبی با شادکامی و سلامت روانی دانشجویان دختر و پسر دانشگاه آزاد اسلامی واحد بهبهان هستیم. بنابراین، طرح مذکور مناسب ترین طرح برای بررسی موارد فوق می باشد.

جامعه و نمونه آماری

جامعه آماری این پژوهش، کلیه دانشجویان مقطع کارشناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بهبهان در سال تحصیلی 88-1387 است و نمونه آماری پژوهش شامل 180 نفر از دانشجویان (90 دانشجوی پسر و 90 دانشجوی دختر) مقطع کارشناسی است، که به روش نمونه گیری تصادفی طبقه ایی انتخاب شده اند.

ابزار اندازه گیری

در این پژوهش، به منظور آزمون فرضیه های تحقیق از پرسش نامه های نگرش سنج مذهبی31 و پرسش نامه شادکامی آکسفورد32 (OHI) و پرسش نامه سلامت روانی(SCL-25) استفاده شد.

الف. پرسش نامه نگرش سنج مذهبی

این مقیاس توسط خدایاری فرد و غباری بناب (1374) تهیه شده و شامل40 سوال در خصوص حیطه های موضوعی عبادات، اخلاقیات، ارزش ها، اثر مذهب در زندگی و رفتار انسان، مباحث اجتماعی، جهان بینی و باورها، علم و دین می باشد. نمره گذاری بر اساس روش لیکرت با گزینه های کاملاً موافقم، تا حدی موافقم، بینابین، تا حدی مخالفم و کاملاً مخالفم تنظیم شده است.

برای نمره گذاری مقیاس، به هر یک از گزینه های انتخاب شده، که نگرش مثبت تلقی شده اند، 4 و 5 امتیاز، به گزینه هایی که نگرش منفی تلقی شده اند، 1و2 و به گزینه های بینابین 3 نمره تعلق می گیرد. بشترین نمره در این مقیاس، 200 امتیاز است. ضریب همبستگی نمره هر یک از مواد با نمره کل پرسش نامه در سطح 0001/0 معتبر است و پایایی با دو روش اسپیرمن براون و گاتمن برابر 93/0 و 92/0 است. ضریب آلفای کرونباخ برابر 95/0 می باشد.

شریفی (1381) پایایی این پرسش نامه را به روش تصنیف برابر 88/0 و به روش آلفای کرونباخ برابر 93/0 به دست آورده است.

در تحقیق حاضر، برای تعیین پایایی پرسش نامه، نگرش سنج مذهبی از دو روش آلفای کرونباخ و تنصیف استفاده شد. برای کل پرسش نامه به ترتیب برابر با 96/0 و 96/0 می باشد که بیانگر پایایی مطلوب پرسش نامه نگرش مذهبی می باشد. جدول شماره 1 این مهم را نشان می دهد.

جدول1: ضرایب پایایی پرسش نامه نگرش مذهبی در پژوهش حاضر

همان طوری که در جدول 1 مشاهده می شود ضرایب پایایی پرسش نامه نگرش سنج مذهبی بین 90/0 تا 96/0 نوسان دارد که به طور کلی، بیانگر ضرایب پایایی مطلوب می باشد.

ب. پرسش نامه شادکامی آکسفورد (OHI)

این ابزار در سال 1989 توسط آرجیل و لو33 تهیه شده است. چون آزمون بک34 یکی از موفق ترین مقیاس های افسردگی بوده است، آرجیل پس از رایزنی با بک بر آن شد تا جملات مقیاس افسردگی بک را معکوس کند. برای نمونه، نخستین ماده مقیاس بک پس از معکوس شدن به شکل زیر در می آید: احساس خوشحالی نمی کنم، تا حدی احساس خوشحالی می کنم، بسیار خوشحالم و فوفق العاده خوشحالم. بدین ترتیب، 21 ماده تهیه شد. سپس، 11 ماده به آنها افزوده شد تا سایر جنبه های شادکامی را در برگیرند.

بنابراین، فرم نهایی پرسش نامه 29 ماده دارد. پس از انتشار این پرسش نامه، پژوهش های زیادی درباره آن انجان شد. آرجیل و همکاران ضریب آلفای 90/0 را با 347 آزمودنی، فارنهام و بروینگ35 آلفای 87/0 را با 180 آزمودنی و نور36 با فرم کوتاه تری از پرسش نامه شادکامی آکسفورد آلفای 84/0 را با 180 آزمودنی به دست آوردند. در بررسی فرانسیس37 (1998) آلفای کرونباخ 92/0 به دست آمده است.38

در تحقیق حاضر نیز از پرسش نامه شادکامی آکسفورد (OHI) استفاده شد. این پرسش نامه 29 ماده چهار گزینه ایی دارد که گزینه های آن به ترتیب از 0 تا 3 نمره گذاری می شوند. جمع نمرات مواد 29 گانه، نمره کل مقیاس را تشکیل می دهد. نمره کل آزمودنی ها از 0 تا 87 در نوسان است.

در تحقیق حاضر، برای تعیین ضرایب پایایی پرسش نامه شادکامی، از دو روش آلفای کرونباخ و تنصیف استفاده شد که برای کل پرسش نامه به ترتیب برابر با 93/0 و 93/0 می باشد که بیانگر پایایی مطلوب پرسش نامه شادکامی می باشد. (جدول 2این موضوع را نشان می دهد.

جدول2: ضرایب پایایی پرسش نامه شادکامی در پژوهش حاضر

همان طوری که در جدول 2 مشاهده می شود. ضرایب پایایی پرسش نامه شادکامی بین 90/0 تا 93/0 نوسان دارد که به طور کلی بیانگر ضرایب پایایی مطلوب می باشد.

ج. پرسش نامه سلامت روانی (SCL-25)

پرسش نامه سلامت روانی(SCL-25 )، توسط نجاریان و داوودی39 ساخته شده است. این پرسش نامه، 25 ماده دارد که روی یک طیف 5 درجه ایی از نمره 0 تا 4 ثبت می گردد. پرسش نامه (SCL-25) به عنوان پرسش نامه سلامت روانی شناخته شده است، در واقع، این پرسش نامه به اندازه گیری آسیب شناختی روانی فرد می پردازد. تفسیر نمرات پرسش نامه به این صورت است که هرچه نمره های فرد پایین تر باشد، نشانه سلامت روانی و نمرات بالاتر نشانه عدم سلامت روانی فرد می باشد.

پایایی پرسش نامه سلامت روانی (SCL-25)، از طریق محاسبه همسانی درونی در نمونه های دختر 97/0 و در نمونه های پسر 98/0 به دست آمده است. ضریب اعتبار به شیوه بازآزمایی در یک نمونه 312 نفری از دانشجویان دانشگاه شهید چمران به فاصله 5 هفته در کل نمونه 78/0 گزارش شده است.

در تحقیق حاضر، برای تعیین پایایی پرسش نامه سلامت روانی (SCL-25)، از دو روش آلفای کرونباخ و تنصیف استفاده شد که به ترتیب، برابر با 83/0 و 88/0 می باشد و بیانگر پایایی مطلوب پرسش نامه سلامت روانی می باشد.

یافته های تحقیق
الف. یافته های توصیفی

یافته های توصیفی این پژوهش شامل شاخص های آماری مانند میانگین و انحراف معیار برای متغیرهای مورد مطالعه است که در جدول 3 و 4 ارائه شده است.

جدول 3: توصیف مربوط به کل آزمودنی ها

همان گونه که در جدول 3 مشاهده می شود، میانگین و انحراف معیار نگرش مذهبی در کل آزمودنی ها برابر با 87/175 و 96/14 و همچنین میانگین و انحراف معیار شادکامی در کل آزمودنی ها برابر با 18/67 و 13/12 می باشد. همین طور میانگین و انحراف معیار سلامت روانی در کل آزمودنی ها برابر با 17/34 و 87/16 می باشد.

جدول 4: توصیف های مربوط به پسر و دختر

همان گونه که در جدول 4 مشاهده می شود، میانگین و انحراف معیار نگرش مذهبی آزمودنی های پسر برابر با 76/174 و 23/14 و آزمودنی های دختر برابر با 02/179 و 14/15 و میانگین و انحراف معیار شادکامی آزمودنی های پسر برابر با 15/63 و 27/11 و آزمودنی های دختر به ترتیب، برابر با 38/64 و 52/11 می باشد همچنین میانگین و انحراف معیار سلامت روانی آزمودنی های پسر برابر با 19/32 و 12/16 و آزمودنی های دختر به ترتیب برابر با 15/30 و 62/15 می باشد.

ب. یافته های مربوط به فرضیه های پژوهش

یافته های مربوط به فرضیه های پژوهش در جدول 5 ارائه شده است.

جدول 5 : ضریب همبستگی بین نگرش مذهبی با شادکامی و سلامت روانی دانشجویان

همان طوری که در جدول 5 مشاهده می شود، بین نگرش مذهبی و شادکامی کل دانشجویان رابطه مثبت معناداری وجود دارد (0001/0p < و 63/0 r = ). بنابراین، فرضیه اول پژوهش تأیید می گردد. به عبارت دیگر، با افزایش نگرش مذهبی شادکامی دانشجویان نیز افزایش یافته است. از سوی دیگر، بین نگرش مذهبی و شادکامی دانشجویان دختر(0001/0p < و 60/0 r = ) و نیز بین نگرش مذهبی و شادکامی دانشجویان پسر (0001/0p < و 57/0 r = ) رابطه معنادار و مثبتی مشاهده گردید. همچنین بین نگرش مذهبی و سلامت روانی کل دانشجویان رابطه مثبت معناداری وجود دارد (0001/0p< و 65/0 r =). بنابراین، فرضیه دوم پژوهش تأیید می گردد. به عبارت دیگر با افزایش نگرش مذهبی سلامت روانی دانشجویان نیز افزایش یافته است. همین طور بین نگرش مذهبی و سلامت روانی دانشجویان دختر(0001/0p < و 74/0 r = ) و نیز بین نگرش مذهبی و سلامت روانی دانشجویان پسر (0001/0p < و 69/0 r = ) رابطه معنادار و مثبتی مشاهده گردید.

نتیجه گیری

نتایج حاصل از تحلیل داده های این پژوهش نشان داد که، بین نگرش مذهبی و شادکامی دانشجویان دختر و پسر دانشگاه آزاد اسلامی واحد بهبهان رابطه مثبت معناداری وجود دارد. این بدین معناست که، هرچه نمرات نگرش مذهبی بالاتر باشد، نمرات شادکامی نیز بیشتر است. یافته های حاصل از تحقیق حاضر در این زمینه، با نتایج تحقیقات انجام شده همسو و هماهنگ است.40 و یافته های پژوهشی آنها را تأیید می کند. این پژوهشگران تأکید می کنند که، هنگامی که نگرش مذهبی بالا باشد، شادکامی نیز افزایش پیدا می کند.

به طور کلی، نظریه پردازان دیگری وجود دارند که راه رسیدن به شادکامی و خوشبختی روان شناختی را در پرتو توجه به ارزش ها و هدف های معنوی، نیازهای بنیادی، معنادار بودن و هدفمندی زندگی، عشق و علایق دینی و الهی می دانند.41

همچنین نتایج حاصل از تحلیل داده های این پژوهش نشان داد که، بین نگرش مذهبی و سلامت روانی دانشجویان دختر و پسر دانشگاه آزاد اسلامی واحد بهبهان رابطه مثبت معناداری وجود دارد. یافته های حاصل از تحقیق حاضر در این زمینه نیز برخی با نتایج تحقیقات انجام شده همسو و هماهنگ است و یافته های پژوهشی آنها را تأیید می کند.42 این پژوهشگران تبیین می کنند که، هنگامی که نگرش مذهبی بالا باشد سلامت روانی نیز افزایش پیدا می کند.

مطالعات تاریخی گواه آن است که، نیایش و دعا به عنوان یک واقعیت موجود در جهان هستی از بدو خلقت انسان مطرح بوده است. مردم همواره برای نیل به کمال از آن استفاده می کرده اند. قرآن کریم، بحث های مفصلی بر روی بهداشت روانی داشته و بر روی پرورش صحیح انسان بحث می کند. امروزه روان شناسان دریافته اند که، دعا و نماز و داشتن ایمان محکم؛ تشویش، نگرانی و یأس و ترس را برطرف می سازد.

مذهب نقش پیشگیری داشته و منبع مهمی برای پیشگیری از وقوع بیماری ها است. در این رابطه می توان نقش مذهب را به عنوان عامل پیشگیری به موارد زیر خلاصه کرد:43

1. ارزش های مذهبی و قومی رابطه و همبستگی مثبتی با بهداشت روانی دارند؛ زیرا هر دو رفتارهای اجتماعی مطلوب در فرهنگ را تشویق می کنند؛

2. ارزش های مذهبی و ارزش های بهداشت روانی با هم همپوشی دارند؛

3. بسیاری از اَشکال مذهب با رشد فرد هماهنگ می باشد. از جمله پیشرفت، پایداری و ثبات، اجتناب از شیوه های زندگی مضر و پیوستگی استحکام خانواده و خود شکوفایی؛

4. مذهب الگوهای رشدی را تشویق می کند که اساساً به نفع اجتماع بوده و در طول زندگی گسترده اند؛

5. تداوم ایمان و مذهب در زندگی مؤید سودمند بودن، مفید بودن و سازگارانه بودن آن می باشد؛

6. جهت دار بودن زندگی و هدفمند بودن آن در ایجاد ثبات، استحکام و هدایت انسان مؤثر است.

1. پالوتسیان و کرک بتریک Paloutzian & Kirkbatrick آرین، خدیجه و دیگران، «بررسی رابطه بین دینداری و روان درستی ایرانیان مقیم کانادا». رساله دکتری، دانشگاه علوم پژشکی و خدمات بهداشتی ایران، تهران، 1387.

2. William James.

3. ر.ک: ویلیام جیمز، دین و روان، ترجمه مهدی قائمی.

4. Buss, D.M, The evolution of happiness. American Psychologist, 55(1), P.15-23.

5. Diener, E., & Suh, E., & Oishi, S, Recent Finding on subjective well being. Indiana journal of clinical psychology, P.300-304.

6. Diener, E & Others, Recent Finding on subjective well being. Indiana journal of clinical psychology, P.300-304.

7. Willson.

8. Lucas.

9. Diener, E., & Lucas, E. R, Subjective Emotional well-being. Handbook of Emotions (2 nd Ed), P.325-337.

10. Diener, E., & Suh, E., & Oishi, S, Recent Finding on subjective well being. Indiana Journal of Clinical Psychology, P.300-304.

11. یزدانی، فضل الله و آزاد، حسین، «بررسی رابطه نگرش دینی، سبک های مقابله ای و شادکامی در دختران و پسران دبیرستانی اصفهان در سال تحصیلی 82-81»، مجله دانش و پژوهش در روان شناسی، ش 16، تابستان، 1382، ص 46-29 / همچنین ر.ک:

Reiss, S, Secrets of Happiness. Psychology tobay, 34, P.50-55 / Ryan, R. M., & Deci, E. L, Self-determination theory and the facilitation of intrinsic motivation, Social development, and well-being, 55, P.68-78.

12. Maltby. J. Lewis, C. A. & Day. L, Religious orientation and Psychological well-being. British Journal of Health psychology, 4, P.3636-378.

13. Francis

14. Francis, L. J., Jones, S. H. & Wilcox, C, Religiosity and Happiness: during adolescence, young adulthood and later life. Journal of Psychology and Christian, 19, P.245-257.

15. Byrd

16. Byrd, K. R., Lear, D. & Schwenka, S, Mysticm as a predictor of subjective well-being. International Journal for the Psychology of Religion, 10(4), P.259-269.

17. Boehnlein

18. Lewis C. A, Cultural stereotype of the effects of religion on mental helth. British Journal of Madical psychology, 74, P.395-367.

19. Hallahmi & Argyle

20. Maltby. J. Lewis, C. A. & Day. L, Religious orientation and Psychological well-being. British Journal of Health psychology, 4, P.363-378.

21. Carnzaro, S. J. Horaney, F. & Creasy, G, Hassels, Coping and Depressive symptoms in an elderly community sample. Journal of Counseling Psychology, 3, P.395-365.

22. یزدانی، فضل الله و آزاد، حسین، «بررسی رابطه نگرش دینی، سبک های مقابله ای و شادکامی در دختران و پسران دبیرستانی اصفهان در سال تحصیلی 82-81»، مجله دانش و پژوهش در روان شناسی، ش 16، تابستان، 1382، ص 46-29.

23 عناصری، مهریار، «بررسی رابطه بین سلامت روان و شادکامی دانشجویان دختر و پسر دانشگاه آزاد اسلامی واحد آشتیان»، ارائه شده در دومین همایش ملی روان شناسی و جامعه، معاونت پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن، 1386، ص 55.

24. Suchman. A. L. & Mathews, D. A, What makes the doctor patient relationship therapeutic: exploring the comexional dimension of patient car. Annals of Internal medical, P.125-130.

25. Munson

26 طیبه شریفی، «بررسی رابطه نگرش مذهبی با افسردگی، اضطراب، پرخاشگری، سلامت عمومی و شکیبایی در دانشجویان دانشگاه آزاد واحد اهواز»، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز، ص 214.

27. Myers, D. G, Thefunds, friends, and faith of happy people American Psychologist, 55, P.56-67.

28. Murphy, P. E; Ciarrocchi, J. W; Piedmont, R. L; Cheston, S. Peyrot, M, Loyola college in Maryland. Fitchett, G. Rush-Presobyterian - St. Lukes Medical center. Journal of Consulting and Clinical Psychology, V.68, (6), P.1102-1106.

29. Pargament , K; Smith, B. W. Koening. H & Perez, L, Positive and Negative religious coping with major life stressors, Journal for the Scientific of religion, P.705-707.

30 مصطفی نجفی و دیگران، «بررسی رابطه نگرش مذهبی، پاسخ های مقابله ایی و سلامت روان در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد»، 1377.

31. Religion assessment questionnaire.

32. Oxford Happiness Inventory.

33. Argyle & Lu

34. Beck

35. Farenham & Broeing

36. Noor

37. Francis

38. ابوالقاسم خوش کنش و حسین کشاورز افشار، «بررسی رابطه شادکامی و سلامت روانی دانشجویان دانشگاه شهید چمران اهواز»، ارائه شده در دومین همایش ملی روان شناسی و جامعه، معاونت پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن، ص 43.

39. بهمن نجاریان «ساخت و اعتباریابی SCL-25 (فرم کوتاه مدت SCL-90-R)»، روان شناسی، ش 18، سال پنجم، صفحه 149-136.

40. یزدانی، فضل الله و آزاد، حسین، «بررسی رابطه نگرش دینی، سبک های مقابله ای و شادکامی در دختران و پسران دبیرستانی اصفهان در سال تحصیلی 82-81»، مجله دانش و پژوهش در روان شناسی، ش 16، تابستان، 1382، ص 46-29. و همچنین ر.ک:

Carnzaro, S. J. Horaney, F. & Creasy, G, Hassels, Coping and Depressive symptoms in an elderly community sample. Journal of Counseling psychology, 1995, 3, 295-265.

41. Reiss, S, Secrets of Happiness. Psychology Tbay, 34, P.50-55 / Ryan, R. M., & Deci, E. L, Self-determination theory and the facilitation of intrinsic motivation, Social development, and well-being. American Psychologist, 55, P.68-78.

42. Suchman. A. L. & Mathews, D. A, What maks the doctor patient relationship therapeutic: exploring the comexional dimension of patient car. Annals of Internal medical, P.125-130 / Murphy, P. E; & Others Loyola college in Maryland. Fitchett, G. Rush-Presobyterian - St. Lukes Medical center. Journal of Consulting and Clinical Psychology, Vol.68, P.1102-1106 / Myers, D. G, Thefunds, friends, and faith of happy people American Psychologist, 200, 55, P.56-67.

ـ آهنگر، طلعت، «دعا و نیایش و تأثیر آن بر بهداشت روان»، پایان نامه کارشناسی رشته روان شناسی کودکان استثنایی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، 1373. / خدایاری فرد، محمد و غباری بناب، باقر، «تهیه مقیاس اندازه گیری اعتقادات و نگرش مذهبی دانشجویان»، دانشکده روان شناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران، 1373 / طهماسبی پور، نجف و کمانگیری، مرتضی، «بررسی ارتباط نگرش مذهبی با میزان اضطراب، افسردگی و سلامت روانی گروهی از بیماران بیمارستان های شهدای 7 تیر و مجتمع حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وآله»، پایان نامه دکتری پزشکی، 1375 / نجفی، مصطفی و دیگران، «بررسی رابطه نگرش مذهبی، پاسخ های مقابله ایی و سلامت روان در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد»، 1377 / وهاب زاده، عبدالوهاب، «اعتقادات دینی و نقش آن در کاهش اضطراب»، ارائه شده در اولین همایش بین المللی نقش دین در بهداشت روان، تهران، معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پژشکی و خدمات بهداشتی در مانی ایران، 1380.

43. Roberts, K. A, A Sociological overview: mental health implication of religio- cultural megatrends in the United States in Pergment. K. T. Maton, I and Hess, R. E (Editors).