روان شناسی و دين

 سال سوم، شماره دوم، تابستان 1389، ص 45 ـ 60

ابوالقاسم ولی زاده* / مسعود آذربایجانی**

چکیده

پژوهش حاضر با هدف ساخت آزمون سنجش حسادت صورت گرفت؛ به همین منظور ابتدا آموزه های اسلامی دربارة نشانگان حسد از قرآن و احادیث به صورت توصیفی گردآوری و سپس دسته بندی، تلفیق، تجزیه و تحلیل شد. در مرحلة بعد به استناد این نشانه ها و به کمک روش های روان سنجی و مباحث آماری، آزمونی چهل ماده ای طراحی و تدوین شد. میانگین نظرات بیست نفر از کارشناسان و متخصصان مسائل اسلامی و روان شناسی، نمرة روایی 87.6 درصد را نشان می دهد؛ بنابراین، آزمون از روایی محتوایی بالایی برخوردار است. اعتبار آزمون با اجرا بر روی 353 نفر آزمودنی واقعی و با استفاده از فرمول ها و روش های آماری و نیز برنامه تخصصی spss، محاسبه و تأیید شد. میزان آلفا، هم بستگی بین دو نیمه و هم بستگی سه مؤلفة شناختی، عاطفی و رفتاری، با نمرة کل آزمون بر اساس هم بستگی پیرسون(r) بالاتر از 0.7 و نشانگر اعتبار بالای آزمون است. نتایج آزمون T دربارة میزان نمره حسادت زنان و مردان، و نیز افراد مجرد و متأهل تفاوت معناداری را نشان داد. هم اکنون آزمون سنجش حسادت، برای کاربرد و اجرا در پژوهش های بعدی، آمادة استفاده است.

کلید واژه ها: اسلام، آزمون حسادت، اعتبار و روایی.

مقدمه

ضرورت اخلاق و پرداختن به آن، بر کسی پوشیده نیست. پرورش اخلاقی از مهم ترین رسالت پیامبران الهی در طول تاریخ بوده است. بزرگترین بخش معارف اسلامی به تبیین معارف اخلاقی اختصاص یافته است؛ از این رو، اندیشمندان اولیة اسلامی حرکتی ارزشمند برای تبیین محتوای اخلاقی اسلام آغاز کردند؛ اما با گذشت زمان، در مجامع علمی جهان، اخلاق به منزلة یک علم از گردونة علوم خارج و در سفارش ها و پندهای بزرگان خلاصه شد؛ درحالی که تجربه ثابت کرده است علم و پیشرفت بدون اخلاق و معنویت، بیش از آنکه موجب تعالی بشر باشد، تنزل او را از مقام انسانیت در پی داشته است. رواج انواع ظلم و فساد در کشورهای پیشرفته و استثمار ملت های مظلوم توسط آنان، شاهد بر این مدعاست. با گسترش نابهنجاری های رفتاری و اخلاقی، امروزه استفاده از آموزه های دینی در فرایند مشاوره و روان درمانی، توجه روان شناسان بسیاری را به خود جلب کرده و مطالعات زیادی نیز در این زمینه صورت گرفته است.125

مسألة مدیریت و کنترل هیجان ها یکی از نیازهای بشر و از مباحث مهم روان شناسی است. بنابراین، خاستگاه اصلی پژوهش های روان شناختی در اسلام، مباحث اخلاقی است. در این میان، هیجاناتی که موجب اختلال در کارکرد عادی فرد در زندگی می شوند و گاه حتی سلامت جسمی و روانی وی را به خطر می اندازند، اهمیت ویژه ای دارند که از جملة آنها می توان «حسادت» را نام برد. متأسفانه در آثار اخلاقی موجود، به یافته های جدید علومی چون روان شناسی و علوم تربیتی، توجه نشده است و نیز پژوهش های میدانی در زمینة اخلاق، تا امروز جایگاه لازم را در پژوهش های مربوط به تربیت اخلاقی و علم اخلاق نداشته است. هدف عمدة این پژوهش طراحی و اعتباریابی آزمون سنجش حسادت بر مبنای آیات و روایات اسلامی است که مراحل انجام آن توضیح داده خواهد شد.

اختلال های روانی در جوامع انسانی روزبه روز در حال گسترش است. دستاوردهای روان شناسی امروز دربارة بیشتر نابهنجاری های اخلاقی و رفتاری، از جمله حسادت، پاسخ گو نیست و از سویی با آنکه در آیات و روایات، و منابع اخلاقی و تاریخی به موضوع حسد بسیار توجه شده است، ولی بازبینی پژوهش های انجام شده در زمینة حسادت نشان می دهد که این همه منابع غنی با نگاه روان شناختی تبیین نشده اند و حسادت به دقت نشانه شناسی نشده است؛ بنابراین، تاکنون مقیاسی از منظر اسلام برای سنجش حسادت طراحی نشده است. ضمناً برخی آزمون هایی که در کشورهای غربی برای سنجش حسادت ساخته شده اند، با مبانی دینی و فرهنگی ما سازگار نبوده و برخی دیگر ناظر به «حسادت جنسی»126 اند. از این رو، تلاش برای ساختن ابزاری مناسب به منظور سنجش حسادت از منظر اسلام ضروری به نظر می رسد. پژوهش پیش رو می تواند خلأ موجود در این زمینه را با ارائة یک مقیاس اسلامی تا حدودی برطرف کند و زمینه ساز پژوهش های بعدی باشد.

هدف اصلی از این پژوهش، ارائة، مقیاسی است که بتواند میزان حسادت افراد را بر اساس مؤلفه های مورد استفاده از منابع اسلامی به صورت کمی اندازه گیری کند.

تعریف حسادت127

ماهیت و محور اصلی حسادت، آرزو یا تلاش برای از دست رفتن نعمت شخص دیگر است؛ خواه به خودش برسد یا نه، و خواه به صلاح دیگری باشد یا خیر. حال اگر بدون آرزوی سلب از دیگران، برای خودش نیز بخواهد، «غبطه» است؛ اگر تلاش کند بدون ضرر زدن به دیگران خودش را به آنها برساند «منافسه» است و اگر آرزو یا تلاش برای نابودی نعمت یا نقمتی بکند که به صلاح طرف مقابل یا منسوبین خود نیست، «غیرت» است. همچنین احساس غمی نومیدانه که هنگام از دست دادن امتیازی و یا هنگام کسب نعمتی توسط دیگران برای انسان عارض می شود، «حسرت» نامیده می شود که از نشانه های حسد است. مفهوم مقابل حسد، نصیحت و خیرخواهی است؛ یعنی خواستن دوام نعمت خداوند بر برادر مسلمان، که صلاح او در آن است. این یکی از فضایل معروف است که آیات و روایات به آن اشاره کرده اند. امام محمد باقر† به نقل از پیامبرˆ می فرماید: هر یک از شما همان گونه که برای خود خیرخواهی می کند، باید برای برادرش خیرخواهی کند.128 معیار در نصیحت و خیرخواهی این است که آنچه را برای خود می خواهی، برای برادر خود نیز بخواهی، و آنچه را برای خود نمی خواهی و نمی پسندی، برای او نیز نخواهی و نپسندی؛ ولی معیار در حسد این است که آنچه را برای خود نمی خواهی، برای او بخواهی، و آنچه را برای خود می خواهی، برای او نخواهی.129

در این پژوهش منظور از حسادت، نمراتی است که افراد در پرسش نامة سنجش حسادت از دیدگاه اسلامی، به دست می آورند.

پرسش های پژوهش

این پژوهش در صدد پاسخ گویی به پرسش های زیر است:

1. آیا می توان بر مبنای نشانه های حسادت در آیات و روایات، مقیاسی برای سنجش حسادت طراحی کرد؟

2. میزان اعتبار و روایی مقیاس سنجش حسادت چه مقدار است؟

پیشینة پژوهش

تاکنون آزمون های مختلفی برای حسادت ساخته شده است که به ذکر آنها می پردازیم:

1. سالواتوره دیداتو130(1384) آزمونی هشت ماده ای پنج گزینه ای با عنوان «آیاحسود هستید؟» طراحی کرده است که حسادت جنسی را می سنجد.

2. میشل131 و فرانسواز گوگلن132 در کتاب «20 تست برای شناخت خود» آزمون 27 ماده ای سه گزینه ای را آورده و در پایان به تفسیر پاسخ ها پرداخته اند. این آزمون بر روی یک گروه پنجاه نفری زن و مرد در سنین و شرایط مختلف اجرا شده است. آزمون ایشان میزان حسادت را نمی سنجد و فقط نوع آن را که فعالانه است یا منفعلانه، مشخص می کند؛ همچنین برخی از گزاره های آن مربوط به حسادت جنسی است.

3. زامتک سلوشنز133 (2009) آزمون ده سؤالی پنج گزینه ای، برای حسادت طراحی کرده است؛ ولی همة نشانه های حسد را در بر نمی گیرد.

4. سایت کوئین دام134 آزمون شش سؤالی چهارگزینه ای حسادت را طراحی کرده است. این آزمون بیشتر مربوط به غبطه است تا حسد.

5. سایت کوئین دام آزمون ده سؤالی چندگزینه ای را برای حسادت جنسی طراحی کرده است.

نتیجه اینکه دربارة اعتبار و روایی هیچ کدام از آزمون های یاد شده، گزارشی مطرح نشده است. همچنین این آزمون ها بیشتر مربوط به حسادت جنسی اند که با حسادت مورد نظر ما تفاوت دارد. افزون بر این، آزمون های یادشده، با فرهنگ ایرانی- اسلامی بومی سازی نشده اند.

روش پژوهش

پژوهش حاضر که برای بررسی ویژگی های روان سنجی مقیاس مقدماتی سنجش حسادت از دیدگاه اسلامی صورت گرفته است، جزء پژوهش های توصیفی از نوع هم بستگی است. مراد از هم بستگی در این پژوهش، هم بستگی بین دو یا چند متغیر نیست، بلکه منظور هم بستگی بین مواد آزمون با هم، و هم بستگی هر ماده با کل آزمون است.در بخش بررسی و مطالعة شاخص ها و نشانه های حسادت ، اطلاعات به روش کتابخانه ای گردآوری شده است؛ یعنی با استفاده از قرآن و روایات، آموزه های اسلام در موضوع حسادت و ویژگی های فرد حسود، به صورت توصیفی گردآوری و سپس دسته بندی، تلفیق و تجزیه و تحلیل شده است.

در این پژوهش، جامعة آماری ما همة دانشجویان مقطع کاردانی و کارشناسی دانشگاه آزاد قم، دانشگاه علوم پزشکی تبریز، دانش پژوهان مؤسسة امام خمینی€، طلاب مدرسة معصومیه و جامعة الزهرای قم است که در سال تحصیلی 89-88 مشغول به تحصیل اند و تعداد آنان، حدود ده هزار نفر است. دلیل انتخاب این جامعه برای پژوهش حاضر این است که در مراکز یادشده دو گروه طلاب و دانشجویانِ خواهر و برادر، و نیز متأهل و مجرد در سطوح مختلف تحصیلی و با فرهنگ های گوناگون مشغول به تحصیل اند؛ دسترسی آنان به این جامعه،دلیل دیگر انتخاب آن است.

حجم گروه نمونه، با توجه به الگوی کوهن و همکاران،135 370 نفر تعیین شد. البته با توجه به برنگشتن برخی از پرسش نامه ها و ناقص بودن تعدادی دیگر، از بین 400 پرسش نامة توزیع شده تعداد 353 پرسش نامه، نمره گذاری و تجزیه و تحلیل شد. گروه نمونة این پژوهش، به روش تصادفی خوشه ای از بین جامعة آماری انتخاب شده است؛ به این معنا که بخت انتخاب شدن برای همة طلاب و دانشجویانی که در چهارچوب نمونه برداری قرار گرفته بودند، مساوی بود و هیچ گزینشی در انتخاب افراد نمونه وجود نداشت. برای اجرای آزمون، با مراجعه به کلاس ها ی دانشجویان و طلاب ـ که از قبل خوشة ایشان از طریق قرعه انتخاب شده بود ـ و ارائة توضیحات لازم دربارة پژوهش و مزایای آن، از ایشان خواسته می شد تا در انجام این پژوهش همکاری کنند. لازم به یادآوری است که در این پژوهش، صرفاً ساخت آزمون مورد نظر است و هنجاریابی آن در سطوح مختلف می تواند به منزلة مراحل بعدی پژوهش در نظر گرفته شود.

ابزار پژوهش

1. پرسش نامة پژوهشگر ساختة سنجش حسادت

پرسش نامة سنجش حسادت که تنها ابزار مورد استفاده در این پژوهش است، نخستین بار توسط پژوهشگر برای بررسی شاخص ها و نشانگان حسادت بر مبنای منابع اسلامی (آیات و روایات) طراحی و ساخته شده است. فرایند ساخت این مقیاس به شرح زیر است:

الف) شناسایی منابع اسلامی مربوط به حسادت؛

ب) مطالعه و شناسایی آیات و روایات مربوط به حسادت، دسته بندی، اولویت بندی و ثبت آنها؛

ج) مطالعة کتاب های روان شناسی در موضوع حسادت، به ویژه در زمینة آزمون ها و نیز مطالعة پژوهش های گذشته در زمینة آزمون سازی؛

د) استخراج شاخص ها و نشانگان حسادت و مقوله بندی آنها. این مرحله چندین زیر مرحله دارد که عبارت اند از:

1. استخراج نشانه های عمومی حسادت از آیات و روایات؛

2. استخراج و استنباط نشانگان خاص حسادت از شاخص های عام؛

3. دسته بندی این نشانه ها بر پایة سه محور عاطفی، شناختی و رفتاری.

نشانه شناسی از مباحث مهم در اختلالات روانی است؛ ولی لازم به ذکر است که برخی از نشانه هایی که به آنها اشاره می شود، به تنهایی نشانة قطعی شخص حسود نیستند و افراد غیر حسود نیز ممکن است چنین نشانه هایی داشته باشند؛ ضمن اینکه ممکن است کسانی که برخی از این نشانه ها را دارند، افزون بر حسادت، به نابهنجاری های دیگر نیز مبتلا باشند. بنابراین به سختی می توان به وجود این نشانه ها پی برد.

پدیده های مربوط به انسان، معمولاً دارای سه جنبة شناختی، عاطفی و رفتاری اند؛ از این رو، حسادت را که یک پدیدة خاص انسانی است، یک بار از بعد ذهنی و باورهای فرد (شناختی)، سپس از بعد احساسی (عاطفی) و در پایان، از بعد جلوه های بیرونی و رفتاری (عملی) شناسایی می کنیم.

جدول1: خزانه پرسش های محور شناختی

جدول2: خزانه پرسش های محور عاطفی

جدول3: خزانه پرسش های محور رفتاری

4. ترکیب، ادغام و حذف مشترکات شاخص ها، به کمک روش استنباط محقق و رساندن آنها به 48 نشانه، که سرانجام به تهیة یک پرسش نامة 48 سؤالی پنج گزینه ای، بر اساس مقیاس لیکرت136 (کاملاً موافق، تا حدودی موافق، نه موافق نه مخالف، تا حدودی مخالف و کاملاً مخالف) انجامید. اگر اظهار نظرها مثبت باشند، به هر یک از آنها به ترتیب نمرة 5، 4، 3، 2، یا 1 داده می شود؛ اما اگر اظهار نظرها منفی یا معکوس باشند، نمرات به صورت 1، 2، 3، 4 و 5 خواهد بود.

الف) پرسش نامه تهیه شده، برای بررسی اولیه و انطباق برداشت های محقق در مورد نشانگان حسادت با آیات و روایات، به بیست نفر از پژوهشگران و متخصصان علوم اسلامی و روان شناسی که به صورت توأم در هر دو رشته مدرک دکترا داشتند، فرستاده شد. پس از بررسی و اعمال نظر صاحب نظران، پرسش نامة نهایی برای بررسی روایی محتوایی آن در اختیار ایشان قرار گرفت تا نظر کمّی خود را دربارة روایی هر گزاره گزارش کنند. سپس پرسش نامه به صورت آزمایشی دربارة سی نفر آزمودنی اجرا شد که ضریب آلفای 0.86 را نشان داد.

ب) از میان 48 گزاره، هشت گزاره که از نظر متخصصان تکراری و یا دارای ارتباط کمی با حسادت بود، حذف شد و سرانجام چهل گزاره، با انجام اصلاحاتی تأیید و پس از اصلاحاتی محتوایی، برای ارزیابی مشخصات روان سنجی (اعتبار و روایی) آن، آماده شد.

2. پرسش ها و مواد پرسش نامه

این آزمون دارای چهل جملة کوتاه پنج گزینه ای است. گزینة «کاملاً موافق» برابر با 5، «تا حدودی موافق» برابر با 4، «نه موافق نه مخالف» برابر با 3، «تا حدودی مخالف» برابر با 2 و «کاملاً مخالف» برابر با 1 است. بالاترین نمره در این آزمون دویست و پایین ترین آن چهل است. برای تفسیر نمرة هر آزمودنی، باید نمرة او را با میانگین مقیاس (120) مقایسه کرد. بنابراین، کسانی که در این آزمون نمرة دویست را کسب کنند، دارای حسادت خیلی زیاد و کسانی که نمرة چهل را کسب کنند، حسادتی خیلی پایین دارند. با توجه به این دو معیار، میزان حسادت افراد دیگر نیز قابل تعیین و تفسیر است. به عبارتی دیگر؛ این آزمون، یک آزمون پیوستاری دامنه دار است که نمرات در آن، روی یک پیوستار از چهل تا دویست ادامه دارد و میزان حسادت هر شخص را موقعیت نمرة او بر روی این پیوستار مشخص می کند. روی هم رفته می توان به کمک این آزمون، میزان حسادت افراد را به پنج رتبة خیلی زیاد، نسبتاً زیاد، متوسط، نسبتا پایین و خیلی پایین تقسیم کرد.

زیرمقیاس ها یا نمرات فرعی عبات اند از:

1. محور شناختی، شامل 6ماده (ماده های: 6، 21، 24، 25، 36، 39) و با دامنة تغییراتی 6 تا 30

2. محور عاطفی، شامل 22 ماده (ماده های: 4، 5، 9، 10، 11، 12، 13، 14، 15، 16، 17، 19، 22، 27، 29، 30، 31، 32، 33، 35، 37، 38) و با دامنة تغییراتی 22 تا 110

3. محور رفتاری، شامل 12 ماده (ماده های: 1، 2، 3، 7، 8، 18، 20، 23، 26، 28، 34، 40 ) و با دامنة تغییراتی 12 تا 60

البته در بخش تجزیه و تحلیل داده ها، مقیاس سنجش حسادت (E) را در دو مقولة کلی شناختی ـ عاطفی (1 E) و رفتاری (2E) بررسی می کنیم.

گفتنی است که در پایان این آزمون، یک پرسش دربارة میزان صداقت فرد در پاسخ به پرسش نامه وجود دارد که تا حدودی معیاری برای صداقت سنجی آزمودنی در پاسخ دادن به مواد پنج گزینه ای آزمون به شمار می آید. همچنین برای جلوگیری از سوگیری در پاسخ دادن، تعداد هشت گزاره (گزاره های 6، 9، 16، 18، 23، 26، 29 و 31) به صورت معکوس طراحی و نمره گذاری شده اند.

روش گردآوری اطلاعات

با استفاده از داده ها و مبانی مربوط به حسادت که بیشتر از قرآن و روایات استخراج شدند و با مطالعة کتاب های روان شناسی در موضوع های مربوط، به ویژه در زمینة آزمون ها و نیز مطالعة پژوهش های گذشته در زمینة آزمون سازی، ساخت یک مقیاس سنجش بدیع برای سنجش حسادت در دستور کار قرار گرفت. در این بخش به منظور سنجش و اندازه گیری حسادت با توجه به نشانگان و ویژگی های حسادت، آزمونی طراحی و ساخته شد که در بحث طرح تحقیق به روند ساخت آن اشاره شد.

به منظور گردآوری اطلاعات، محقق با مراجعه به کلاس های دانشجویان و طلاب که پیش تر به طور تصادفی خوشه ای انتخاب شده بودند و با ارائة توضیحات لازم دربارة اهداف پژوهش و نحوة پاسخ گویی به پرسش های آزمون، پرسش نامة سنجش حسادت به آزمودنی ها ارائه و از آن ها خواسته شد که پس از خواندن شیوه نامة کتبی آن، با دقت و امانت به گزاره ها پاسخ دهند و مشخصات جمعیت شناختی همچون سن، جنس، مقطع و رشتة تحصیلی و نیز وضعیت تأهل خود را در جدول های مربوطه درج کنند. چهارصد پرسش نامة توزیع شده ـ با توجه به برنگرداندن برخی و ناقص بودن تعدادی دیگر ـ در نهایت تعداد353 پرسش نامه بدون نقص به کمک برنامة spss نمره گذاری و تجزیه و تحلیل شد.

روش های تجزیه و تحلیل داده ها

در این پژوهش از روش آمار توصیفی برای دسته بندی، شاخص های مرکزی (میانگین، میانه و مد) و شاخص های پراکندگی (دامنة تغییرات، واریانس و انحراف استاندارد) استفاده شده است. برای اعتباریابی مقیاس حسادت از ضریب هم سانی درونی (آلفای کرونباخ) و ضرایب اسپیرمن و ضریب دونیمه سازی گاتمن و برای به دست آوردن روایی مقیاس از روش هم بستگی پیرسون استفاده شده است.با بهره گیری از روش های آمار استنباطی، از جمله آزمون های معنادار بودن ضرایب هم بستگی، آزمون t و آزمون مقایسه های چندگانة شفه، به تجزیه و تحلیل اطلاعات به دست آمده اقدام و پرسش های پژوهش بررسی شد.

بررسی اعتبار پرسش نامه

برای محاسبة اعتبار آزمون، از روش آلفای کرونباخ و روش دو نیمه کردن استفاده شده است که نتایج آن در جدول های (5) و (4) آمده است. استفاده از هم سانی درونی کرونباخ دو مزیت دارد: اولاً، مستلزم تهیة تنها یک آزمون است و ثانیاً، جلب همکاری آزمودنی ها تنها برای اجرای یک نوبت آزمون، ضرورت دارد.

جدول4: نتیجة آزمون آلفای کرونباخ برای کل مقیاس

همان گونه که جدول (4) نشان می دهد، مقدار آلفای کلی مقیاس برابر با 0.91 است. با توجه به مقدار آلفا که بیشتر از 0.7 است، می توان گفت: مقیاس ما از اعتبار لازم برخوردار است؛ به عبارت دیگر، می توان گفت: آزمون، میزان حسادت شخص را می سنجد و مقیاس اعتبار دارد.

جدول 5: نتایج روش دونیمه کردن برای محاسبه اعتبار مقیاس

همان گونه که جدول (5) نشان می دهد، مقدار آلفای نمرة کل آزمون در نیمة اول برابر با 0.83 و در نیمة دوم برابر با 0.84 است که گویای اعتبار مقیاس است. بنابراین مقیاس ساخته شده دارای اعتبار کافی بین 0.83 و 0.84است.

محاسبة همبستگی هر ماده با کل آزمون

پس از بررسی اعتبار پرسش نامه به کمک ضریب آلفای کرونباخ و روش دونیمه کردن اسپیرمن براون و گاتمن، میزان هم بستگی مؤلفه ها با یکدیگر و نمرة کل مقیاس بر اساس هم بستگی پیرسون در سطح معناداری 0.01 به دست آمد که در جدول (6) نشان داده شده است.

جدول6: ماتریس هم بستگی دو مؤلفه و نمرة کل آزمون

همان گونه که جدول (6) نشان می دهد بیشترین هم بستگی بین مؤلفة شناختی- عاطفی و نمرة کل مقیاس (0.98 = r) دیده می شود. در مجموع، هر دو مؤلفه با نمرة کل مقیاس، هم بستگی قابل توجهی نشان می دهند.

در مرحلة بعد، برای تعیین میزان روایی درونی (توان تمیز پرسش ها) روش هم بستگی هر ماده با کل آزمون و عامل مربوط به خودش، بر اساس هم بستگی پیرسون بررسی و تجزیه و تحلیل شد. جدول (7) میزان هم بستگی هر ماده با کل آزمون (عامل E) را نشان می دهد.

جدول 7: میزان هم بستگی هر ماده با کل آزمون بر اساس هم بستگی پیرسون در سطح 0.01

جدول (7) نشان می دهد که تک تک چهل ماده این مقیاس، هم بستگی بالایی با کل تست در سطح 0.01 دارند. کمترین میزان هم بستگی مربوط به گزاره 3 با 0.34 و بالاترین میزان هم بستگی، مربوط به گزارة 10 با 0.60 است. همچنین ضریب آلفای مقیاس، در صورت حذف هر ماده، در گزاره 10 و 17، (0.901 ) و در گزاره 3 و 12، (0.905 ) و در سایر گزاره ها بین این مقادیر می باشد که به علت نزدیک به هم بودن ضرایب و رعایت اختصار، از ذکر آنها خودداری شد. جدول (8) میزان هم بستگی هر ماده با عامل مربوطه را نشان می دهد:

جدول 8 : میزان هم بستگی هر ماده با عامل مربوطه

همچنان که جدول (8) نشان می دهد بالاترین میزان هم بستگی در گزاره های مربوط به عامل (1E) مربوط به گزارة 33 (0.62) و پایین ترین هم بستگی مربوط به گزارة 14 (0.37) است. همچنین بالاترین میزان هم بستگی در گزاره های عامل (E2) مربوط به گزارة 8 (0.63) و پایین ترین هم بستگی مربوط به گزارة 3 (0.43) است.

روایی آزمون

برای محاسبة روایی آزمون، ابتدا از روش روایی محتوایی استفاده شده است؛ به این معنا که مقیاس چهل ماده ای با پنج گزینة کاملاً مربوط، «تا حدودی مربوط»، «نظری ندارم»، «تاحدودی نامربوط و کاملا نامربوط» در اختیار بیست نفر از کارشناسان و صاحب نظران مباحث اسلامی و روان شناسی قرار گرفت و از آنها خواسته شد میزان ارتباط هر ماده با سنجش حسادت را با انتخاب یکی از گزینه های پنج گانه تعیین کنند.

میانگین نمرة کارشناسان به مجموع گزاره ها از(5- 1) 4.38 است و مجموع مواد این پرسش نامه طبق گزارش کارشناسان، 87.6 درصد با سنجش حسادت مرتبط اند؛ یعنی این مواد از نظر کارشناسان، ارتباط بسیار بالایی با حسادت دارند.

جدول (9) میانگین، انحراف استاندارد و خطای استاندارد میانگین مجموع نمرات بیست کارشناس را نشان می دهد.

جدول9: توصیف داده های آماری مربوط به مجموع نمرات کارشناسان

چنان که جدول (9) نشان می دهد میانگین نمرات کارشناسان نسبت به آزمون 161.25 از 200 است که به صورت درصدی، 87.6 درصد است. البته پس از اصلاح اشکالات مورد نظر کارشناسان، روایی محتوای آزمون ارتقا یافته است.

نتیجه گیری

1. نتایج نظریه های کارشناسان اسلامی، روایی محتوایی مقیاس را اثبات می کند؛ زیرا میانگین نمره های کارشناسان به پرسش نامه به صورت درصدی، 87.6 است.

2. اعتبار آزمون چهل ماده ای به وسیلة ضریب آلفای کرونباخ، در حد بالا (0.91) به دست آمد که دو عامل رفتاری (E2) با آلفای 0.75 و عامل شناختی- عاطفی (E1) با آلفای 0.87 مشخص شد.

3. ضریب هم بستگی اسپیرمن براون بین دو نیمة آزمون، بین 0.84 و 0.83است. میزان هم بستگی هر ماده با کل آزمون بر اساس هم بستگی پیرسون در سطح 0.01 بین 0.34 تا 0.60 به دست آمد.

4. روایی سازه مبتنی بر ایجاد تفاوت معنادار میان گروه هایی است که در مورد این ملاک خاص باید متفاوت باشند. ازآنجا که شواهد بیرونی، تفاوت میان طلاب و دانشجویان را در زمینة حسادت نشان می دهد، تحلیل واریانس یک سویه و مقایسه های چندگانه، شفه روایی سازه را تأیید می کند؛ زیرا تفاوت میان طلاب و دانشجویان، معنادار است (ضریب آلفا = 0.000).

5. یافته های تحلیلی از آزمونt دربارة متغیر جنسیت نشان می دهدکه میانگین حسادت زنان و مردان در هر سه عامل تفاوت معناداری دارد (ضریب آلفا معادل 0.007 و t معادل 2.717). میانگین نمرات مردان (77.40) بیشتر از زنان (71.34) است. همچنین تعداد 167 نفر از شرکت کنندگان (47.3 درصد) زن و 186 نفر (52.7 درصد) مرد بودند.

6. یافته های تحلیلی از آزمون t دربارة متغیر وضعیت تأهل نشان می دهد که تفاوت میانگین عامل رفتاری و نمرة کلی حسادت افراد متأهل و مجرد معنادار است ( 2.286 T= و ضریب آلفا معادل 0.023 که کوچک تر از 0.05 است). همچنین میانگین نمرات افراد مجرد معادل 75.89 و انحراف استاندارد آن، معادل 21.58 و نیز میانگین نمرات گروه نمونة متأهل معادل 69.67 و انحراف استاندارد آن معادل 19.35 است. بنابراین میزان حسادت گروه نمونة متأهل به مقدار قابل توجهی از گروه مجرد پایین تر است. البته در عامل شناختی- عاطفی تفاوت معناداری دیده نمی شود.

7. یافته های تحلیلی حاصل از تحلیل واریانس یک سویه تفاوت معناداری بین مقاطع مختلف تحصیلی نشان می دهد (ضریب آلفا = 0.001 ). البته آزمون تعقیبی مقایسه های چندگانه شفه نشان می دهد که فقط تفاوت دیپلم و کارشناسی ارشد معنادار است (ضریب آلفا=0.001). لازم به تذکر است، میانگین نمرات گروه نمونة کارشناسی ارشد معادل 63.45 و انحراف استاندارد آن، معادل 19.15 است؛ درحالی که میانگین گروه دیپلم معادل 85.5 و انحراف استاندارد آن 20.41 است؛ بنابراین، میزان حسادت گروه تحصیلی دیپلم به مقدار قابل توجهی بالاتر از گروه کاشناسی ارشد است.

8. یافته های تحلیلی حاصل از تحلیل واریانس یک سویه تفاوت معناداری میان گروه های مختلف سنی 16- 44 سال نشان نمی دهد.

تفسیر نتایج

1. مراکز علمی: در تفسیر روان شناختی تفاوت رشته های مختلف، می توان گفت که از نظر انگیزشی، طلاب با انگیزة خاص دینی به محیط حوزه وارد می شوند . مطابق نظریة یادگیری اجتماعی بندورا137 طلاب بیشتر در معرض مشاهده، تقلید و الگوگیری از رفتارها و افرادی هستند که از نظر معنوی و اخلاقی در سطح بالاتری قرار دارند و چنین افرادی معمولاً از حسادت به دورند. نکتة دیگر اینکه مطابق نظریة میدانی لوین،138 رفتار (و همچنین باورها و بازخوردها) به واسطة میدانی که در آن وجود دارد، شکل می گیرد139. همچنین در بخش نظری، محبت دنیا از عوامل اصلی حسادت مطرح شد و فضای حاکم در دانشگاه ها نیز تلاش برای رسیدن به موقعیت ها و افتخارات دنیوی است؛ بنابراین احتمال اینکه این فضا افراد را به حسادت سوق دهد، بیشتر است.

2. جنسیت: نتایج تحلیلی نشان می دهد نمرة حسادت گروه نمونة زنان کمتر از مردان است. پژوهش های برخی، از جمله آلپورت و ورنون140 به این نتیجه رسیده اند که علایق زیبایی شناختی، اجتماعی و دینی زن ها بیشتر از مردان است. مردان بیشتر به جنبه های سیاسی و نظری علاقه دارند و زنان بیشتر به مسائل اخلاقی تمایل نشان می دهند. آذربایجانی141 به این نتیجه رسیده است که جهت گیری مذهبی زنان در بخش اخلاق بالاتر از مردان است. حسادت نیز یکی رذایل اخلاقی است. البته به نظر می رسد برخی از تعابیر روایی دربارة حسادت زنان ناظر به حسادت در موضوعات خاص زنانه باشد؛ درحالی که گزاره های آزمون طراحی شده توسط محقق، ظاهراً مستقل از عامل جنسیت است.
ممکن است شیوة تربیت دختران به گونه ای باشد که اختلال های روانی خود را بروز ندهند؛ در نتیجه میانگین نمرة حسادت آنها بیشتر از پسران باشد. نتایج پژوهش پیفر142 نشان می دهد شیوة تربیتی والدین دربارة دختران، گرم تر و کمتر پرخاش گرانه است و نهایتاً هم سالان نیز موفق به تشخیص اختلال های روانی دختران نمی شوند.143

3. وضعیت تأهل: یافته های تحلیلی نشان می دهد که افراد متأهل در مقایسه با افراد مجرد حسادت کمتری دارند. در تفسیر این یافتة پژوهشی می توان گفت: برخی از نیازهای زیستی (مانند غریزة جنسی) طبق دستورهای دینی، در محیط خانواده برای افراد متأهل پاسخ داده می شود؛ از این رو، افراد متأهل پایبندی بیشتری به دستورهای دینی دارند و با توجه به اینکه در منابع دینی حسادت شدیدا‍ً مذمت شده و حتی از نشانه های منافق دانسته شده است، بنابراین طبیعی است که افراد متأهل حسادت کمتری داشته باشند. نکتة دیگر اینکه افراد متأهل باتجربه اند و به عواقب حسادت آگاهی دارند؛ از این رو، ممکن است بر اثر ملاحظات مختلف، حسادت درونی خود را بروز نداده و بازداری و خودکنترلی کنند. احتمال ضعیف دیگر این است که افراد گروه متأهل در پاسخ دهی به پرسش نامه، صداقت نداشته و به خودافشایی144 نپرداخته باشند. لازم به یاد آوری است با توجه به فاصلة زیاد تعداد شرکت کنندگان مجرد (78.2 درصد) و متأهل ( 21.8 درصد) نمی توان این نتیجه را به صورت قطعی به همة افراد تعمیم داد.
بنابراین، مقیاس سنجش حسادت، یک مقیاس اسلامی جدید و بومی است که برای اندازه گیری و سنجش میزان حسادت اشخاص، توان و کاربرد لازم را دارد و از ارزش علمی مطلوبی برخوردار است. این مقیاس که با نگاه اسلامی و با جهت گیری مذهبی و بر پایه های علمی و روان سنجی ساخته و ارائه شده است، می تواند در پژوهش های علمی اسلامی و دیگر پژوهش های انسانی ـ اجتماعی، استفاده شود.

پرسش نامة سنجش حسادت

برادر و خواهر گرامی! همکاری شما در این آزمون، افزون بر خود شناسی ویژه، مساعدت در پیشبرد پژوهش های اسلامی است. آزمون خودسنجی حاضر بر مبنای آیات و روایات اسلامی تهیه شده و برای اعتباریابی آن اجرا می شود. با مطالعة هر جمله، گزینه ای را که با وضعیت خود منطبق می یابید علامت بزنید همچنین نخستین پاسخی که به ذهن شما خطور می کند، مورد نظر است. لطفاً به همة گزاره های آزمون پاسخ دهید و تنها یک پاسخ را انتخاب کنید. با تشکر از همکاری صمیمی شما

تحصیلات: رشته: سن: جنسیت: مجرد متأهل

* دانشجوی کارشناسی ارشد روان شناسی بالینی. دریافت: 17/1/89 ـ پذیرش: 10/4/89 Valizadeh1354@Gmail.com

** استادیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

125. ولی زاده، ابوالقاسم، تحلیل روان شناختی حسادت و ساخت آزمون اولیه آن از منظر اسلام، پایان نامه کارشناسی ارشد روان شناسی، مؤسسه امام خمینی€، 1389

126. Erotic jealousy.

127. منظور از حسادت در اینجا معادل واژه (Envy ) است نه واژه ( Erotic Jealousy) یا (Jealousy) که به حسادت جنسی تفسیر می شود.

128. محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج 2، ح 4 و 5، ص 208.

129. محمدمهدی نراقی، جامع السعادات، ج2، ص 192

130. Didato, S

131. Michel

132. Gauquelin, F

133. Solutions, Z

134. http://discovery health.Queendom.com.

135. رمضان حسن زاده، روش های تحقیق در علوم رفتاری، ص 137

136. Likert.

137. Bandura , A.

138. Lewin, K.

139 محمدکریم خداپناهی، انگیزش و هیجان، ص 109.

140 حمزه گنجی، روان شناسی تفاوت های فردی، ص203.

141 مسعود آذربایجانی، تهیه و ساخت آزمون جهت گیری مذهبی با تکیه بر اسلام، ص147.

142. Pipher , M.

143.Piper, M., Reviving opselia, p.87

144. Open up

منابع

آذربایجانی، مسعود، تهیه و ساخت آزمون جهت گیری مذهبی با تکیه بر اسلام، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1382.

حسن زاده، رمضان، روش های تحقیق در علوم رفتاری، تهران، ساوالان، 1382.

خداپناهی، محمدکریم، انگیزش و هیجان، تهران، سمت، 1386.

کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، تصحیح و تعلیقه علی اکبر غفاری، چ 2، تهران: مکتبة الصدوق، 1381 ق.

گنجی، حمزه، روان شناسی تفاوت های فردی، تهران، بعثت، 1373.

نراقی، محمد مهدی، جامع السعادات، ج 2، چ 3، نجف: مطبعة النجف، 1383 ق.

Piper, M., 1994, Reviving opselia, New York, Ballantime, p.87