، سال سوم، شماره سوم، پاییز 1389، ص 19 ـ 38

Ravanshenasi-va- Din, Vol.3. No.3, Fall 2010

بررسی رابطه رضامندی زناشویی
(بر اساس معیارهای دینی) با ثبات هیجانی

جعفر جدیری* / کاظم رسول زاده طباطبایی**

چکیده

این مقاله با رویکرد تحلیلی به بررسی رابطه رضامندی زناشویی می پردازد. با ثبات هیجانی. با توجه به هدف پژوهش، 110 نفر از دانش پژوهان مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) با روش تصادفی خوشه ای انتخاب و دو پرسش نامة رضامندی زناشویی اسلامی و پرسش نامه پنج عاملی شخصیتی NEO-FFI توسط آنان پاسخ داده شد. نتایج پژوهشی به کمک روش های آمار توصیفی و آمار استنباطی تجزیه و تحلیل گردید.

نتایج نشان می دهد که بین رضامندی زناشویی و ثبات هیجانی رابطه معناداری وجود دارد. این بدان معنا است که هر قدر نمره رضامندی زناشویی افراد بالا باشد، نمره روان آزرده خویی پایین بوده و افراد از ثبات هیجانی بالاتری برخوردار هستند.

حاصل پژوهش اینکه بین رضامندی زناشویی و ثبات هیجانی رابطه وجود دارد.

کلید واژه ها: رضامندی زناشویی، ثبات هیجانی، مقیاس رضامندی زناشویی

مقدمه

کسی که ازدواج می کند انتظار دارد زندگی او با خوشبختی و رضایت همراه شده و از هر لحظه زندگی خود لذت ببرد. از این رو، آنچه از خود ازدواج مهم تر است، موفقیت در ازدواج یا رضا مندی در بین زوجین است.1 رضامندی زناشویی وضعیتی است که در آن زن و شوهر از ازدواج با یکدیگر و با هم بودن احساس شادمانی و رضایت دارند.2 برخی دیگر از تعاریف برونداد ناشی از مجموعه ای از عوامل نظیر حل تعارض موفقیت آمیز، یا موفقیت در فعالیت های مرتبط با شادکامی در فرآیند ازدواج را به عنوان تعریف رضامندی زناشویی عنوان می کنند.3

رضایت زناشویی فرآیندی است که در طول زندگی زوجین به وجود می آید؛ زیرا لازمة آن، انطباق سلیقه ها، شناخت ویژگی های شخصیتی، ایجاد قواعد رفتاری و شکل گیری الگو های مراوده ای است.4 به نظر می رسد، زوجین دارای رضا مندی و سازگار در حیطه های مختلف زندگی، با همدیگر توافق دارند. این چنین زن و شوهر هایی از نوع و سطح روابط کلامی و غیرکلامی شان راضی اند، روابط جنسی شان را لذت بخش و ارضاکننده می دانند، پایبندی های مذهبی مشترکی دارند، مسائل مالی شان را به خوبی برنامه ریزی و مدیریت می کنند، در تعارض و اختلاف نظرها، مصلحت زندگی و خانواده را بر مصلحت خود ترجیح داده و از انعطاف پذیری بالایی برخوردارند، از نوع و کیفیت گذران اوقات فراغت و رفت و آمد با اقوام و دوستان رضایت دارند و نهایتاً، در تعداد و نوع تربیت فرزندان با هم اشتراک نظر دارند.

آمار روزافزون طلاق، خشونت خانوادگی و اختلافات خانوادگی نشانگر آن است که «رضایت زناشویی به آسانی قابل دستیابی نیست».5 با توجه به این مسئله که نارضا مندی زناشویی و طلاق موجب بروز اختلال های جسمانی و روانی زوجین شده،6 می تواند موجبات بزه کاری فرزندان را فراهم آورد7 و در نهایت، از جانب خانواده های ناسالم، جامعه نیز آسیب خواهد دید، همه این امور محقق را وادار می کند، تا در پی کشف مؤلفه های رضامندی زناشویی بوده، تا بتواند عوامل آن را شناسایی کند.

کارشناسان امور خانواده عوامل مختلفی را برای پربار سازی رابطه زناشویی و رضایت از زندگی زناشویی مطرح می کنند. برای مثال، رایان (1981) و شلینگر (1982) مؤلفه هایی چون رضایت از میزان عشق و علاقه، دوستی ها، ارضای جنسی، زمان صرف شده در خانه با بچه ها، کمک به همسر در خانه، دوستان همسر و رفتار خویشان و بستگان، احترام متقابل، اعتماد، عشق، توجه، وفاداری و ارتباط متقابل را به عنوان عوامل مهم رضا مندی نام می برند.8

یانگ (1991) و نلس (1991) نیز مؤلفه هایی همچون تفاهم در اهداف زندگی و نگرش های اخلاقی زن و شوهر، ارتباط با خویشان سببی و دوستان، قدردانی و حمایت از همسر را از جمله عوامل رضامندی زناشویی تلقی می کنند؛ همچنین کاسلو و دیگران (1994) معتقدند: زن و شوهر هایی که حس تعلق و وابستگی شدید به هم دارند، از میزان رضا مندی زناشویی بالایی برخوردار می باشند.9 ایشان در تحقیقات دیگر خود به این نتیجه رسیدند که بالاترین رضایت زناشویی در بین زوجینی بود که در زمینة فلسفة زندگی، تصورات آنها از رضایت در روابط جنسی، میزان وقتی که با هم می گذرانند و چگونگی گذراندن اوقات فراغت با هم همگن بودند.10 موریس و کارتر (2000) عواملی چون ویژگی های شخصیتی، باز خورد ها، انتظارات، رابطه جنسی و الگو های ارتباطی را از جمله عوامل مؤثر بر رضا مندی زناشویی می دانند.11

برخی پژوهش های ایرانی همچون آقامحمدیان شعرباف و همکاران12 نشان داد که مؤلفه هایی همچون میزان همکاری، واکنش های هیجانی، رابطة خانوادگی با خویشان همسر و دوستان، رابطة فردی با خویشاوندان خود، وضعیت اقتصادی و مدیریت امور مالی، رابطة جنسی، چگونگی گذران اوقات فراغت و باورهای اخلاقی و مذهبی و عمل به آنها، آداب و سنن اجتماعی، ارضای عاطفی، تفاهم فکری و شناختی، میزان تحصیلات و زیبایی، از جمله عوامل مؤثر بر استحکام و رضایت از زندگی زناشویی محسوب می شود.

با توجه به این عوامل، محققان ابعاد رضا مندی و نارضا مندی زناشویی را در حوزه های گوناگون شناسایی و طبقه بندی کرده اند. برای مثال، لاندیس ابعاد رضا مندی و نارضا مندی را در شش حوزه، سیسون در نُه حوزه، مس در ده حوزه، توراج در پنج حوزه و کان وی در ده حوزه طبقه بندی کرده اند.13 موضوعات اخیر عوامل مؤثر بر رضامندی را در چارچوب یافته های تجربی و عقلی نشان می دهد. با توجه به اینکه مذهب امروزه به عنوان یک مؤلفه اصلی در زندگی انسان مطرح است، به عنوان شواهد نقلی و وحیانی چه عواملی را می توان در این زمینه مؤثر می دانست؟

متون دینی مؤلفه های مؤثری را در این زمینه ارایه می دهند. برای مثال، یکی از مؤلفه های رضا مندی زناشویی در متون دینی، نقش هایی است که هر یک از زوجین باید ایفا کنند. قرآن کریم نقش اصلی مرد را قوام بخشی به زندگی می داند. «الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَی النِّساءِ...»(نساء: 34) این قوام بخشی بیشتر در دو حوزه تأمین معیشت زندگی (34/ نساء) و حسن معاشرت و ارضای نیاز های عاطفی همسر «عاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ»(نساء: 19) نمود پیدا می کند. همچنین قرآن کریم و متون روایی نقش اصلی زن را در زندگی، مهرورزی به شوهر و خانواده می داند.14 «وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً»(روم: 21). نقش مهر ورزی در خانواده، چنان با اهمیت است که حضرات معصومان(ع) سفارش می کنند که زنانی را به همسری برگزینید که «ودود» باشند. «ودود» به کسی گفته می شود که محبتش را به شوهر علنی کرده، او را خیلی دوست می دارد.15

ارتباط کلامی و غیر کلامی زوجین، یکی دیگر از مؤلفه های تقویت و استحکام خانواده است. در زمینة رفتار کلامی می توان به مواردی از قبیل عدم پرخاشگری کلامی و نرمی بیان16 و فراخوانی یکدیگر به نام های خوب و القاب زیبا17 اشاره کرد. ابراز احساسات، 18 مصافحه کردن،19 هدیه دادن به همدیگر،20 سلام کردن،21 و مواردی از این قبیل می تواند به پرباری روابط زوجین کمک کند.

از متون دینی، مؤلفه های دیگری را از جمله پایبندی های مذهبی زوجین، حل اختلاف و تعارض، ارضای نیاز جنسی، مدیریت اقتصادی خانواده، صفات شخصیتی، تفریح و اوقات فراغت خانواده، رفت و آمد های فامیلی و تولید فرزند و فرزند پروری را به عنوان مؤلفه های تقویت کننده روابط زناشویی و رضا مندی زناشویی استخراج کرد..

نقش هیجان، به عنوان یکی از ابعاد زیستی ـ روان شناختی انسان در زندگی زناشویی حایز اهمیت است. در این میان، ثبات یا بی ثباتی هیجانی به عنوان یک خصیصه در گسترة شخصیت، می تواند حوزة مهمی از مسائل مربوط به روابط خانوادگی را در قالب روابط عاطفی بین فردی، روشن کند. موضوعی که کمتر در پژوهش ها به آن پرداخته شده است. ثبات هیجانی عبارت است از: رشد یافتگی هیجانی، پایدار بودن از نظر هیجانی، آرام و واقع نگر بودن در زندگی، نبود خستگی عصبی و داشتن آرامش.22

تحقیقات نشان می دهد که رگه های هیجانی منفی نظیر تکانش گری، بی ثباتی هیجانی، ترسو بودن و افسردگی، پیش بینی کننده سازگاری زناشویی ضعیف می باشد. هرچه سازگاری ضعیف تر باشد، رضامندی نیز پایین خواهد بود.23 پژوهش های مختلفی تأثیر عامل شخصیتی روان آزرده خویی را در زندگی زناشویی مورد بررسی قرار داده اند. از جمله این پژوهش ها می توان به پژوهشی که کلی و کانلی (1987) انجام داده اند اشاره کرد. این پژوهش به صورت طولی و در خلال سال های 1930 تا 1980 در مورد 300 زوج صورت گرفت. بر اساس تحلیل های آماری، قوی ترین عامل پیش بینی کننده موفقیت زندگی حتی پیش از ازدواج، عامل ثبات هیجانی یا به عبارت دیگر، سطح نوروز گرایی در چارچوب مؤلفه های شخصیت بود که می تواند مهم ترین عامل پیش بینی کننده طلاق و یا شکست در زندگی باشد.24

نتایج تحقیق بوچارد، لوسیرو سابورین،25 که بر روی 446 زوجی که پرسش نامه 5 عاملی را پر کرده بودند انجام گرفت، نشان داد که روان آزرده خویی پیش بینی کننده قابل توجهی برای رضامندی زناشویی هم برای زنان و هم برای مردان است.

تحقیقات ترمن، کارنی و برادبری، کاگلین، هوستون و هوتس و روبینز، کاسپی و مافیت نشان داد که روان آزرده خویی با رضامندی زناشویی رابطه دارد.26 همچنین تحقیقات دیگری نیز از جمله آدن 1947، زتمین و ماریا،27 آلوجا، باریو و گارسیا،28 دانیلان، کانگر و برنیت،29 بنتلر و نیوکمب، بوث، کرداک و جست و گیلبریت، لوسیر و سابورین30 نشان دهنده تأثیر منفی روان آزرده خویی یا همان بی ثباتی هیجانی بر زندگی زناشویی و تأثیر مثبت پایداری هیجانی بر زندگی زناشویی می باشد. گزارش اخیر راگ نیز بر همین یافته ها تأکید دارد.

در ایران نیز نتایج پژوهش عبدالله زاده نشان داد که بین مؤلفه روان آزرده خویی شخصیت در آزمون NEO-FFI و رضایت زناشویی رابطه منفی وجود دارد.31

روان شناسان این عامل را در کنار عوامل دیگر شخصیتی در پرسش نامه های خود گنجانده اند. به برای مثال، کتل سومین عامل از عوامل شانزده گانه شخصیت را به این رگه اساسی - پایداری و ناپایداری هیجانی - اختصاص داده و آن را با عامل (C) مشخص کرده است. وی در بازنگری آزمون خود، معنای این عامل را در شکل منفی (نمرة پایین) تحت عنوان شخصیت واکنشی و در حالت اشباع شده مثبت (نمرة بالا) شخصیت با ثبات هیجانی معرفی کرده است و پایداری هیجانی را به «قدرت من» نسبت داده است.32

به عقیده کتل، فردی که دارای این خصوصیت می باشد، پخته با واقعیت شکل یافته و آرام می باشد. در مقابل ثبات هیجانی پایین و تغییر پذیری است که فرد با این خصوصیت به آسانی برآشفته می شود.33

به اعتقاد آیزنک، که این عامل را در پرسش نامه خود با بعد روان آزرده خویی- ثبات هیجانی عنوان کرده، فردی که دارای ویژگی نورزگرایی است به آسانی از اشیا و اشخاص کسل می شود، از موقعیت خود، خانواده خود، محدودیت های زندگی و سلامت خویش ناراضی است، افراد در مقابل این موقعیت ها، با تظاهرات نوروز گرایی عمومی به شکل هراس، اختلالات روان تنی، اختلال خواب و توأم با رفتار های هیستریکی و وسواس پاسخ می دهد.34 افراد روان آزرده معمولاً مضطرب، افسرده با احساس های گناه، عزّت نفس پایین، عصبی (تنیده) غیرمنطقی، خجالتی و کمرو، دمدمی و هیجانی اند و درد های بدنی مانند سردرد، ناراحتی معده، سرگیجه و غیره و حالت خلقی ناپایداری دارند.35

یکی از عوامل پنج گانه پرسش نامه neo، عامل روان آزرده خویی است که مک کری و کوستا، آن را با عنوان عامل (N) معرفی می کنند. این افراد، دمدمی و بیش از حد حساس بوده و از بسیاری از جنبه های زندگی رضایتی ندارند. در این افراد، سطح بالایی از هیجان منفی و دوره هایی از پریشانی روان شناختی دیده می شود. این افراد معمولاً عزّت نفس پایینی دارند و ممکن است عقاید و انتظارات غیرواقعی نیز داشته باشند. آنها همواره نگرانند و معمولاً درباره خود و برنامه آینده احساس عدم امنیت می کنند. دوستان و همسایگان این افراد، آنها را مضطرب، مسئولیت پذیر، با دلشوره زیاد و در مقایسه با افراد عادی، آسیب پذیر معرفی می کنند.

این افراد معمولاً مضطرب، بیمناک و مستعد همگرایی می باشند و معمولاً نسبت به دیگران عصبانی می شوند. ولی دوره های ناخشنودی آنها مانند دیگران است. شرم یا خجالت در مواجهه با غریبه ها، اغلب برای این افراد یک مسئله است. این افراد در کنترل سائق ها و امیال خود موفقند، ولی در مقابله با فشار روانی موفقیت چندانی ندارند.36

عامل روان آزرده خویی تحت تأثیر مداخله های درمانی قابل تغییر است. آیزنک و آیزنک37 معتقدند برای حذف یا کاهش رفتار های نوروتیک، شرطی سازی تقابلی از کارایی بالایی برخوردار است. با استفاده از این روش، که در آن فرد باید یک پاسخ جدید را که قبلاً از رفتار دیگری بیرون کشیده شده است، در مقابل محرک شرطی بیاموزد و فعالیت سیستم عصبی سمپاتیک، که عامل واکنش های هیجانی است، با انجام فعالیتی لذت بخش که سیستم عصبی پاراسمپاتیک را درگیر می سازد، کند می شود. بدین ترتیب، پاسخ هیجانی در ارتباط با موقعیت های مورد نظر حذف می شود.

حساسیت زدایی منظم،38 استفاده از روش رفتار درمانی عقلانی ـ هیجانی الیس،39 درمان آموزش تنش زدایی به همراه آرام سازی سبک زندگی40 و آموزش تنش زدایی توحیدی با گرایش مذهبی41 از جمله مداخله هایی است که می تواند عامل پایداری هیجانی را در افراد افزایش دهد.

با توجه به تحقیقات اندکی که در زمینه ثبات هیجانی انجام شده و این را به عنوان محور اصلی پژوهش قرار داده است، مسئله اصلی این پژوهش این است که آیا ثبات هیجانی به عنوان یک مؤلفه شخصیتی، که در چارچوب آزمونی مانند تست پنج عاملی قابل سنجش است، می تواند با رضایت زناشویی، آن گونه که در دین اسلام مؤلفه های آن تعیین شده است، رابطه داشته باشد؟به عبارت دیگر، اگر ثبات هیجانی عاملی است شخصیتی، که بسیاری از مؤلفه های نورزگرایی عمومی را تبیین می کند و اگر این عامل بر اساس پژوهش های انجام گرفته با رضایت زناشویی رابطه دارد، آیا عوامل مذهبی رضایت زناشویی می تواند با این عامل رابطه ای معنادار داشته باشد؟ بنابراین، مسئله اصلی این پژوهش، رابطه رضامندی زناشویی بر اساس مؤلفه های دینی، با ثبات هیجانی به عنوان یک عامل نگهدارنده زندگی زناشویی می باشد.

روش تحقیق

تحقیق حاضر، پژوهشی توصیفی از نوع همبستگی است. در این پژوهش، جامعه آماری مشتمل بر کلیه دانش پژوهان مرد متأهل دارای 20 تا 50 سال مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد 87 - 86 می باشد که حداقل یک سال از ازدواج آنها گذشته باشد.

با توجه به ماهیت پژوهش حاضر، که از نوع همبستگی می باشد، 110 پرسش نامه مورد تجزیه و تحلیل نهایی قرار گرفت. این تعداد با عنایت به عدم عودت برخی از پرسش نامه ها و ناقص بودن تعدادی دیگر از بین 200 پرسش نامه توزیع شده به دست آمده است.

روش نمونه گیری در این پژوهش، نمونه گیری تصادفی خوشه ای بوده است. بدین منظور، ابتدا از بین 12 رشته تحصیلی فعّال، 5 رشته تحصیلی اقتصاد، مدیریت، علوم تربیتی، کلام و دین شناسی و روان شناسی به صورت تصادفی انتخاب و سپس، از بین کلاس های موجود در این رشته ها، در دو سطح کارشناسی و کارشناسی ارشد، 10 کلاس به صورت تصادفی انتخاب گردید. و بدین ترتیب، کل افراد کلاس ها-که شامل 200 نفر بوده- نمونه پژوهش حاضر را تشکیل دادند. آنگاه با مراجعه به کلاس ها و ارائه توضیح راجع به پرسش نامه و پژوهش برای رعایت حقوق ایشان در حفظ اسرار و جلب رضایت آنها، از ایشان خواسته می شود تا در انجام این پژوهش همکاری نمایند. از بین ایشان، پرسش نامه 110نفر مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. از مشخصات کسانی که پرسش نامه را عودت ندادند، اطلاعاتی در دست نیست.

ابـــزار

1. پرسش نامه رضامندی زناشویی بر اساس معیارهای اسلامی: این پرسش نامه، دارای پنجاه بُعد و ده مؤلفه می باشد که میزان رضایت از زندگی زناشویی را می سنجد. مؤلفه های این پرسش نامه ارتباط کلامی و غیرکلامی،42 پایبندی های مذهبی،43 حل تعارض،44 مدیریت مالی،45 روابط جنسی،46 فعالیت های اوقات فراغت،47 مسائل شخصیتی،48 فرزندان و فرزند پروری،49 نقش زن و مرد،50 صله ارحام می باشد. این مؤلفه ها از طریق تحلیل متون دینی در حوزه قرآن کریم و روایات أئمة معصومان(ع) به دست آمده است. اعتبار پرسش نامه رضامندی زناشویی، از طریق دو نیمه سازی، 81/. و ثبات درونی (آلفای کرونباخ) 87/. به دست آمده است. همچنین برای محاسبه روایی محتوایی، پرسش نامه رضامندی زناشویی اسلامی، به دو نفر از متخصصان خانواده درمانی ارائه شده و از ایشان خواسته شد نظر خود را دربارة اینکه این سؤالات تا چه میزان می تواند رضا مندی زناشویی را بسنجد، در قالب مقیاس لیکرت بیان کنند. روایی محتوایی آزمون با استفاده از روش همبستگی اسپیرمن در حدود 90/. به دست آمده است. همچنین روایی وابسته به ملاک از نوع همزمان نیز با استفاده از تست معادل به دست آمد. برای بررسی این نوع روایی، ضریب همبستگی میان نمره کل آزمون مذکور، با نمره کل پرسش نامه رضامندی زناشویی انریچ محاسبه شد، و ضریب همبستگی 726/0 در سطح معناداری کمتر از 01/0 به دست آمد. نتایج نشان دهنده این است که پرسش نامه رضامندی زناشویی اسلامی از اعتبار و روایی بالایی برخوردار است.51

2. پرسش نامه neo-ffi: کوستا و مک کری در سه مرحله ساخت و تجدید نظر آزمون، پرسش نامه ای را تنظیم کرده اند که به پرسش نامه تجدید نظر شدة شخصیت (NEO-PI-R) شهرت دارد که پنج عامل اصلی در شخصیت را می سنجد. آنان ابتدا بر سه عامل شخصیت، یعنی روان آزرده خویی، برون گرایی و گشودگی به تجربه تأکید کرده و عنوان پرسش نامه شخصیت NEO را انتخاب کردند. در ادامه، توافق گرایی و باوجدان بودن را نیز به آن افزودند.52 همچنین ضریب آلفای این پرسش نامه، در عوامل مختلف تست بین 86/. – 95/. می باشد.53

کوستا و مک کری، تلاش های دیگری نیز در راستای استفاده بیشتر و بهینه تر از تست انجام داده اند. یکی از این تلاش ها، تهیه تست خلاصه شده و اعتبار یابی آن است. این تست برای آزمودنی هایی که وقت زیادی ندارند، یا زمانی که اطلاعات کلی نیازمندیم مفید است. این تست دارای60 بُعد بوده و پنج صفت اصلی را مورد سنجش قرار می دهد و برای هر عامل 12بُعد طراحی شده است. هر بُعد برحسب پاسخی که دریافت می کند، از 0 تا 4 نمره گذاری شده است. لازم به یادآوری است برای اجرای این تست، باید افراد بالای هفده سال سن داشته باشند. در پژوهش امانی، خداپناهی و حیدری54 با استفاده از روش همسانی درونی نتایج آلفای کرونباخ برای هر یک از ابعاد توافق پذیری، باوجدان بودن، برون گرایی و گشودگی به تجربه به ترتیب 55/. ، 79/. ، 66/. ، 84/. و 54/. به دست آمد. همچنین گروسی فرشی55 با استفاده از روش همسانی درونی نتایج آلفای کرونباخ برای هر یک از ابعاد روان آزردگی، برون گرایی، گشودگی به تجربه، توافق پذیری، باوجدان بودن به ترتیب 86/. ، 73/. ، 56/. ، 68/. و 87/. به دست آورده است. روایی این آزمون از همبستگی بین دو شکل گزارش شخصی(s) و شکل ارزیابی مشاهده گر (r) استفاده شده است که حداکثر همبستگی به میزان 66% در عامل برون گرایی و حداقل آن به میزان 45/. در عامل توافق پذیری بود.

نتایج و یافته های پژوهشی

به منظور بررسی رابطه رضامندی زناشویی، بر اساس معیارهای دینی، با ثبات هیجانی از روش همبستگی پیرسون استفاده شده است. در جدول (1) ضرایب همبستگی هر یک از زیرمقیاس های پرسش نامه رضامندی زناشویی اسلامی و همچنین نمره کلی پرسش نامه مذکور با مؤلفه های آزمون شخصیت NEO-FFI به همراه سطوح معناداری ارائه شده است. همان گونه که در جدول زیر مشاهده می شود:

نمره کل رضامندی زناشویی اسلامی با مؤلفه روان آزرده خویی (بی ثباتی هیجانی) آزمون شخصیتNEO-FFI (296/0-) همبستگی معنادار و معکوس در سطح معناداری کمتر از 05/0 دارد. این بدان معنا است که هرچه نمرات افراد در مقیاس رضامندی زناشویی بیشتر باشد، نمره روان آزرده خویی کمتر و افراد از ثبات هیجانی بیشتری برخوردارند.

همچنین نتایج تحقیق بیانگر این است که زیرمؤلفه روان آزرده خویی، بی ثباتی هیجانی، آزمون شخصیت NEO-FFI با هر یک از زیرمؤلفه های ارتباط کلامی(253/0-)، پایبندی مذهبی(311/0-)، روابط جنسی(235/0-)، نقش زن و مرد (345/0-) همبستگی معنادار و معکوس در سطح معناداری کمتر از 05/0 دارد.

جدول(1) ضرایب همبستگی پیرسون متغیرهای پژوهش(110n=)

**ضرایب همبستگی در سطح 01/0 معنادار هستند (دو دامنه).

*ضرایب همبستگی در سطح 05/0 معنادار هستند (دو دامنه).

در جداول زیر رابطه مؤلفه روان آزرده خویی، با هر یک از زیرمؤلفه های رضامندی
زناشویی اسلامی با استفاده از روش رگرسیون گام به گام مورد بررسی قرار گرفته
است. در این روش، متغیر ها یکی یکی بر اساس قدرت تعیین شده برای همبستگی آنها،
با متغیر ملاک وارد مدل شده و اثر اضافه شدن هر یک از آنها به مدل تعیین می شود. همچنین متغیرهایی که به طور معنا داری توان موفقیت مدل را افزایش نمی دهند، حذف می شوند.

جدول(2) رگرسیون گام به گام پیش بینی متغیر روان آزرده خویی با زیرمقیاس های رضامندی زناشویی اسلامی

1. متغیر پیش بین (ثابت): نقش زن و مرد؛

2. متغیرهای پیش بین (ثابت): نقش زن و مرد، پایبندی مذهبی؛

3. متغیرهای پیش بین (ثابت): نقش زن و مرد، پایبندی مذهبی، ارتباط کلامی؛

4. متغیرهای پیش بین (ثابت): نقش زن و مرد، پایبندی مذهبی، ارتباط کلامی و ارتباط جنسی.

متغیر وابسته: روان آزرده خویی

جدول(3)معناداری رگرسیون گام به گام برای پیش بینی متغیر روان آزرده خویی با زیرمقیاس های رضامندی زناشویی اسلامی

1. متغیر پیش بین (ثابت): نقش زن و مرد؛

2. متغیرهای پیش بین (ثابت): نقش زن و مرد، پایبندی مذهبی؛

3. متغیرهای پیش بین (ثابت): نقش زن و مرد، پایبندی مذهبی، ارتباط کلامی؛

4. متغیرهای پیش بین (ثابت): نقش زن و مرد، پایبندی مذهبی، ارتباط کلامی و ارتباط جنسی؛

متغیر وابسته: روان آزرده خویی.

همان گونه که جداول فوق نشان می دهد، متغیر نقش زن و مرد، به عنوان یکی از مؤلفه های مقیاس رضامندی زناشویی توانایی پیش بینی 12/. از تغییرات متغیر ملاک را دارد. با افزودن متغیر پایبندی های مذهبی، به عنوان یکی دیگر از مؤلفه های مقیاس رضامندی زناشویی به معادله ضریب تبیین، به حدود 6/15/. افزایش می یابد. به عبارت دیگر، از بین مؤلفه های مختلف رضامندی زناشویی، فقط 6/15/. تغییرات متغیر ملاک یعنی ثبات هیجانی ناشی از رضامندی زناشویی و به خصوص دو مؤلفه نقش زن ومرد و پایبندی های مذهبی است. دو متغیر دیگر، یعنی ارتباط کلامی و روابط جنسی، علی رغم همبستگی معنادار با متغیر ملاک نقش مهمی در پیش بینی متغیر ملاک ندارد.

در جدول (4)، ضریب استاندارد ß برای پیش بینی مؤلفه روان آزرده خویی از روی زیر مقیاس های نقش زن و مرد، پایبندی مذهبی، ارتباط کلامی و ارتباط جنسی ارائه شده اند.

جدول(4) ارزیابی سهم متغیرهای پیش بین نقش زن و مرد، پایبندی مذهبی، ارتباط کلامی و ارتباط جنسی

* متغیر وابسته: روان آزرده خویی

بحث و نتیجه گیری

این پژوهش، به بررسی رابطة رضا مندی زناشویی، بر اساس معیار های دینی، با ثبات هیجانی پرداخته است. بدین منظور، از روش همبستگی پیرسون استفاده شد. نتایج به دست آمده از این تحقیق نشان داد که بین رضا مندی زناشویی و ثبات هیجانی دانش پژوهان رابطه مستقیم و معنا دار وجود دارد. به عبارت دیگر، افرادی که در زندگی زناشویی خود رضا مندی بیشتری دارند، از ثبات هیجانی بالاتری نیز برخوردارند.

رضا مندی زناشویی وضعیتی است که در آن زن و شوهر از ازدواج با یکدیگر و با هم بودن احساس شادمانی و رضایت دارند.56 این احساس زمانی پدید می آید که که زن و شوهر بتوانند به میزان قابل توجهی نیازها و انتظارات همسرشان را در رابطة زناشویی برآورده کنند.57 از سوی دیگر، ثبات هیجانی عبارت است از: رشدیافتگی هیجانی، پایدار بودن از نظر هیجانی، آرام و واقع نگر بودن در زندگی، نبود خستگی عصبی و داشتن آرامش.58

فردی که دارای ویژگی روان آزرده خویی است، به آسانی از اشیا و اشخاص کسل می شود، از موقعیت خود، خانواده خود، محدودیت های زندگی و سلامت خویش ناراضی است. چنین افرادی معمولاً مضطرب، افسرده با احساس های گناه، عزّت نفس پایین، عصبی (تنیده)، غیرمنطقی، خجالتی و کمرو، دمدمی و هیجانی هستند. همچنین تمایل به حالت نگرانی، اضطراب و درد های بدنی و حالت خلقی ناپایدار، از ویژگی هایی افراد روان آزرده خوی می باشد.

وجود رابطه بین رضا مندی زناشویی و ثبات هیجانی در تحقیقات مختلف تأیید شده است. یافته های این پژوهش نیز با نتایج تحقیقات انجام شده در زمینة رضا مندی زناشویی و ثبات هیجانی همخوانی دارد.

برخی از تحقیقات نشان می دهند که ناپایداری و پایداری هیجانی پیش از ازدواج، پیش بینی کنندة رضا مندی یا عدم رضا مندی زناشویی پس از ازدواج است. آدامز(1946) بر اساس نتایج یک پرسش نامه شخصیتی، روی زوج ها قبل از ازدواج شان و اجرای پرسش نامه سازگاری زناشویی در دو یا سه سال بعد از ازدواج گزارش کرد که ناپایداری هیجانی پیش از ازدواج، پیش بینی کنندة نمرات پایین تر است که در پرسش نامه سازگاری زناشویی کسب نموده اند. همچنین نتایج پژوهش آون نشان داد که پایداری هیجانی دانش آموزان تیز هوش 7 تا 14 سال، شادمانی زناشویی آنها را در هیجده سال بعد پیش بینی می کند.59 همچنین یافته پژوهش حاضر با نتایج پژوهشی، که توسط کلی و کانلی انجام گرفته همخوانی دارد. کلی و کانلی در پژوهشی که به صورت طولی در خلال سال های 1920 تا 1980 در مورد 300 زوج انجام دادند، نتیجه گرفتند که قوی ترین عامل پیش بینی کنندة موفقیت زندگی حتی پیش از ازدواج عامل ثبات هیجانی یا به عبارت دیگر، سطح نوروز گرایی در چارچوب مؤلفه های شخصیت است.60

نتایج تحقیق بوچارد، لوسیر و سابورین،61 که بر روی 446 زوجی که پرسش نامه 5 عاملی را پر کرده بودند انجام گرفت، نشان دادکه روان آزرده خویی پیش بینی کننده قابل توجهی برای رضامندی زناشویی هم برای زنان و هم برای مردان است. در تحقیقات بوث، کرداک (1997) و جست و گیلبریت نیز روان آزرده خویی با شاخص ها مختلف زناشویی همبستگی منفی نشان داد.62 دانیلان، کانگر و برینت63 با مشاهده ارتباطات 400 زوج به این نتیجه رسیدند که روان آزرده خویی با تعاملات منفی برای ازدواج دارای همبستگی مثبت و با ارزیابی ها کلی ازدواج دارای همبستگی منفی می باشد.

یافته های پژوهش حاضر با نتایج پژوهش اجرا شده در ایران نیز همخوانی دارد. نتایج پژوهش صادقی نشان می دهد که عامل پایداری هیجانی به همراه خودنظم دهی و جسارت رابطه مستقیم با رضایت زناشویی دارند. بر همین اساس، وی معتقد است که زوج های راضی نسبت به زوج های ناراضی از حیث موقعیت اضطراب واجد سازش یافتگی مطلوب تری هستند. نتایج پژوهش عبدالله زاده نیز که با عنوان بررسی رابطه صفات شخصیتی و رضایت زناشویی انجام گرفت، نشان داد که بین بعد روان آزرده خویی شخصیت در آزمون NEO-FFI و رضایت زناشویی رابطه منفی وجود دارد.

در مورد تبیین رابطه رضامندی زناشویی و ثبات هیجانی می توان گفت: شخصیت و صفات شخصیتی، در زیرساخت روانی روابط پایدار نقش دارند. بنابراین، پیش بینی کننده های مهمی برای موفقیت و یا نارساکنش وری رابطه خواهند بود.

در این میان، نقش ثبات یا بی ثباتی هیجانی به عنوان یکی از صفات شخصیتی در زندگی زناشویی مهم و تأثیرگذار می باشد. بی ثباتی هیجانی از زمینه های مختلفی بر رضامندی زناشویی اثر منفی می گذارد. یکی از این زمینه ها، که کارنی و برادبری (1995) آن را بیان کرده اند، تأثیر بر چگونگی سازگاری زوج ها با تجارب استرس زا است. ایشان معتقدند که: صفات شخصیتی همچون ثبات هیجانی یا روان آزردگی، آسیب های پایداری به وجود می آورند که این آسیب ها، بر چگونگی سازگاری زوج ها با تجارب استرس زا اثر گذاشته و در نتیجه، بر رضامندی زناشویی کلی تأثیر می گذارد.64

آرمانی دیدن ویژگی های همسر از مواردی است که می تواند موجب افزایش رضامندی زناشویی شود. ماری، هولز و گریفن نشان داده اند که مردان و زنانی در روابطشان خوشبخت ترند که ویژگی ها بین فردی همسرشان را آرمانی ببینند. از آنجا که افراد روان آزرده به صورت مزمن در معرض هیجان های منفی هستند، احتمال کمتری دارد که همسرانشان را به صورت ایده آل ببینند. این به نوبه خود، سطح پایین تر رضامندی را پیش بینی می کند.65

همچنین این پژوهش نشان داد که بین مؤلفه های مختلف رضامندی زناشویی، فقط 6/15/. تغییرات متغیر ملاک یعنی ثبات هیجانی ناشی از رضامندی زناشویی و به خصوص دو مؤلفه نقش زن و مرد و پایبندی های مذهبی است. تبیین احتمالی این یافته چنین مطرح می شود: ایفای نقش زن و شوهری مستلزم این مسئله است که فرد از خود و جنس خود و محدودیت های زندگی رضایت داشته و نگرش مثبتی به نقش خود به عنوان زن یا شوهر داشته باشد. این ویژگی یعنی رضایت از خود، در افراد با ثبات هیجانی به خوبی قابل مشاهده است. همچنین با توجه به این مسئله، که سطح نگرانی و اضطراب در افراد مذهبی نسبت به دیگران پایین است،66 این افراد نسبت به خود و آینده خوشبین ترند. اضطراب یکی از اصلی ترین ویژگی های افراد روان آزرده خوی است، پس افرادی که پایبندی های مذهبی دارند، به احتمال فراوان از ثبات هیجانی بیشتری برخوردار خواهند بود.

با توجه به یافته های پژوهش و اینکه عامل روان آزرده خویی تحت تأثیر مداخله های درمانی قابل تغییر است بنابراین می توان با مداخل های قبل از ازدواج یا حتی حین آن، این عامل را تغییر داده و به پایداری زندگی کمک کرد.

این پژوهش مانند همه پژوهش های دیگردر حوزه علوم انسانی، با محدودیت هایی مواجه بوده است. جامعة آماری پژوهش حاضر، دانش پژوهان مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) بودند که برخوردار از شاخصه های خاصی همچون مذهبی بودن و تحصیل در رشته های علوم انسانی هستند. از این رو، تعمیم نتایج آن به دانش پژوهان سایر مراکز آموزشی و پژوهشی باید با احتیاط انجام گیرد. همچنین پرسش نامه رضامندی زناشویی اسلامی با اینکه از اعتبار و روایی بالایی برخوردار است، اما به خاطر عدم هنجاریابی می تواند به عنوان یکی از محدودیت های این پژوهش مطرح شود. بالاخره، این پژوهش فقط در مورد دانش پژوهان مرد انجام گرفته، لذا نتایج آن را نمی توان به زنان تعمیم داد. برای نتیجه گیری بهتر، می توان این پژوهش را در مورد زن و شوهر با همدیگر اجرا کرد. همچنین اجرای این پژوهش درباره افرادی که در آستانه جدایی قرار دارند و افزایش حجم نمونه می تواند اطمینان بخشی بیشتری را درباره نتایج به دست دهد.

منابع

احتشام زاده، پروی، «بررسی مقایسه سطح ثبات هیجانی بین دانشجویان زن متأهل و مجرد»، پایان نامه کارشناسی ارشد روانشناسی، دانشگاه فردوسی مشهد، 1376.

احمدی، خدابخش و همکاران، «بررسی وضعیت ازدواج و سازگاری زناشویی در بین کارکنان سپاه»، طب نظامی، ش 7، 1384.

احمدی، خدابش و همکاران، «بررسی رابطه بین تغییرات مذهبی و سازگاری زناشویی»، نشریه خانواده پژوهی، ش 5، 1385. الیس، آلبرت و رابرت هارپر، زندگی عاقلانه، ترجمه مهرداد فیروزبخت، تهران، رشد، 1380.

امانی، فرزانه و همکاران، «رابطه سبک اسناد با عوامل پنجگانه شخصیتی نئو درتعامل با جنس»، فصلنامه روانشناسی، ش 40، 1385.

پروین، جان، شخصیت (نظریه و پژوهش)، ترجمه محمدجعفر جوادی و پروین کدیور، تهران، آییش، 1381.

ترکان، هاجر و همکاران، «بررسی اثر بخش گروه درمانی به شیوه تحلیل تبادلی بر رضایت زناشویی»، خانواده پژوهی، ش 8، 1385.

تیرگری، عبدالحکیم، «هوش هیجانی و سلامت روان»، فصلنامه رفاه اجتماعی، سال چهارم، ش 14، 1383.

جان بزرگی، مسعود، «ایجاد پایداری هیجانی بر اساس تلفیق آموزش تنش زدایی تدریجی و مهارتهای آرام سازی سبک زندگی»، روانشناسان ایرانی، ش 2، 1383.

جدیری، جعفر و مسعود جان بزرگی، «ساخت و اعتباریابی مقیاس رضامندی زناشویی اسلامی»، روانشناسی و دین، ش 8، 1388.

جلیلی، فریبا، «بررسی و مقایسه عوامل مؤثر در رضامندی زنان شاغل و خانه دار از زندگی زناشویی»، پایان نامه کارشناسی ارشد روانشناسی، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، 1375.

حر عاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، 1409 ق.

حیدری، مجتبی، «بررسی رابطه جهت گیری مذهبی و رضایت از زندگی زناشویی»، پایان نامه کارشناسی ارشد روانشناسی، قم، مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1382.

دیویسون، جرالد و ماروین گلدفرید، رفتار درمانی بالینی، ترجمه احمد احمدی علون آبادی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1371.

ساپینگتون، اندرو، بهداشت روانی، ترجمه حمیدرضا حسین شاهی­برواتی، تهران، روان، 1379.

سلیمانیان، علی اکبر، «بررسی تأثیرات تفکرات غیر منطقی بر نارضایتی زناشویی»، پایان نامه کارشناسی ارشد روانشناسی، دانشگاه تربیت معلم، 1373.

شارف، ریچارد، نظریه های روان درمانی و مشاوره، ترجمه مهرداد فیروز بخت، تهران، رسا، 1381.

شبانی حصار، حمید، «رابطه بین پایگاه اقتصادی ـ اجتماعی زوجین با میزان رضامندی زناشویی»، پایان­نامه کارشناسی­ارشد، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه علامه طباطبایی، 1379.

شعرباف، آقامحمدیان و همکاران، «بررسی عوامل مؤثر در تحکیم خانواده و رضایت مندی زناشویی»، چکیده مقالات همایش تقویت نظام خانواده و آسیب شناسی آن، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1382.

شولتز، دوان و سیدنی شولتز، نظریه های شخصیت، ترجمه یحیی سید محمدی، تهران، ویرایش، 1385.

طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه موسوی­همدانی، قم، جامعه مدرسین، 1377.

عبدالله زاده، حسن، «بررسی رابطه صفات شخصیتی و رضامندی زناشویی در زوجهای شهر دامغان»، پایان نامه کارشناسی ارشد روانشناسی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه تبریز، 1382.

غباری بناب، باقر، «باور های مذهبی و اثرات آنها در بهداشت روان»، اندیشه و رفتار، سال اول، ش 4، 1374.

کراز، ژاک، بیماری های روانی، ترجمه محمود منصور و پریرخ دادستان، تهران، رشد، 1381.

کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365.

گروسی فرشی، میر تقی، رویکرد های نوین در ارزیابی شخصیت، تبریز، جامعه پژوه، 1380.

لانیون، ریچارد و لئونارد گوداشتاین، ارزیابی شخصیت، ترجمه سیامک نقش بندی، علی قربانی، حمید رضا حسین شاهی برواتی و الهام ارجمند، تهران، نشر روان، 1382.

محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، بیروت، داراحیاء التراث العربیه، 1422 ق.

ملازاده، جواد، «بررسی وی‍ژگی­های شخصیتی در رابطه با عوامل تنیدگی زای زناشویی در زوج های در حال طلاق و سازگار»، پایان نامه کارشناسی ارشد روانشناسی، دانشگاه تربیت مدرس، 1372.

Aluja. A. Barrio, D,V. and Garcia,F. L, Personality, social values, and marital saticfa as predictors of clinical and health psychology, 2007.

Bee, H, Life span development, Longman, 1998.

Benneer,D. G and Hill,P. C, baker encyclopedia of peychology and counseling. Michigan:baker books, 1999.

Bradbery,N. T. et al., "Research on the nature and determinants of marital satisfaction: A decade in review", Journal of marriage and family, 2000.

Bouchard, et al., "Personality and Marital Adjustment:Utility of the Five-Factor Model of Personality", Journal of Marriage and the family, 1999.

Craig, R. J, Interpreting personality tests, Rows, Inc, 1999.

Ciarrochi, Joseph, et al., Emotional lintalligence in everyday life, New york, Psychology press, 2001.

Donnellan,M. et al., "The Big Five and enduring marriages", Journal of research in personalty.

Weiten,W et al., Psychology Applied To Modern Life, Wadsworth cenge learning, 2009.

Janbozorgi, M et al., Providing emotional stability through relaxation training. Eastern Mediterranean Health Journal, 2009.

* کارشناس ارشد روانشناسی. دریافت: 9/8/89 ـ پذیرش: 15/10/89 Jodeiri138@Yahoo.com

** عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس.

1. Bradbery,N. T. Fincham,D. F. ,& Beach,R. S, Research on the nature and; determinants of marital satisfaction:A decade in review. Journal of marriage and family. 62,964-980

2. خدابخش احمدی و همکاران، «بررسی وضعیت ازدواج و سازگاری زناشویی در بین کارکنان سپاه»، طب نظامی، ش 7، ص 142.

3 Aluja. A, et al., Personality, social values, and marital saticfa as predictors of clinical and health psychology. 7(3), 725-737.

4. خدابخش احمدی و همکاران، همان.

5. هاجر ترکان، مهردادکلانتری، حسین مولوی، «بررسی اثر بخش گروه درمانی به شیوه تحلیل تبادلی بر رضایت زناشویی»، خانواده پژوهی، ش 8، ص 403ـ383.

6. اندرو ساپینگتون، بهداشت روانی، ترجمه حمیدرضا حسین شاهی برواتی، ص 301.

7. مجتبی حیدری، بررسی رابطه جهت گیری مذهبی و رضایت از زندگی زناشویی، ص 80.

8. فریبا جلیلی، بررسی و مقایسه عوامل مؤثر در رضامندی زنان شاغل و خانه دار از زندگی زناشویی، ص 38.

9. حمید شبانی حصار، رابطه بین پایگاه اقتصادی–اجتماعی زوجین با میزان­ رضامندی­زناشویی، ص 88.

10. خدابخش احمدی و همکاران، همان.

11. عبدالحکیم تیرگری، «هوش­هیجانی و سلامت روان»، رفاه اجتماعی، ش 14، ص 102ـ85.

12. حمیدرضاآقامحمدیان شعرباف و دیگران، بررسی عوامل مؤثر در تحکیم خانواده و رضایت مندی زناشویی در چکیده مقالات همایش تقویت نظام خانواده و آسیب شناسی آن، ص 18.

13. خدابخش احمدی و همکاران، همان.

14. سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ترجمه همدانی، ج 16، ص 250.

15. همان.

16. لقمان: 19؛ طه: 46.

17. محمدبن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج2، ص 643.

18. محمد بن حسن حر عاملی، وسایل الشیعه، ج 2، ص 23.

19. محمد بن یعقوب کلینی،همان، ص 183.

20. محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 11، ص 4568.

21. نور: 27 و 61.

22. ژاک کراز، بیماری های روانی، ترجمه محمود منصور و پریرخ دادستان، ص 196.

23. Ciarrochi, Joseph et al., Emotional lintalligence in everyday life.

24. Bee, H, Life span development.

25 Bouchard,Genevieve, et al., "Personality and Marital Adjustment:Utility of the Five-Factor Model of Personality", Journal of Marriage and the family, V61, N3, P. 651-660.

26. Donnellan, M. et al., "The Big Five and enduring marriages". Journal of research in personalty, V38, p.481-504.

27 جواد ملازاده، بررسی وی‍ژگی­های شخصیتی در رابطه با عوامل تنیدگی زای زناشویی در زوج های در حال طلاق و سازگار، ص 94 و 98.

28. Aluja. A. et al., Personality, social values, and marital saticfa as predictors of clinical and health psychology, 7(3), P725.

29. Donnellan,M. et al., "The Big Five and enduring marriages", Journal of research in personalty, V38, p.481.

30. C.f: Bouchard, et al., "Personality and Marital Adjustment:Utility of the Five-Factor Model of Personality", Journal of Marriage and the family, V61, N3.

31 ر. ک: حسن عبدالله زاده، بررسی رابطه صفات شخصیتی و رضامندی زناشویی در زوجهای شهر دامغان.

32. Craig, R. J., Interpreting personality tests. Rows, Inc.

33. دوان شولتز، و سیدنی شولتز، نظریه های شخصیت، ترجمه یحیی سید محمدی، ص 306.

34. ژاک کراز، همان.

35. جان پروین، شخصیت نظریه و پژوهش، ترجمه جوادی و کدیور، ص 233.

36. همان.

37. پروین احتشام زاده، بررسی مقایسه سطح ثبات هیجانی بین دانشجویان زن متأهل و مجرد، ص 65.

38. جرالد دیویسون و ماروین گلد فرید، رفتار درمانی بالینی، ترجمه احمد احمدی علون آبادی، ص 114.

39. آلبرت الیس و رابرت هارپر، الیس، زندگی عاقلانه، ترجمه مهرداد فیروزبخت، ص 58.

40. مسعود جان بزرگی، «ایجاد پایداری هیجانی بر اساس تلفیق آموزش تنش زدایی تدریجی و مهارتهای آرام سازی سبک زندگی»، روانشناسان ایرانی، ش 2، ص 144ـ134.

41. Janbozorgi, M et al., Providing emotional stability through relaxation training. Eastern Mediterranean Health Journal, Vol.15, No3.

42. Verbal and nonverbal communication.

43. Religious commitment.

44. Conflict resolution.

45. Financial management.

46. Sexual relationship.

47. Leisure activities.

48. Personality issues.

49. Children and parenting.

50. Man and womans role.

51 جعفر جدیری و مسعود جان بزرگی، «ساخت و اعتباریابی مقیاس رضامندی زناشویی اسلامی»، روانشناسی و دین، ش 8، ص58.

52. جان پروین، همان.

53. میرتقی گروسی فرشی، رویکرد های نوین در ارزیابی شخصیت، ص 230 و 235.

54. فرزانه امانی و دیگران، «رابطه سبک اسناد با عوامل پنجگانه شخصیتی نئو در تعامل با جنس»، فصلنامه روانشناسی، ش40، ص406-390.

55. میرتقی گروسی فرشی، همان.

56. خدابخش احمدی و همکاران، همان.

57. Benneer, D. G and Hill,P. C, baker encyclopedia of peychology and counseling. Michigan:baker books, pp.714.

58. ژاک کراز، بیماری های روانی، همان.

59. جوادملا زاده، همان.

60. C.f: Bee, H, Life span development.

61. Bouchard, et al., "Personality and Marital Adjustment:Utility of the Five-Factor Model of Personality", Journal of Marriage and the family, V61, N3, P651-660.

62. Ibdi.

63. Donnellan, M. et al., "The Big Five and enduring marriages", Journal of research in personalty, V38, p.481-504.

64. Ibdi.

65. Bouchard, et al., "Personality and Marital Adjustment:Utility of the Five-Factor Model of Personality", Journal of Marriage and the family, V61, N3, p.651-660.

66. باقر غباری بناب، «باور های مذهبی و اثرات آنها در بهداشت روان»، اندیشه و رفتار، ش 4، ص43ـ38.