روان شناسی و دين

 
مقدمه
ضرورت اخلاق و پرداختن به آن، بر كسي پوشيده نيست. پرورش اخلاقي از مهم‌ترين رسالت پيامبران الهي در طول تاريخ بوده است. بزرگترين بخش معارف اسلامي به تبيين معارف اخلاقي اختصاص يافته است؛ از اين‌رو، انديشمندان اولية اسلامي حركتي ارزشمند براي تبيين محتواي اخلاقي اسلام آغاز كردند؛ اما با گذشت زمان، در مجامع علمي جهان، اخلاق به منزلة يك علم از گردونة علوم خارج و در سفارش‌ها و پندهاي بزرگان خلاصه شد؛ درحالي‌كه تجربه ثابت كرده است علم و پيشرفت بدون اخلاق و معنويت، بيش از آنكه موجب تعالي بشر باشد، تنزل او را از مقام انسانيت در پي داشته است. رواج انواع ظلم و فساد در كشورهاي پيشرفته و استثمار ملت‌‌هاي مظلوم توسط آنان، شاهد بر اين مدعاست. با گسترش نابهنجاري‌هاي رفتاري و اخلاقي، امروزه استفاده از آموزه‌هاي ديني در فرايند مشاوره و روان‌درماني، توجه روان‌شناسان بسياري را به خود جلب كرده و مطالعات زيادي نيز در اين زمينه صورت گرفته است. 
مسألة مديريت و كنترل هيجان‌ها يكي از نيازهاي بشر و از مباحث مهم روان‌شناسي است. بنابراين، خاستگاه اصلي پژوهش‌هاي روان‌شناختي در اسلام، مباحث اخلاقي است. در اين ميان، هيجاناتي كه موجب اختلال در كاركرد عادي فرد در زندگي مي‌شوند و گاه حتي سلامت جسمي و رواني وي را به خطر مي‌اندازند، اهميت ويژه‌اي دارند كه از جملة آنها مي‌توان «حسادت» را نام برد. متأسفانه در آثار اخلاقي موجود، به يافته‌هاي جديد علومي چون روان‌شناسي و علوم تربيتي، توجه نشده است و نيز پژوهش‌هاي ميداني در زمينة اخلاق، تا امروز جايگاه لازم را در پژوهش‌هاي مربوط به تربيت اخلاقي و علم اخلاق نداشته است. هدف عمدة اين پژوهش طراحي و اعتباريابي آزمون سنجش حسادت بر مبناي آيات و روايات اسلامي است كه مراحل انجام آن توضيح داده خواهد شد.
اختلال‌هاي رواني در جوامع انساني روزبه‌روز در حال گسترش است. دستاوردهاي روان‌شناسي امروز دربارة بيشتر نابهنجاري‌هاي اخلاقي و رفتاري، از جمله حسادت، پاسخ‌گو نيست و از سويي با آنكه در آيات و روايات، و منابع اخلاقي و تاريخي به موضوع حسد بسيار توجه شده است، ولي بازبيني پژوهش‌هاي انجام‌شده در زمينة حسادت نشان مي‌دهد كه اين‌همه منابع غني با نگاه روان‌شناختي تبيين نشده‌اند و حسادت به دقت نشانه‌شناسي نشده است؛ بنابراين، تاكنون مقياسي از منظر اسلام براي سنجش حسادت طراحي نشده است. ضمناً برخي آزمون‌هايي كه در كشورهاي غربي براي سنجش حسادت ساخته شده‌اند، با مباني ديني و فرهنگي ما سازگار نبوده و برخي ديگر ناظر به «حسادت جنسي» ‌اند. از‌اين‌رو، تلاش براي ساختن ابزاري مناسب به منظور سنجش حسادت از منظر اسلام ضروري به نظر مي‌رسد. پژوهش پيش‌رو مي‌تواند خلأ موجود در اين زمينه را با ارائة يك مقياس اسلامي تا حدودي برطرف كند و زمينه‌ساز پژوهش‌هاي بعدي باشد.
هدف اصلي از اين پژوهش، ارائة، مقياسي است كه بتواند ميزان حسادت افراد را بر اساس مؤلفه‌هاي مورد استفاده از منابع اسلامي به صورت كمي اندازه‌گيري كند.
تعريف حسادت 
ماهيت و محور اصلي حسادت، آرزو يا تلاش براي از دست رفتن نعمت شخص ديگر است؛ خواه به خودش برسد يا نه، و خواه به صلاح ديگري باشد يا خير. حال اگر بدون آرزوي سلب از ديگران، براي خودش نيز بخواهد، «غبطه» است؛ اگر تلاش كند بدون ضرر زدن به ديگران خودش را به آنها برساند «منافسه» است و اگر آرزو يا تلاش براي نابودي نعمت يا نقمتي بكند كه به صلاح طرف مقابل يا منسوبين خود نيست، «غيرت» است. همچنين احساس غمي نوميدانه كه هنگام از دست دادن امتيازي و يا هنگام كسب نعمتي توسط ديگران براي انسان عارض مي‌شود، «حسرت» ناميده مي‌شود كه از نشانه‌هاي حسد است. مفهوم مقابل حسد، نصيحت و خيرخواهي است؛ يعني خواستن دوام نعمت خداوند بر برادر مسلمان، كه صلاح او در آن است. اين يكي از فضايل معروف است كه آيات و روايات به آن اشاره كرده‌اند. امام محمد باقر به نقل از پيامبر مي‌فرمايد: هر يك از شما همان‌گونه كه براي خود خيرخواهي مي‌كند، بايد براي برادرش خيرخواهي كند.  معيار در نصيحت و خيرخواهي اين است كه آنچه را براي خود مي‌خواهي، براي برادر خود نيز بخواهي، و آنچه را براي خود نمي‌خواهي و نمي‌پسندي، براي او نيز نخواهي و نپسندي؛ ولي معيار در حسد اين است كه آنچه را براي خود نمي‌خواهي، براي او بخواهي، و آنچه را براي خود مي‌خواهي، براي او نخواهي. 
در اين پژوهش منظور از حسادت، نمراتي است كه افراد در پرسش‌نامة سنجش حسادت از ديدگاه اسلامي، به دست مي‌آورند.
پرسش‌‌هاي پژوهش
اين پژوهش در صدد پاسخ‌گويي به پرسش‌هاي زير است:
1. آيا مي‌توان بر مبناي نشانه‌هاي حسادت در آيات و روايات، مقياسي براي سنجش حسادت طراحي كرد؟
2. ميزان اعتبار و روايي مقياس سنجش حسادت چه مقدار است؟
پيشينة پژوهش
تاكنون آزمون‌هاي مختلفي براي حسادت ساخته شده است كه به ذكر آنها مي‌پردازيم:
1. سالواتوره ديداتو (1384) آزموني هشت ماده‌اي پنج‌گزينه‌اي با عنوان «آياحسود هستيد؟» طراحي كرده است كه حسادت جنسي را مي‌سنجد.
2. ميشل  و فرانسواز گوگلن  در كتاب «20 تست براي شناخت خود» آزمون 27 ماده‌اي سه‌گزينه‌اي را آورده و در پايان به تفسير پاسخ‌ها پرداخته‌اند. اين آزمون بر روي يك گروه پنجاه نفري زن و مرد در سنين و شرايط مختلف اجرا شده است. آزمون ايشان ميزان حسادت را نمي‌سنجد و فقط نوع آن را كه فعالانه است يا منفعلانه، مشخص مي‌كند؛ همچنين برخي از گزاره‌هاي آن مربوط به حسادت جنسي است.
3. زامتك سلوشنز  (2009) آزمون ده سؤالي پنج‌گزينه‌اي، براي حسادت طراحي كرده است؛ ولي همة نشانه‌هاي حسد را در بر نمي‌گيرد.
4. سايت كوئين دام  آزمون شش سؤالي چهارگزينه‌اي حسادت را طراحي كرده است. اين آزمون بيشتر مربوط به غبطه است تا حسد.
5. سايت كوئين دام آزمون ده سؤالي چندگزينه‌اي را براي حسادت جنسي طراحي كرده است.
نتيجه اينكه دربارة اعتبار و روايي هيچ‌كدام از ‌آزمون‌هاي ياد شده، گزارشي مطرح نشده است. همچنين اين ‌آزمون‌ها بيشتر مربوط به حسادت جنسي‌اند كه با حسادت مورد نظر ما تفاوت دارد. افزون بر اين، ‌آزمون‌هاي يادشده، با فرهنگ ايراني- اسلامي بومي‌سازي نشده‌اند.
روش پژوهش
پژوهش حاضر كه براي بررسي ويژگي‌هاي روان‌سنجي مقياس مقدماتي سنجش حسادت از ديدگاه اسلامي صورت گرفته است، جزء پژوهش‌هاي توصيفي از نوع هم‌بستگي است. مراد از هم‌بستگي در اين پژوهش، هم‌بستگي بين دو يا چند متغير نيست، بلكه منظور هم‌بستگي بين مواد آزمون با هم، و هم‌بستگي هر ماده با كل آزمون است.در بخش بررسي و مطالعة شاخص‌‌ها و نشانه‌‌هاي حسادت‌، اطلاعات به روش كتابخانه‌‌اي گردآوري شده است؛ يعني با استفاده از قرآن و روايات، آموزه‌هاي اسلام در موضوع حسادت و ويژگي‌‌هاي فرد حسود، به صورت توصيفي گردآوري و سپس دسته‌بندي، تلفيق و تجزيه و تحليل شده است.
در اين پژوهش، جامعة آماري ما همة دانشجويان مقطع كارداني و كارشناسي دانشگاه آزاد قم، دانشگاه علوم پزشكي تبريز، دانش‌پژوهان مؤسسة امام خميني، طلاب مدرسة معصوميه و جامعة الزهراي قم است كه در سال تحصيلي 89-88 مشغول به تحصيل‌اند و تعداد آنان، حدود ده هزار نفر است. دليل انتخاب اين جامعه براي پژوهش حاضر اين است كه در مراكز يادشده دو گروه طلاب و دانشجويانِ خواهر و برادر، و نيز متأهل و مجرد در سطوح مختلف تحصيلي و با فرهنگ‌‌هاي گوناگون مشغول به تحصيل‌اند؛ دسترسي آنان به اين جامعه،دليل ديگر انتخاب آن است.
حجم گروه نمونه، با توجه به الگوي كوهن و همكاران،  370 نفر تعيين شد. البته با توجه به برنگشتن برخي از پرسش‌نامه‌‌ها و ناقص بودن تعدادي ديگر، از بين 400 پرسش‌نامة توزيع شده تعداد 353 پرسش‌نامه، نمره‌گذاري و تجزيه و تحليل شد. گروه نمونة اين پژوهش، به روش تصادفي خوشه‌اي از بين جامعة آماري انتخاب شده است؛ به اين معنا كه بخت انتخاب شدن براي همة طلاب و دانشجوياني كه در چهارچوب نمونه‌برداري قرار گرفته بودند، مساوي بود و هيچ گزينشي در انتخاب افراد نمونه وجود نداشت. براي اجراي آزمون، با مراجعه به كلاس‌‌ها‌ي دانشجويان و طلاب ـ كه از قبل خوشة ايشان از طريق قرعه انتخاب شده بود ـ و ارائة توضيحات لازم دربارة پژوهش و مزاياي آن، از ايشان خواسته مي‌شد تا در انجام اين پژوهش همكاري كنند. لازم به يادآوري است كه در اين پژوهش، صرفاً ساخت آزمون مورد نظر است و هنجاريابي آن در سطوح مختلف مي‌تواند به منزلة مراحل بعدي پژوهش در نظر گرفته شود.
ابزار پژوهش
1. پرسش‌نامة پژوهشگر ساختة سنجش حسادت
پرسش‌نامة سنجش حسادت كه تنها ابزار مورد استفاده در اين پژوهش است، نخستين بار توسط پژوهشگر براي بررسي شاخص‌‌ها و نشانگان حسادت بر مبناي منابع اسلامي (آيات و روايات) طراحي و ساخته شده است. فرايند ساخت اين مقياس به شرح زير است:
الف) شناسايي منابع اسلامي مربوط به حسادت؛
ب) مطالعه و شناسايي آيات و روايات مربوط به حسادت، دسته‌بندي، اولويت‌بندي و ثبت آنها؛
ج) مطالعة كتاب‌هاي روان‌شناسي در موضوع حسادت، به‌ويژه در زمينة آزمون‌ها و نيز مطالعة پژوهش‌هاي گذشته در زمينة آزمون‌سازي؛
د) استخراج شاخص‌‌ها و نشانگان حسادت و مقوله‌بندي آنها. اين مرحله چندين زير مرحله دارد كه عبارت‌اند از:
1. استخراج نشانه‌‌هاي عمومي حسادت از آيات و روايات؛
2. استخراج و استنباط نشانگان خاص حسادت از شاخص‌‌هاي عام؛
3. دسته‌بندي اين نشانه‌‌ها بر پاية سه محور عاطفي، شناختي و رفتاري.
نشانه‌شناسي از مباحث مهم در اختلالات رواني است؛ ولي لازم به ذكر است كه برخي از نشانه‌هايي كه به آنها اشاره مي‌شود، به‌تنهايي نشانة قطعي شخص حسود نيستند و افراد غير حسود نيز ممكن است چنين نشانه‌هايي داشته باشند؛ ضمن اينكه ممكن است كساني كه برخي از اين نشانه‌‌ها را دارند، افزون بر حسادت، به نابهنجاري‌‌هاي ديگر نيز مبتلا باشند. بنابراين به‌سختي مي‌توان به وجود اين نشانه‌‌ها پي برد.
پديده‌هاي مربوط به انسان، معمولاً داراي سه جنبة شناختي، عاطفي و رفتاري‌‌اند؛ از‌اين‌رو، حسادت را كه يك پديدة خاص انساني است، يك بار از بعد ذهني و باورهاي فرد (شناختي)، سپس از بعد احساسي (عاطفي) و در پايان، از بعد جلوه‌هاي بيروني و رفتاري (عملي) شناسايي مي‌كنيم.
جدول1: خزانه پرسش‌هاي محور شناختي
ر    عنوان    متن آيات و روايات    آدرس
1    نپذيرفتن حقيقت    وَ ما تَفَرَّقُوا إِلاَّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْياً بَيْنَهُمْ    شوري: 14
2    خطا در ارزيابي تقدير الهي    الحاسد ساخط لنعمتي ضادّ لقسمي الذي قسّمت بين عبادي    الكافي، ج 2، باب الحسد، ص307
3    نپذيرفتن تقدير الهي    الحسود غضبان علي القدر    غرر الحكم، ح 1317، ص 45
4    باور نكردن برتري ديگران    أَ نُؤْمِنُ لِبَشَرَيْنِ مِثْلِنا
الحاسد اذا رأي نعمه بهت    مؤمنون:47؛ ارشادالقلوب ديلمي، ج1، ص 130
5    خود برتربيني    أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ    اعراف: 12
6    ناداني دربارة ماهيت دنيا    الدنيا دار مَن لادار له و عليها يحسُد مَن لافقه له    روضة الواعظين، ص448
7    تعجب از برتري ديگران    أَ وَ عَجِبْتُمْ أَنْ جاءَكُمْ ذِكْرٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَلي رَجُلٍ مِنْكُمْ    اعراف: 63
جدول2: خزانه پرسش‌هاي محور عاطفي
ر    عنوان    متن آيات و روايات    آدرس
1    اندوه    الحسود مغموم    مستدرك الوسائل، ج12، ص17
2    بيماري رواني    الحسود دائم السقم و ان كان صحيح الجسم    غرر الحكم، ح6855، ص 301
3    نارضايتي از زندگي    لا لحسود لذّة    تحف العقول، ص 331
4    خوشحالي در ناخوشي‌ها    الحاسد يفرح بالشرور
وَ إِنْ تُصِبْكُمْ سَيِّئَةٌ يَفْرَحُوا بِها    غرر الحكم، ح 6838، ص 301
آل عمران:120 
5    ناراحتي در خوشي‌ها    و يغتمّ بالسُرور
وَ إِنْ تُصِبْكُمْ سَيِّئَةٌ يَفْرَحُوا بِها    غرر الحكم، ح 6838، ص 301
آل عمران:120
6    خشم به صاحبان نعمت    الحاسد مغتاظ علي مَن لا ذنب له    كشف الريبه، ص 55
7    تلخ‌كامي    الحسد يُنكِّد العيش
لا عيش لحسود    غرر الحكم، ح859، ص 29
تحف العقول، ص 153
8    نداشتن آرامش    لا راحة لحسود    شرح نهج البلاغه، ج20، ح800، ص 331
9    بي‌حوصلگي    لا يوجد الحسود مسرورا    غرر الحكم، ح6852، ص 301
10    دوام نداشتن دوستي    الحسود لا خُلّة له    مستدرك الوسائل، ج12، ص 21
11    پرخاشگري سريع    الحسود سريع الوَثبة    بحار الانوار، ج70 ص256
12    سخت‌دلي    الحسود بطيئ العَطفة    بحار الانوار، ج70، ص256
13    احساس تأسف    الحسود ظالم ضعُفت يدُه عن انتزاع ما حسدَك عليه فلما قصر عليك بعث اليك تأسفه    شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج20، ص336
14    بي‌قراري    نفس دائم و قلب هائم و حزن لازم    بحارالانوار، ج70، باب الحسد، ص 256 
15    آرزوي سلب نعمت محسود    لايرضي الحسود عمن يحسده الا بالموت او بزوال النعمه
الحاسد الذي يتمنّي زوال النعمه عن صاحبها و اِن لم يُردها لنفسه    غرر الحكم، ح6844، ص 301

جامع الاخبار، ص159
16    حسرت    الحسود كثير الحسَرات متضاعف السيئات    غرر الحكم، ح6850، ص301
17    طمع در نعمت ديگران    أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلي ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ    نساء: 54
18    آرزوي سقوط معنوي رقيب    وَدَّ كَثِيرٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ لَوْ يَرُدُّونَكُمْ مِنْ بَعْدِ إِيمانِكُمْ كُفَّاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ    بقره: 109
19    احساس حقارت    سلاح اللؤم الحسد    غرر الحكم، ح6804، ص 300
20    افسردگي    مَن كثر حسده طال كمده
انّما يحزن الحسدة ابداً لانّهم لا يحزنون لما ينزل بهم من الشرّ فقط بل و لما ينال الناس من الخير    غرر الحكم، ح1080، ص 35
شرح نهج البلاغه، ج20، ص232
21    حرص به داشته‌هاي ديگران    وَ لا تَتَمَنَّوْا ما فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلي بَعْضٍ    نساء: 32
22    كينه    الحقد شيمة الحسدة
شدة الحقد من شدة الحسد    غرر الحكم،ح6787، ص 299
غررالحكم، ح 6788، ص299
جدول3: خزانه پرسش‌هاي محور رفتاري
رديف    عنوان    متن آيات و روايات    آدرس
1    غيبت    للحاسد ثلاث علامات: يغتاب اذا غاب    ارشاد القلوب ديلمي، ج1، ص58
2    غيبت    و يتملّق اذا شهد    همان
3    سرزنش    و يشمُت بالمصيبة
الحاسد ... اذا رأي عثره شمت    همان
همان، ص 130
4    بخل    بخيل بما لايملكه    كنز الفوائد، ج1، ص136
5    كوتاهي در ستودن    التقصير عن الاستحقاق عيّ او حسد    نهج البلاغه، حكمت347
6    قدرناشناسي    مَن حسدك لم يشكرك علي احسانك اليه    شرح نهج البلاغه، ج2، ص317
7    اظهار دوستي     الحاسد يُظهِر وُدَّه في اقواله و يُخفي بغضه في افعاله    غررالحكم، ح6841، ص 301
8    خيره شدن به نعمت ديگران    در تفسير آيه آخر فلق آمده: اما رأيتَه اذا فتح عينيه و هو ينظر اليك    البرهان في تفسير القرآن، ج8، ص 437
9    ضربه به نزديكان    من دنائه الحاسد انّه يبدأ بالاقرب فالاقرب    شرح نهج البلاغه، ج1، ص317
10    بغض دروني    الحاسد ... يخفي بغضه في افعاله    غرر الحكم، ح6841، ص 301
11    تحقير    أَ هؤُلاءِ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنْ بَيْنِنا
لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلي رَجُلٍ مِنَ الْقَرْيَتَيْنِ عَظِيمٍ    انعام: 53
زخرف: 31
12    نفاق و دورويي    و المنافق يحسد و لا يغبط    كافي، ج3، ص418
4. تركيب، ادغام و حذف مشتركات شاخص‌ها، به كمك روش استنباط محقق و رساندن آنها به 48 نشانه، كه سرانجام به تهية يك پرسش‌نامة 48 سؤالي پنج‌گزينه‌اي، بر اساس مقياس ليكرت  (كاملاً موافق، تا حدودي موافق، نه موافق نه مخالف، تا حدودي مخالف و كاملاً مخالف) انجاميد. اگر اظهار نظرها مثبت باشند، به هر يك از آنها به‌ترتيب نمرة 5، 4، 3، 2، يا 1 داده مي‌شود؛ اما اگر اظهار نظرها منفي يا معكوس باشند، نمرات به صورت 1، 2، 3، 4 و 5 خواهد بود.
الف) پرسش‌نامه تهيه شده، براي بررسي اوليه و انطباق برداشت‌‌هاي محقق در مورد نشانگان حسادت با آيات و روايات، به بيست نفر از پژوهشگران و متخصصان علوم اسلامي و روان‌شناسي كه به صورت توأم در هر دو رشته مدرك دكترا داشتند، فرستاده شد. پس از بررسي و اعمال نظر صاحب‌نظران، پرسش‌نامة نهايي براي بررسي روايي محتوايي آن در اختيار ايشان قرار گرفت تا نظر كمّي خود را دربارة روايي هر گزاره گزارش كنند. سپس پرسش‌نامه به صورت آزمايشي دربارة سي نفر آزمودني اجرا شد كه ضريب آلفاي 0.86 را نشان داد.
ب) از ميان 48 گزاره، هشت گزاره كه از نظر متخصصان تكراري و يا داراي ارتباط كمي با حسادت بود، حذف شد و سرانجام چهل گزاره، با انجام اصلاحاتي تأييد و پس از اصلاحاتي محتوايي، براي ارزيابي مشخصات روان‌سنجي (اعتبار و روايي) آن، آماده شد.
2. ‌پرسش‌‌‌ها و مواد پرسش نامه
اين آزمون داراي چهل جملة كوتاه پنج‌گزينه‌‌اي است. گزينة «كاملاً موافق» برابر با 5، «تا حدودي موافق» برابر با 4، «نه موافق نه مخالف» برابر با 3، «تا حدودي مخالف» برابر با 2 و «كاملاً مخالف» برابر با 1 است. بالاترين نمره در اين آزمون دويست و پايين‌ترين آن چهل است. براي تفسير نمرة هر آزمودني، بايد نمرة او را با ميانگين مقياس (120) مقايسه كرد. بنابراين، كساني كه در اين آزمون نمرة دويست را كسب كنند، داراي حسادت خيلي زياد و كساني كه نمرة چهل را كسب كنند، حسادتي خيلي پايين دارند. با توجه به اين دو معيار، ميزان حسادت افراد ديگر نيز قابل تعيين و تفسير است. به عبارتي ديگر؛ اين آزمون، يك آزمون پيوستاري دامنه‌دار است كه نمرات در آن، روي يك پيوستار از چهل تا دويست ادامه دارد و ميزان حسادت هر شخص را موقعيت نمرة او بر روي اين پيوستار مشخص مي‌كند. روي‌هم‌رفته مي‌توان به كمك اين آزمون، ميزان حسادت افراد را به پنج رتبة خيلي زياد، نسبتاً زياد، متوسط، نسبتا پايين و خيلي پايين تقسيم كرد.
زيرمقياس‌‌ها يا نمرات فرعي عبات‌اند از:
1. محور شناختي، شامل 6ماده (ماده‌هاي: 6، 21، 24، 25، 36، 39) و با دامنة تغييراتي 6 تا 30
2. محور عاطفي، شامل 22 ماده (ماده‌هاي: 4، 5، 9، 10، 11، 12، 13، 14، 15، 16، 17، 19، 22، 27، 29، 30، 31، 32، 33، 35، 37، 38) و با دامنة تغييراتي 22 تا 110
3. محور رفتاري، شامل 12 ماده (ماده‌هاي: 1، 2، 3، 7، 8، 18، 20، 23، 26، 28، 34، 40 ) و با دامنة تغييراتي 12 تا 60
البته در بخش تجزيه و تحليل داده‌ها، مقياس سنجش حسادت (E) را در دو مقولة كلي شناختي ـ عاطفي (1 E) و رفتاري (2E) بررسي مي‌كنيم.
گفتني است كه در پايان اين آزمون، يك پرسش دربارة ميزان صداقت فرد در پاسخ به پرسش‌نامه وجود دارد كه تا حدودي معياري براي صداقت‌سنجي آزمودني در پاسخ دادن به مواد پنج‌‌گزينه‌اي آزمون به شمار مي‌آيد. همچنين براي جلوگيري از سوگيري در پاسخ دادن، تعداد هشت گزاره (گزاره‌هاي 6، 9، 16، 18، 23، 26، 29 و 31) به صورت معكوس طراحي و نمره‌گذاري شده‌اند.
روش گردآوري اطلاعات
با استفاده از داده‌‌ها و مباني مربوط به حسادت كه بيشتر از قرآن و روايات استخراج شدند و با مطالعة كتاب‌هاي روان‌شناسي در موضوع‌هاي مربوط، به‌ويژه در زمينة آزمون‌‌ها و نيز مطالعة پژوهش‌هاي گذشته در زمينة آزمون‌سازي، ساخت يك مقياس سنجش بديع براي سنجش حسادت در دستور كار قرار گرفت. در اين بخش به منظور سنجش و اندازه‌گيري حسادت با توجه به نشانگان و ويژگي‌هاي حسادت، آزموني طراحي و ساخته شد كه در بحث طرح تحقيق به روند ساخت آن اشاره شد.
به منظور گردآوري اطلاعات، محقق با مراجعه به كلاس‌هاي دانشجويان و طلاب كه پيش‌تر به طور تصادفي خوشه اي انتخاب شده بودند و با ارائة توضيحات لازم دربارة اهداف پژوهش و نحوة پاسخ‌گويي به پرسش‌هاي آزمون، پرسش‌نامة سنجش حسادت به آزمودني‌‌ها ارائه و از آن‌ها خواسته شد كه پس از خواندن شيوه نامة كتبي آن، با دقت و امانت به گزاره‌‌ها پاسخ دهند و مشخصات جمعيت‌شناختي همچون سن، جنس، مقطع و رشتة تحصيلي و نيز وضعيت تأهل خود را در جدول‌هاي مربوطه درج كنند. چهارصد پرسش‌نامة توزيع‌شده ـ با توجه به برنگرداندن برخي و ناقص بودن تعدادي ديگر ـ در نهايت تعداد353 پرسش‌نامه بدون نقص به كمك برنامة spss نمره‌گذاري و تجزيه و تحليل شد.
روش‌هاي تجزيه و تحليل داده‌ها
در اين پژوهش از روش آمار توصيفي براي دسته‌بندي، شاخص‌‌هاي مركزي (ميانگين، ميانه و مد) و شاخص‌هاي پراكندگي (دامنة تغييرات، واريانس و انحراف استاندارد) استفاده شده است. براي اعتباريابي مقياس حسادت از ضريب هم‌ساني دروني (آلفاي كرونباخ) و ضرايب اسپيرمن و ضريب دونيمه‌سازي گاتمن و براي به دست آوردن روايي مقياس از روش هم‌بستگي پيرسون استفاده شده است.با بهره‌گيري از روش‌‌هاي آمار استنباطي، از جمله آزمون‌هاي معنادار بودن ضرايب هم‌بستگي، آزمون t و آزمون مقايسه‌‌هاي چندگانة شفه، به تجزيه و تحليل اطلاعات به دست آمده اقدام و پرسش‌هاي پژوهش بررسي شد.
بررسي اعتبار پرسش‌نامه
براي محاسبة اعتبار آزمون، از روش آلفاي كرونباخ و روش دو نيمه كردن استفاده شده است كه نتايج آن در جدول‌هاي (5) و (4) آمده است. استفاده از هم‌ساني دروني كرونباخ دو مزيت دارد: اولاً، مستلزم تهية تنها يك آزمون است و ثانياً، جلب همكاري آزمودني‌‌ها تنها براي اجراي يك نوبت ‌آزمون، ضرورت دارد.
جدول4: نتيجة آزمون آلفاي كرونباخ براي كل مقياس
عامل‌ها    تعداد ماده    ضريب آلفاي كرونباخ    تعداد افراد
شناختي    6    0.55    353
عاطفي    22    0.85    353
رفتاري    12    0.75    353
كل مقياس    40    0.91    353
همان‌گونه‌كه جدول (4) نشان مي‌دهد، مقدار آلفاي كلي مقياس برابر با 0.91 است. با توجه به مقدار آلفا كه بيشتر از 0.7 است، مي‌توان گفت: مقياس ما از اعتبار لازم برخوردار است؛ به عبارت ديگر، مي‌توان گفت: آزمون، ميزان حسادت شخص را مي‌سنجد و مقياس اعتبار دارد.
جدول 5: نتايج روش دونيمه كردن براي محاسبه اعتبار مقياس
نيمه‌ها    E1    تعداد گزاره    E2    تعداد گزاره    E    تعداد گزاره
نيمة اول    0.77    14    0.58    6    0.83    20
نيمة دوم    0.80    14    0.62    6    0.84    20
هم‌بستگي بين دو نيمه    0.72    28    0.59    12    0.75    40
هم‌بستگي اسپيرمن براون و گاتمن    0.84    28    0.74    12    0.85    40
همان‌گونه‌كه جدول (5) نشان مي‌دهد، مقدار آلفاي نمرة كل آزمون در نيمة اول برابر با 0.83 و در نيمة دوم برابر با 0.84 است كه گوياي اعتبار مقياس است. بنابراين مقياس ساخته‌شده داراي اعتبار كافي بين 0.83 و 0.84است.
محاسبة همبستگي هر ماده با كل آزمون
پس از بررسي اعتبار پرسش‌نامه به كمك ضريب آلفاي كرونباخ و روش دونيمه كردن اسپيرمن براون و گاتمن، ميزان هم‌بستگي مؤلفه‌‌ها با يكديگر و نمرة كل مقياس بر اساس هم‌بستگي پيرسون در سطح معناداري 0.01 به دست آمد كه در جدول (6) نشان داده شده است.
جدول6: ماتريس هم‌بستگي دو مؤلفه و نمرة كل آزمون
مؤلفه‌ها    شناختي ـ عاطفي    رفتاري
شناختي- عاطفي    -    -
رفتاري    0.78    -
نمرة كل مقياس    0.98    0.89
همان‌‌گونه‌كه جدول (6) نشان مي‌دهد بيشترين هم‌بستگي بين مؤلفة شناختي- عاطفي و نمرة كل مقياس (0.98 = r) ديده مي‌شود. در مجموع، هر دو مؤلفه با نمرة كل مقياس، هم‌بستگي قابل توجهي نشان مي‌دهند.
در مرحلة بعد، براي تعيين ميزان روايي دروني (توان تميز ‌پرسش‌ها) روش هم‌بستگي هر ماده با كل آزمون و عامل مربوط به خودش، بر اساس هم‌بستگي پيرسون بررسي و تجزيه و تحليل شد. جدول (7) ميزان هم‌بستگي هر ماده با كل آزمون (عامل E) را نشان مي‌دهد.
جدول 7: ميزان هم‌بستگي هر ماده با كل‌ آزمون بر اساس هم‌بستگي پيرسون در سطح 0.01
گزاره‌ها    ميزان هم‌بستگي با عاملE     گزاره‌ها    ميزان هم‌بستگي با عاملE    گزاره‌ها    ميزان هم‌بستگي باعاملE    گزاره‌ها    ميزان هم‌بستگي با عاملE    گزاره‌ها    ميزان هم‌بستگي با عاملE
1    0.41    9    0.49    17    0.59    25    0.43    33    0.59
2    0.44    10    0.60    18    0.54    26    0.56    34    0.42
3    0.34    11    0.40    19    0.53    27    0.57    35    0.49
4    0.37    12    0.36    20    0.57    28    0.50    36    0.40
5    0.44    13    0.48    21    0.41    29    0.44    37    0.40
6    0.42    14    0.37    22    0.51    30    0.53    38    0.44
7    0.38    15    0.52    23    0.48    31    0.48    39    0.39
8    0.52    16    0.52    24    0.56    32    0.53    40    0.45
جدول (7) نشان مي‌دهد كه تك‌تك چهل ماده اين مقياس، هم‌بستگي بالايي با كل تست در سطح 0.01 دارند. كمترين ميزان هم‌بستگي مربوط به گزاره 3 با 0.34 و بالاترين ميزان هم‌بستگي، مربوط به گزارة 10 با 0.60 است. همچنين ضريب آلفاي مقياس، در صورت حذف هر ماده، در گزاره 10 و 17، (0.901 ) و در گزاره 3 و 12، (0.905 ) و در ساير گزاره‌‌ها بين اين مقادير مي‌باشد كه به علت نزديك به هم بودن ضرايب و رعايت اختصار، از ذكر آنها خودداري شد. جدول (8) ميزان هم‌بستگي هر ماده با عامل مربوطه را نشان مي‌دهد:
جدول 8 : ميزان هم‌بستگي هر ماده با عامل مربوطه
گزاره    ميزان هم‌بستگي با عامل E1    گزاره    ميزان هم‌بستگي با عامل E1    گزاره    ميزان هم‌بستگي با عامل E1    گزاره    ميزان هم‌بستگي با عامل E1
4    0.39    13    0.47    22    0.53    32    0.54
5    0.47    14    0.37    24    0.56    33    0.62
6    0.41    15    0.55    25    0.45    35    0.51
9    0.50    16    0.55    27    0.55    36    0.42
10    0.58    17    0.61    29    0.44    37    0.43
11    0.42    19    0.52    30    0.55    38    0.45
12    0.38    21    0.43    31    0.47    39    0.41

گزاره    هم‌بستگي با عامل E2    گزاره    هم‌بستگي با عامل E2    گزاره    هم‌بستگي با عامل E2    گزاره    هم‌بستگي با عامل E2
1    0.49    7    0.46    20    0.62    28    0.59
2    0.54    8    0.63    23    0.49    34    0.47
3    0.43    18    0.54    26    0.52    40    0.53
همچنان كه جدول (8) نشان مي‌دهد بالاترين ميزان هم‌بستگي در گزاره‌هاي مربوط به عامل (1E) مربوط به گزارة 33 (0.62) و پايين ترين هم‌بستگي مربوط به گزارة 14 (0.37) است. همچنين بالاترين ميزان هم‌بستگي در گزاره‌هاي عامل (E2) مربوط به گزارة 8 (0.63) و پايين ترين هم‌بستگي مربوط به گزارة 3 (0.43) است.
روايي آزمون
براي محاسبة روايي آزمون، ابتدا از روش روايي محتوايي استفاده شده است؛ به اين معنا كه مقياس چهل ماده‌اي با پنج گزينة كاملاً مربوط، «تا حدودي مربوط»، «نظري ندارم»، «تاحدودي نامربوط و كاملا نامربوط» در اختيار بيست نفر از كارشناسان و صاحب نظران مباحث اسلامي و روان‌شناسي قرار گرفت و از آنها خواسته شد ميزان ارتباط هر ماده با سنجش حسادت را با انتخاب يكي از گزينه‌هاي پنج‌گانه تعيين كنند.
ميانگين نمرة كارشناسان به مجموع گزاره‌‌ها از(5- 1) 4.38 است و مجموع مواد اين پرسش‌نامه طبق گزارش كارشناسان، 87.6 درصد با سنجش حسادت مرتبط‌‌اند؛ يعني اين مواد از نظر كارشناسان، ارتباط بسيار بالايي با حسادت دارند.
جدول (9) ميانگين، انحراف استاندارد و خطاي استاندارد ميانگين مجموع نمرات بيست كارشناس را نشان مي‌دهد.
جدول9: توصيف داده‌هاي آماري مربوط به مجموع نمرات كارشناسان
خطاي استاندارد ميانگين    انحراف استاندارد    ميانگين    تعداد
4.94    22.11    161.25    20
چنان‌كه جدول (9) نشان مي‌دهد ميانگين نمرات كارشناسان نسبت به آزمون 161.25 از 200 است كه به صورت درصدي، 87.6 درصد است. البته پس از اصلاح اشكالات مورد نظر كارشناسان، روايي محتواي آزمون ارتقا يافته است.
نتيجه گيري
1. نتايج نظريه‌هاي كارشناسان اسلامي، روايي محتوايي مقياس را اثبات مي‌كند؛ زيرا ميانگين نمره‌هاي كارشناسان به پرسش‌نامه به صورت درصدي، 87.6 است.
2. اعتبار آزمون چهل ماده‌اي به وسيلة ضريب آلفاي كرونباخ، در حد بالا (0.91) به دست آمد كه دو عامل رفتاري (E2) با آلفاي 0.75 و عامل شناختي- عاطفي (E1) با آلفاي 0.87 مشخص شد.
3. ضريب هم‌بستگي اسپيرمن براون بين دو نيمة آزمون، بين 0.84 و 0.83است. ميزان هم‌بستگي هر ماده با كل آزمون بر اساس هم‌بستگي پيرسون در سطح 0.01 بين 0.34 تا 0.60 به دست آمد.
4. روايي سازه مبتني بر ايجاد تفاوت معنادار ميان گروه‌هايي است كه در مورد اين ملاك خاص بايد متفاوت باشند. ازآنجا‌كه شواهد بيروني، تفاوت ميان طلاب و دانشجويان را در زمينة حسادت نشان مي‌دهد، تحليل واريانس يك سويه و مقايسه‌هاي چندگانه، شفه روايي سازه را تأييد مي‌كند؛ زيرا تفاوت ميان طلاب و دانشجويان، معنادار است (ضريب آلفا = 0.000).
5. يافته‌هاي تحليلي از آزمونt دربارة متغير جنسيت نشان مي‌دهدكه ميانگين حسادت زنان و مردان در هر سه عامل تفاوت معناداري دارد (ضريب آلفا معادل 0.007 و t معادل 2.717). ميانگين نمرات مردان (77.40) بيشتر از زنان (71.34) است. همچنين تعداد 167 نفر از شركت‌كنندگان (47.3 درصد) زن و 186 نفر (52.7 درصد) مرد بودند.
6. يافته‌هاي تحليلي از آزمون t دربارة متغير وضعيت تأهل نشان مي‌دهد كه تفاوت ميانگين عامل رفتاري و نمرة كلي حسادت افراد متأهل و مجرد معنادار است ( 2.286 T= و ضريب آلفا معادل 0.023 كه كوچك‌تر از 0.05 است). همچنين ميانگين نمرات افراد مجرد معادل 75.89 و انحراف استاندارد آن، معادل 21.58 و نيز ميانگين نمرات گروه نمونة متأهل معادل 69.67 و انحراف استاندارد آن معادل 19.35 است. بنابراين ميزان حسادت گروه نمونة متأهل به مقدار قابل توجهي از گروه مجرد پايين‌تر است. البته در عامل شناختي- عاطفي تفاوت معناداري ديده نمي‌شود.
7. يافته‌هاي تحليلي حاصل از تحليل واريانس يك سويه تفاوت معناداري بين مقاطع مختلف تحصيلي نشان مي‌دهد (ضريب آلفا = 0.001 ). البته آزمون تعقيبي مقايسه‌هاي چندگانه شفه نشان مي‌دهد كه فقط تفاوت ديپلم و كارشناسي ارشد معنادار است (ضريب آلفا=0.001). لازم به تذكر است، ميانگين نمرات گروه نمونة كارشناسي ارشد معادل 63.45 و انحراف استاندارد آن، معادل 19.15 است؛ درحالي‌كه ميانگين گروه ديپلم معادل 85.5 و انحراف استاندارد آن 20.41 است؛ بنابراين، ميزان حسادت گروه تحصيلي ديپلم به مقدار قابل توجهي بالاتر از گروه كاشناسي ارشد است.
8. يافته‌هاي تحليلي حاصل از تحليل واريانس يك سويه تفاوت معناداري ميان گروه‌هاي مختلف سني 16- 44 سال نشان نمي‌دهد.
تفسير نتايج
1. مراكز علمي: در تفسير روان‌شناختي تفاوت رشته‌هاي مختلف، مي‌توان گفت كه از نظر انگيزشي، طلاب با انگيزة خاص ديني به محيط حوزه وارد مي‌شوند . مطابق نظرية يادگيري اجتماعي بندورا  طلاب بيشتر در معرض مشاهده، تقليد و الگوگيري از رفتارها و افرادي هستند كه از نظر معنوي و اخلاقي در سطح بالاتري قرار دارند و چنين افرادي معمولاً از حسادت به دورند. نكتة ديگر اينكه مطابق نظرية ميداني لوين،  رفتار (و همچنين باورها و بازخوردها) به واسطة ميداني كه در آن وجود دارد، شكل مي‌گيرد . همچنين در بخش نظري، محبت دنيا از عوامل اصلي حسادت مطرح شد و فضاي حاكم در دانشگاه‌ها نيز تلاش براي رسيدن به موقعيت‌‌ها و افتخارات دنيوي است؛ بنابراين احتمال اينكه اين فضا افراد را به حسادت سوق دهد، بيشتر است.
2. جنسيت: نتايج تحليلي نشان مي‌دهد نمرة حسادت گروه نمونة زنان كمتر از مردان است. پژوهش‌هاي برخي، از جمله آلپورت و ورنون  به اين نتيجه رسيده‌اند كه علايق زيبايي‌شناختي، اجتماعي و ديني زن‌ها بيشتر از مردان است. مردان بيشتر به جنبه‌هاي سياسي و نظري علاقه دارند و زنان بيشتر به مسائل اخلاقي تمايل نشان مي‌دهند. آذربايجاني  به اين نتيجه رسيده است كه جهت‌گيري مذهبي زنان در بخش اخلاق بالاتر از مردان است. حسادت نيز يكي رذايل اخلاقي است. البته به نظر مي‌رسد برخي از تعابير روايي دربارة حسادت زنان ناظر به حسادت در موضوعات خاص زنانه باشد؛ درحالي‌كه گزاره‌هاي آزمون طراحي شده توسط محقق، ظاهراً مستقل از عامل جنسيت است.    
ممكن است شيوة تربيت دختران به‌گونه‌اي باشد كه اختلال‌هاي رواني خود را بروز ندهند؛ در نتيجه ميانگين نمرة حسادت آنها بيشتر از پسران باشد. نتايج پژوهش پيفر  نشان مي‌دهد شيوة تربيتي والدين دربارة دختران، گرم‌تر و كمتر پرخاش‌گرانه است و نهايتاً هم‌سالان نيز موفق به تشخيص اختلال‌هاي رواني دختران نمي‌شوند. 
3. وضعيت تأهل: يافته‌هاي تحليلي نشان مي‌دهد كه افراد متأهل در مقايسه با افراد مجرد حسادت كمتري دارند. در تفسير اين يافتة پژوهشي مي‌توان گفت: برخي از نيازهاي زيستي (مانند غريزة جنسي) طبق دستورهاي ديني، در محيط خانواده براي افراد متأهل پاسخ داده مي‌شود؛ از‌اين‌رو، افراد متأهل پايبندي بيشتري به دستورهاي ديني دارند و با توجه به اينكه در منابع ديني حسادت شديدا‍ً مذمت شده و حتي از نشانه‌‌هاي منافق دانسته شده است، بنابراين طبيعي است كه افراد متأهل حسادت كمتري داشته باشند. نكتة ديگر اينكه افراد متأهل باتجربه‌اند و به عواقب حسادت آگاهي دارند؛ از‌اين‌رو، ممكن است بر اثر ملاحظات مختلف، حسادت دروني خود را بروز نداده و بازداري و خودكنترلي كنند. احتمال ضعيف ديگر اين است كه افراد گروه متأهل در پاسخ‌دهي به پرسش نامه، صداقت نداشته و به خودافشايي  نپرداخته باشند. لازم به ياد‌آوري است با توجه به فاصلة زياد تعداد شركت‌كنندگان مجرد (78.2 درصد) و متأهل ( 21.8 درصد) نمي توان اين نتيجه را به صورت قطعي به همة افراد تعميم داد.    
بنابراين، مقياس سنجش حسادت، يك مقياس اسلامي جديد و بومي است كه براي اندازه‌گيري و سنجش ميزان حسادت اشخاص، توان و كاربرد لازم را دارد و از ارزش علمي مطلوبي برخوردار است. اين مقياس كه با نگاه اسلامي و با جهت‌گيري مذهبي و بر پايه‌هاي علمي و روان‌سنجي ساخته و ارائه شده است، مي‌تواند در پژوهش‌هاي علمي اسلامي و ديگر پژوهش‌هاي انساني ـ اجتماعي، استفاده شود.
پرسش‌نامة سنجش حسادت
برادر و خواهر گرامي! همكاري شما در اين آزمون، افزون بر خود شناسي ويژه، مساعدت در پيشبرد پژوهش‌هاي اسلامي است. آزمون خودسنجي حاضر بر مبناي آيات و روايات اسلامي تهيه شده و براي اعتباريابي آن اجرا مي‌شود. با مطالعة هر جمله، گزينه‌اي را كه با وضعيت خود منطبق مي‌يابيد علامت بزنيد همچنين نخستين پاسخي كه به ذهن شما خطور مي‌كند، مورد نظر است. لطفاً به همة گزاره‌هاي آزمون پاسخ دهيد و تنها يك پاسخ را انتخاب كنيد. با تشكر از همكاري صميمي شما
تحصيلات:            رشته:     سن:     جنسيت: مجرد    متأهل
كاملاً مخالفم    تا حدودي مخالفم    نظري ندارم    تا حدودي موافقم    كاملاً موافقم    گزاره‌ها    رديف
                    درصورتي كه رقيبم در كاري موفق شود، در ظاهر تبريك مي‌گويم؛ ولي در دل ناراحت مي‌شوم    1
                    اگر از ويژگي‌هاي مثبت همكارم صحبت شود، سعي مي‌كنم ويژگي‌هاي منفي او را مطرح كنم     2
                    پشت سر ديگران نمي‌توانم به مقدار فضيلت و استحقاقشان تعريف كنم    3
                    اگر در جمعي، يكي از آشنايان مركز تمام گفت‌وگوها باشد، تحملش برايم سخت و رنج‌آوراست    4
                    خيلي از اوقات، احساس سرگشتگي و بي‌قراري مي‌كنم    5
                    اگردر حضور من از كسي بدگويي شود، ناراحت مي‌شوم    6
                    در صورت شكست همكارم، او را سرزنش مي‌كنم    7
                    گاهي اوقات به دليل ناراحتي از موفقيت ديگران، خلاف واقع حرف مي‌زنم    8
                    به دليل خوش‌حالي از موفقيت‌هاي ديگران، از وضعيت زندگي لذت مي‌برم    9
                    اگر براي يكي از رقبايم، مشكلي پيش بيايد، در دل خوش‌حال مي‌شوم    10
                    اگر پدرم به برادر يا خواهرم هديه‌اي بدهد، ناراحت مي‌شوم    11
                    از كودكي، دائماً به پدر و مادرم به خاطر توجه به خواهر و برادرم اعتراض مي‌كردم    12
                    اگر از همكارم به خاطر موفقيت‌هايش تعريف و تمجيد كنند، ناراحت مي‌شوم    13
                    زمان تحصيل گاهي آرزو مي‌كردم شاگرد اول كلاس، هنگام امتحان بيمار شود تا جايش را بگيرم     14
                    اگر در يك جلسة رسمي، مشاهده كنم لباسم نسبت به دوستم، كم‌ارزش‌تراست ناراحت مي‌شوم    15
                    اگر نتوانم با دوستانم به مسافرت بروم، آرزو مي‌كنم سفرخوبي داشته باشند    16
                    با ديدن موفقيت‌هاي ديگران، آرامش رواني خود را از دست مي‌دهم    17
                    اگر رقيبم به من خوبي كند، به طور شايسته‌اي از او قدرداني مي‌كنم    18
                    اگر ماشين تازه همسايه را ببينم، آرزو مي‌كنم مشكلي برايش پيش بيايد    19
                    روبروي رقيبانم از آنها ستايش، و پشت سرشان بدگويي مي‌كنم    20
                    افراد ثروتمند را واقعاً لايق ثروت‌هايشان نمي دانم    21
                    كاش نعمت‌هاي ديگران، نصيبِ خودم مي‌شد    22
                    دوست دارم رقيبم جايگاه معنوي بالايي داشته باشد    23
                    باوركردن فضيلت و برتري ديگران برايم سخت است    24
                    پذيرش حرف حق و مستدل ديگران برايم سخت است    25
                    هيچ وقت به خاطر ناراحتي از موفقيت ديگري، خلف وعده نمي كنم    26
                    از موفقيت نزديكانم بيشتر ازموفقيت ديگران، ناراحت مي‌شوم    27
                    اگر فردي از نزديكانم به مقامي برسد، برايم ناگوار است كه او را تعريف كنم    28
                    از شكست و پيشامدهاي ناگوار ديگران ناراحت مي‌شوم    29
                    از اينكه به امكانات ديگران دسترسي ندارم، تأسّف مي‌خورم    30
                    آرزو مي‌كنم ديگران نعمت و رفاه بيشتري داشته باشند؛ گرچه خودم نداشته باشم     31
                    به خاطر ناراحتي از خوشي ديگران، بي‌حال‌وحوصله هستم    32
                    نسبت به كساني كه صاحب نعمتي شده‌اند بي‌جهت عصباني مي‌شوم    33
                    گاهي ابراز دوستي‌ام مطابق خواست دلم نيست    34
                    از اينكه خداوند مرا همانند ديگران نعمت نداده است، ناراحتم    35
                    احساس مي‌كنم دوستانم بيشتر وقت خود را با ديگران سپري مي‌كنند    36
                    در برخورد با ديگران خيلي زود از كوره درمي‌روم    37
                    در صورتي كه قهر كنم، دير آشتي مي‌كنم    38
                    با چشمي خيره به افراد داراي نعمت، نگاه مي‌كنم    39
                    در گرفتن انتقام، سخت‌گير و بي‌رحم هستم    40
                    نسبت به همة گزاره‌‌ها صادقانه پاسخ دادم     **
                    در خانواده، از وضعيت مالي خوبي برخوردار هستيم    **