تأثیر بستۀ خودآرام‌سازی با رویکرد یکپارچۀ توحیدی بر اضطراب ناشی از همه‌گیری کووید ـ 19
/ دانشیار گروه روان‌شناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران / sharifinia1@gmail.comArticle data in English (انگلیسی)
- Al-Amad, S. H. & Hussein A. (2021). Anxiety among dental professionals and its association with their dependency on social media for health information: insights from the COVID-19 pandemic. BMC psychology, 9(1), 1-9.
- Arslan, G., Yıldırım, M. & Aytaç M. (2022). Subjective vitality and loneliness explain how coronavirus anxiety increases rumination among college students. Death studies, 46(5), 1042-1051.
- Bonelli, R. M. & Koenig H. G. (2013). Mental disorders, religion and spirituality 1990 to 2010: a systematic evidence-based review. Journal of religion and health, 52, 657-673.
- Carvalho, C. C., Chaves, E. D. C. L., Iunes, D. H., Simão, T. P., Grasselli, C. D. S. M. & Braga, C. G. (2014). Effectiveness of prayer in reducing anxiety in cancer patients. Revista da Escola de Enfermagem da USP, 48, 684-690.
- Conrad, A. & Roth, W. T. (2007). Muscle relaxation therapy for anxiety disorders: it works but how?. Journal of anxiety disorders,21(3), 243-264.
- Curșeu, P. L., Coman, A. D., Panchenko, A., Fodor, O. C. & Rațiu, L. (2021). Death anxiety, death reflection and interpersonal communication as predictors of social distance towards people infected with COVID 19. Current Psychology, 1-14.
- Datu, J. A. D., Valdez, J. P. M., McInerney, D. M. & Cayubit, R. F. (2022). The effects of gratitude and kindness on life satisfaction, positive emotions, negative emotions, and COVID-19 anxiety: An online pilot experimental study. Applied Psychology: Health and Well-Being, 14(2), 347-361.
- Fardin, M. A. (2020). COVID-19 and anxiety: A review of psychological impacts of infectious disease outbreaks. Archives of clinical infectious diseases, 15(COVID-19).
- Ferrell, B. R., Handzo, G., Picchi, T., Puchalski, C. & Rosa, W. E. (2020). The urgency of spiritual care: COVID-19 and the critical need for whole-person palliation. Journal of pain and symptom management, 60(3), 7-11.
- Gijsberts, M. J. H., Liefbroer, A. I., Otten, R. & Olsman, E. (2019). Spiritual care in palliative care: a systematic review of the recent European literature. Medical Sciences, 7(2), 1–21.
- Goodwin, R., Wiwattanapantuwong, J., Tuicomepee, A., Suttiwan, P., Watakakosol, R. & Ben-Ezra, M. (2021). Anxiety, perceived control and pandemic behaviour in Thailand during COVID-19: Results from a national survey. Journal of Psychiatric Research, 135, 212-217.
- James Riegler, L., Raj, S. P., Moscato, E. L., Narad, M. E., Kincaid, A. & Wade, S. L. (2020). Pilot trial of a telepsychotherapy parenting skills intervention for veteran families: Implications for managing parenting stress during COVID-19. Journal of Psychotherapy Integration, 30(2), 290-303.
- Kasapoğlu, F. (2020). Examining the relationship between fear of COVID-19 and spiritual well-being. Spiritual Psychology and Counseling, 5, 343–356.
- Koenig, H., Koenig, H. G., King, D. & Carson, V. B. (2012). Handbook of religion and health. Oup Usa.
- Lee, S. A. (2020). Coronavirus Anxiety Scale: A brief mental health screener for COVID-19 related anxiety. Death Studies, 44(7), 393–401.
- Lee, S. A., Jobe, M. C., & Mathis, A. A. (2021). Mental health characteristics associated with dysfunctional coronavirus anxiety. Psychological Medicine, 51(8), 1403-1404.
- Lee, S. A., Mathis, A. A., Jobe, M. C. & Pappalardo, E. A. (2020). Clinically significant fear and anxiety of COVID19: A psychometric examination of the Coronavirus Anxiety Scale. Psychiatry Research, 290, 112-113.
- Liyanage, S., Saqib, K., Khan, A. F., Thobani, T. R., Tang, W. C., Chiarot, C. B. ... & Butt, Z. A. (2021). Prevalence of anxiety in university students during the COVID-19 pandemic: a systematic review. International journal of environmental research and public health, 19(1), 62-75.
- Menec, V. H., Chipperfield, J. G., Perry, R. P. (1999). Self-perceptions of health: a prospective analysis of mortality, control, and health. The journals of gerontology. Series B, Psychological sciences and social sciences, 54, 85–93.
- Pargament, K. I., Koenig, H. G. & Perez, L. M. (2000). The many methods of religious coping: development and initial validation of the RCOPE. Journal of Clinical Psychology, 56, 519-543.
- Park, N. S., Lee, B. S., Sun, F., Klemmack, D. L., Roff, L. L. & Koenig, H. G. (2013). Typologies of religiousness/spirituality: Implications for health and well-being. Journal of Religion and Health, 52, 828-839.
- Pauley, D., Cuijpers, P., Papola, D., Miguel, C. & Karyotaki, E. (2023). Two decades of digital interventions for anxiety disorders: a systematic review and meta-analysis of treatment effectiveness. Psychological Medicine, 53(2), 567-579.
- Prazeres, F., Passos, L., Simões, J. A., Simões, P., Martins, C. & Teixeira, A. (2021). COVID-19-related fear and anxiety: Spiritual-religious coping in healthcare workers in Portugal. International Journal of Environmental Research and Public Health, 18(1), 221-231.
- Qiu, J., Shen, B., Zhao, M., Wang, Z., Xie, B. & Xu, Y. (2020). A nationwide survey of psychological distress among Chinese people in the COVID-19 epidemic: implications and policy recommendations. General psychiatry, 33(2).
- Rias, Y. A., Rosyad, Y. S., Chipojola, R., Wiratama, B. S., Safitri, C. I., Weng, S. F. ... & Tsai, H. T. (2020). Effects of spirituality, knowledge, attitudes, and practices toward anxiety regarding COVID-19 among the general population in Indonesia: a cross-sectional study. Journal of Clinical Medicine, 9(12), 97-114.
- Ryu, S, & Chun, B. C. (2020). An interim review of the epidemiological characteristics of 2019 novel coronavirus. Epidemiology and health, 42-59.
- Sandín, B., Espinosa, V., Valiente, R. M., García-Escalera, J., Schmitt, J. C., Arnáez, S. & Chorot, P. (2021). Effects of coronavirus fears on anxiety and depressive disorder symptoms in clinical and subclinical adolescents: the role of negative affect, intolerance of uncertainty, and emotion regulation strategies. Frontiers in Psychology, 12, 71-84.
- Sankhe, A., Dalal, K., Save, D. & Sarve, P. (2017). Evaluation of the effect of Spiritual care on patients with generalized anxiety and depression: a randomized controlled study. Psychology, health & medicine, 22(10), 1186-1191.
- Sawatzky, R., Ratner, P. A. & Chiu, L. (2005). A meta-analysis of the relationship between spirituality and quality of life. Social indicators research, 72, 153-188.
- Vasegh, S., Rosmarin, D. H., Koenig, H. G., Dew, R. E. & Bonelli, R. M. (2012). Religious and spiritual factors in depression. Depression research and treatment.
- Wilson, J., Hodgson, J., Jones, E. & Wilson, G. (2018). Medical family therapy in spiritual care. Clinical methods in medical family therapy, 463-495.
- Zhang, L. F. (2009). Anxiety and thinking styles. Personality and individual differences, 47(4), 347-351.
تأثير بستۀ خودآرامسازي با رويکرد يکپارچۀ توحيدي
بر اضطراب ناشي از همه‌گيري کوويد ـ 19
محمدحسين شريفي‌نيا / دانشيار گروه روان‌شناسي پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ايران sharifinia1@gmail.com
ريحانه امينيان/ کارشناسي ارشد روان‌شناسي باليني دانشگاه آزاد اسلامي واحد علوم تحقيقات، تهران، ايران reyamin23@gmail.com
دريافت: 19/03/1402 - پذيرش: 03/08/1402
چکيده
با شيوع ويروس کوويد ـ 19 موجي از اضطراب و نگراني خانواده‌ها به‌ويژه مادران را فراگرفت. ازاين‌رو پژوهش حاضر با هدف بررسي ميزان تأثير بستۀ محقق‌ساخته خودآرامسازي با رويکرد يکپارچۀ توحيدي بر کاهش اضطراب ناشي از همه‌گيري کوويد ـ 19 در مادران تهراني اجرا شد. روش تحقيق از نوع شبه‌آزمايشي با طرح پيش‌آزمون ـ پس‌آزمون و گروه گواه بود. جامعۀ آماري پژوهش را مادران ساکن تهران تشکيل مي‌دادند، که به روش نمونه‌گيري در دسترس، 30 نفر از افراد واجد شرايط انتخاب و به‌طور تصادفي در دو گروه آزمايش و گواه جاي گرفتند. ابزار جمع‌آوري داده‌ها مقياس اضطراب کرونا بود که پيش و پس از ارائۀ بستۀ آموزشي بر روي هر دو گروه اجرا شد. تحليل کوواريانس داده‌ها نشان داد ميزان اضطراب گروه آزمايشي پس از مداخله به‌طور معناداري کاهش يافت (F=44/303, P<0/01). بر اساس يافته‌هاي فوق، تأثير آموزش بستۀ خودآرامسازي با رويکرد يکپارچۀ توحيدي در بهبود اضطراب ناشي از همه‌گيري بيماري کوويد ـ 19 در مادران تأييد گرديد. بنابراين مشاوران و روان‌درمانگران براي کمک به افرادي که درگير اضطراب‌هايي از اين نوع هستند، مي‌توانند از اين بستۀ آموزشي استفاده نمايند.
کليدواژه‌ها: خودآرامسازي، اضطراب مادران، کوويد ـ 19، رويکرد يکپارچۀ توحيدي، کرونا ويروس.
مقدمه
در سال 2019 که ويروس مرگ‌‌بار جديدي در شهر ووهان (Wuhan) چين شناسايي گرديد، هيچ‌کس گمان نمي‌کرد که اين ويروس بتواند در مدت کوتاهي اغلب کشورهاي جهان را درگير کند و جان ميليون‌ها انسان را بگيرد. اما ويروس کوويد ـ 19 (COVID-19) به‌سرعت در سراسر گيتي گسترش يافت و سلامت جسمي و رواني ميلياردها انسان را با چالش‌هاي جدي مواجه کرد. هرچند با واکسيناسيون اکثر مردم جهان، در حال حاضر بيماري کرونا (Coronavirus disease) تا حدود زيادي مهار شده است؛ اما طبق آمار رسمي سازمان جهاني بهداشت تاکنون قريب۶80 ميليون نفر در سراسر جهان به اين بيماري دچار شده‌اند که از آن ميان بيش از 6 ميليون و 7۹۰ هزار جان خود را از دست دادند (سازمان بهداشت جهاني، فورية 2023). در ايران نيز بيش از 7 ميليون و 670 هزار نفر به ويروس کوويد ـ 19 مبتلا و 144800 نفر جان باختند (وزارت بهداشت، اسفند 1401).
از زماني که اولين موارد مرگ‌ومير ناشي از اين ويروس در شهر قم در بهمن 1398 اعلام گرديد، موجي از اضطراب و نگراني خانواده‌هاي ايراني، به‌ويژه مادران را فراگرفت. بسياري از فعاليت‌هاي اقتصادي محدود و محصور شد و انسان‌هاي بي‌شماري شغل خود را از دست دادند. افزون بر اين، قرار گرفتن مداوم در معرض اطلاعات رعب‌آور، هشدارهاي مکرر رسانه‌هاي جمعي و شبکه‌هاي اجتماعي، نگراني از سرايت ويروس و ابتلا به آن، کاهش روابط اجتماعي به علت قرنطينه و ترس از واگيري، و ماندن طولاني مدت در خانه به دليل توصيه‌هاي بهداشتي و ممنوعيت‌هاي قانوني، موجب تغييرات عميقي در سبک زندگي روزمره گرديد که عواقب شديدي بر سلامت جسمي و رواني (mental health) خانواده‌ها به‌جا گذاشت (جيمزريگلر و ديگران، 2020).
همان‌طور که مي‌دانيم اضطراب اساسي‌ترين ويژگي شرايط بحراني است و در ايجاد آن، پيش‌بيني‌ناپذيري آينده بيشترين سهم را دارا مي‌باشد (منک، چيپرفيلد و پري، 2009). بر اين پايه، اضطراب کرونا بيشتر به دليل ناشناخته بودن و ايجاد ابهام شناختي افراد دربارۀ اين ويروس است. ترس از ناشناخته‌ها ادراک ايمني را در آدم‌ها کاهش مي‌دهد و زمينه را براي تشويش و نگراني بيشتر فراهم مي‌سازد. علاوه بر اين، آمار بالا و فزايندۀ تعداد افراد آلوده به ويروس و جان‌باختگان، محدوديت‌هاي ارتباطي و احساس تنهايي ناشي از شرايط قرنطينه، ترس از بيمار شدن و مردن، از دست دادن شغل و نگراني از مشکلات مالي و اقتصادي و مانند آن استرس و پريشاني روان‌شناختي افراد را تشديد مي‌کند (کيو و ديگران، 2020).
از سوي ديگر، حوادث آسيب‌زا مي‌توانند احساس امنيت افراد را کاهش دهند، واقعيت مرگ را به آنها يادآوري کنند و اثرات نامطلوبي بر سلامت روان آنها بگذارند. به همين دليل، خصوصيت ماندگاري بالاي کرونا ويروس در هوا، جهش‌هاي متعدد، سرعت انتشار و همچنين درصد مرگ‌ومير ناشي از آن را مي‌توان بر دلايل شدت تشويش و اضطراب مردم در شرايط کرونايي افزود (ريو و چان، 2020). لياناژ و ديگران (2021) با انجام فراتحليل بر روي 36 مطالعة انجام‌شده در فاصلۀ سپتامبر 2020 تا فوريۀ 2021، شيوع اضطراب در سطح جهان را در دورۀ همه‌گيري کرونا 41% برآورد کردند که توزيع آن در زنان 43% و در مردان 39% بود.
بدين‌ترتيب اضطراب ويروس کرونا به‌عنوان يک شاخص کليدي سلامت روان در زمان همه‌گيري بيماري کوويد ـ 19 برجسته شد و بسياري از مردم علائم اضطراب شامل بي‌قراري، تحريک‌پذيري، عصبي بودن، احساس خستگي و کم‌انرژي بودن، مشکل تمرکز و حواس‌پرتي مفرط، نگراني و تشويش خاطر دائمي، افکار تکرارشوندۀ مربوط کرونا ويروس، ترس از بيمار شدن خود يا اعضاي خانواده، استرس، بي‌اشتهايي يا پراشتهايي مرضي، سرگيجه و مشکلات خواب را تجربه کردند (لي، 2020؛ لي، جوب و ماتيز، 2021؛ لي، ماتيز، جوب و پاپالاردو، 2020). علاوه بر اين، افراد با اضطراب بالا افکار و احساسات ناسازگار بيشتري را در مورد روند و عواقب بيماري از خود نشان مي‌دهند (ارسلان، ييلديريم و آيتک، 2022).
نگراني‌هاي فزاينده در مورد شيوع اضطراب مرتبط با کوويد ـ 19 منجر به توصيه‌هايي براي خودآرامسازي و فنون تقويت سلامت روان شده است. در عين حال، برجستگي ابعاد وجودي در اضطراب ناشي از همه‌گيري، پژوهشگران را متوجه اهميت نقش معنويت و منابع مذهبي در مقابله با اضطراب کرونا نمود (فيرل و ديگران، 2020). افزون بر اين، کارشناسان توصيه مي‌کنند براي کاهش تشويش‌خاطر و تنش‌هاي ذهني، مردم در دوران قرنطينه برنامۀ روزانۀ منظمي داشته باشند و سعي کنند ارتباطات اجتماعي و فعاليت‌هاي روزمره خود را به نوعي ادامه دهند. آنان همچنين به نقش اميد، آگاهي، شادي، خوش‌بيني نيز در آرامش رواني تأکيد کرده‌اند.
اهميت باليني و فراگيري گستردۀ اين اختلال سبب گرديد روان‌شناسان الگوها و تکنيک‌هاي متعددي براي مقابله با اضطراب در شرايط بحراني همه‌گيري کرونا پيشنهاد نمايند. يکي از اين الگوها، بستۀ آموزش خودآرامسازي با رويکرد يکپارچۀ توحيدي است. رويکرد يکپارچۀ توحيدي (monotheist integrated therapy (MIT)) که چند سال پيش در ايران ارائه شده است، يک الگوي جامع و چندوجهي است كه با ادغام انواع فنون خودآرامسازي و درون‌مايه‌اي معنوي ـ توحيدي، مي‌كوشد با بازسازي نظام شناختي، ارزشي و هيجاني بيمار و اصلاح سبک زندگي وي، او را به ساحل آرامش رهنمون گردد (شريفي‌نيا، 1392، ص235).
طبق اين رويکرد بشر داراي چهار بُعد زيستي، رواني، اجتماعي و معنوي است كه ميان آنها ارتباط متقابل پيچيده‌اي برقرار است. به‌طوري‌كه تغيير در هريك از اين ابعاد، موجب بروز تغييرات مستقيم يا غيرمستقيم در ساير ابعاد مي‌گردد. در الگوي يکپارچگي توحيدي تصريح شده است که در بروز اختلالات رواني مجموعه عوامل زيستي؛ مثل آمادگي ارثي، بدکارکردهاي غدد و دستگاه اعصاب مرکزي و همچنين نوع مزاج و نظام تغذيه؛ عوامل روان‌شناختي؛ مانند مشکلات هيجاني، شناختي و رفتاري؛ عوامل اجتماعي؛ نظير مختصات خانوادگي و فرهنگي، شغل و جايگاه مدني، کمّيت و کيفيت ارتباطات بين فردي؛ و مسائل معنوي؛ از قبيل خودآگاهي، معناداري، هدفمندي، ايمان به خدا و باورهاي مذهبي نقش دارند (ر.ك. شريفي‌نيا، 1392).
تحقيقات نشان داده است افرادي که داراي معنويت بيشتري باشند، کمتر دچار افسردگي، اضطراب، تلاش براي اقدام به خودکشي و مصرف مواد مي‌شوند (بونلي و کوئينگ، 2013). اين افراد همچنين کيفيت زندگي مطلوب‌تر، آرامش و طمأنينۀ بيشتر، رضايتمندي فزون‌تر و بهبودي سريع بيماري‌هاي جسمي و رواني را تجربه مي‌کنند (کوئينگ، کوئينگ، کينگ و کارسون، 2012).
ازآنجاکه مشكلات رواني ماهيتي مزمن، متعامل و درهم‌تنيده دارند و هر اختلال رفتاري معمولاً داراي نشانه‌هاي جسمي، شناختي، هيجاني، ارتباطي و معنايي مي‌باشد، بهبود يا وخامت هركدام از اين نشانه‌ها، بر التيام يا تشديد مشكل اصلي فرد اثر مي‌گذارد. به همين جهت، براي دستيابي به سلامتي كامل بايستي متناسب با شرايط مراجع، هريك از ابعاد مزبور در جاي خود مورد توجه قرار گيرند. بنابراين در اين الگو اولاً بر وحدت و يکپارچگي وجودي انسان تأکيد مي‌گردد؛ ثانياً بهره‌گيري از تمامي فنون و روش‌هاي رفتاري، شناختي، هيجاني و وجودي که اثربخشي آنها به اثبات رسيده است، مجاز مي‌باشد؛ ثالثاً استفاده از عنصر ايمان به خدا و رشد معنوي در سايۀ ارتباط خالصانه با خداوند را در آرامش رواني و تسکين آلام روحي ـ رواني مؤثر مي‌داند (اميديان و ديگران، 1393).
با توجه به اينکه برخي تحقيقات اثربخشي اين رويکرد نوين بومي را در زمينه‌هاي مختلف؛ همچون درمان وابستگي به مواد مخدر و كاهش رفتارهاي پرخطر زندانيان (شريفي‌نيا و ديگران، 1386)، اختلالات خلقي و اضطرابي (شريفي‌نيا، 1387)، مؤلفه‌هاي شخصيت و باليني (هادي و جان‌بزرگي، 1388)، عزت نفس و نگرش‌هاي زناشويي زندانيان مرد (چوپاني، 1389)، كاهش فشار رواني و افسردگي همسران جانبازان‌ِ مبتلا به اختلال پس از ضربه (طيبي، 1390)، درمان اختلالات اضطرابي دانش‌آموزان دختر دبيرستاني (مشهدي‌پور، 1393)، کاهش افکار خودکشي و تغيير شناختي هيجان در افراد اقدام‌کننده به خودکشي (جايروند، 1396)، کاهش پرخاشگري زندانيان مبتلا به اختلال شخصيت (اکبري و ديگران، 1399) و بهبود اضطراب و سرزندگي تحصيلي دانش‌آموزان دختر پيش‌دانشگاهي (چابکي‌‌نژاد و صابراشکذري، 1398) مورد تأييد قرار داده‌اند، به نظر مي‌رسد مي‌توان بر اساس اين رويکرد بستۀ آموزشي جامعي براي پيشگيري و يا بهبود اضطراب افراد طراحي نمود. افزون بر اين، مطالعات نشان داده است با توجه به اعتقاد اغلب ايرانيان به آموزه‌هاي دين اسلام، بسياري از خانواده‌هاي ايراني در شرايط بحراني به دعا و نيايش مي‌پردازند و در طول همه‌گيري کرونا ويروس وقت قابل‌توجهي را صرف قرائت قرآن و انجام اعمال عبادي مي‌کنند. به همين خاطر، آموزش‌هاي معنوي و ديني مي‌توانند نقش برجسته‌اي در آرامش‌بخشي به خانواده‌هاي ايراني به‌ويژه مادران ايفا نمايند (فردين، 2020).
ازاين‌رو با توجه به مطالب گفته شده و عدم وجود پژوهش‌هاي کافي در اين زمينه، مسئلۀ اصلي پژوهش حاضر آن بود که آموزش بستۀ خودآرامسازي با رويکرد يکپارچۀ توحيدي چقدر توان کاستن از نشانگان جسمي و رواني اضطراب ناشي از همه‌گيري ويروس کوويد ـ 19 را در مادران شهر تهران دارد؟
روش پژوهش
اين تحقيق از نوع شبه‌آزمايشي با پيش‌آزمون و پس‌آزمون و گروه کنترل بود که جامعۀ آماري آن را مادران شهر تهران در سال 1399 تشکيل مي‌دادند. آزمودني‌ها بـه‌صـورت تصادفي از ميان کساني انتخاب شدند که به علت مشکلات اضطرابي با مراکز مشاوره و روان‌درماني تماس گرفته و آمادگي خود را براي شرکت در يک دورۀ آموزش خودآرامسازي اعلام کرده بودند. به دليل شرايط قرنطينه و محدوديت در رفت‌وآمد، ارتباط با افراد نمونه عمدتاً از طريق شبکه‌هاي اجتماعي واتس‌اپ و اسکايپ انجام مي‌گرفت. ملاکهاي ورود به پژوهش عبارت بودند از: داشتن نمرۀ بالا در مقياس اضطراب کرونا ويروس، متأهل و داراي فرزند بودن، داشتن سن بين 30 تا50 سال، دارا بودن حداقل مدرک تحصيلي ديپلم و عدم ابتلا به اختلالات اعصاب و روان که منجر به مصرف دارو شده باشد. ملاکهاي خروج نيز شامل سابقۀ مداخلات روان‌پزشکي در طول يک‌سال گذشته و مصرف داروهاي اعصاب و روان و همچنين ناتمام گذاشتن شرکت در جلسات آموزش رواني بود.
بعد از نام‌نويسي اينترنتي، براي تمام افراد علاقه‌مند به مشارکت در اين تحقيق، به‌صورت الکترونيکي پرسش‌نامۀ معرفي خود و مقياس اضطراب کرونا ويروس ارسال گرديد. در پرسش‌نامۀ معرفي خود، ضمن درج مشخصات داوطلبان، وجود يا عدم وجود شرايط حضور در تحقيق نيز بررسي شده بود. آنگاه طبق اطلاعاتي که متقاضيان شرکت در دورۀ آموزشي ارسال کرده بودند، از ميان حدود 250 نفر ثبت‌نام‌کنندۀ واجد شرايط حضور در تحقيق به‌صورت تصادفي30 نفر انتخاب شده و در دو گروه آزمايشي و گواه جاي گرفتند. لازم به ذکر است همان‌طور که علي‌پور و ديگران (1398) تصريح کرده‌اند، نمرۀ کل مقياس اضطراب کرونا براي کساني که در پژوهش حضور داشتند، بايد بيشتر از 17 مي‌بود؛ زيرا پديدآورندگان مقياس اين نمره را به‌عنوان نقطۀ برش «اضطراب متوسط» در جمعيت ايراني معرفي کرده بودند. پس از اجراي دورۀ آموزش خودآرامسازي با رويکرد يکپارچۀ توحيدي براي گروه آزمايشي، دوباره ميزان اضطراب مادران هر دو گروه با همان مقياس ارزيابي گرديد. ضمناً به‌منظور رعايت اصول اخلاق پژوهش، به اعضاي گروه گواه گفته شد که پس از اتمام پژوهش، آنان نيز مي‌توانند در دورۀ آموزش مذکور که توسط محققان برگزار خواهد شد، شرکت نمايند.
ابزار پژوهش
گردآوري داده‌ها با استفاده از مقياس اضطراب بيماري کرونا ( (Corona Disease Anxiety Scale (CDAS) صورت گرفت. اين پرسش‌نامۀ خودسنجي که در سال 1398 توسط علي‌پور و ديگران تدوين گرديد، از دو مؤلفۀ نشانه‌هاي جسمي و رواني و 18 ماده تشکيل شده است. ماده‌هاي 1 تا 9 نشانه‌هاي رواني و ماده‌هاي 10 تا 18 نشانه‌هاي جسمي را مورد سنجش قرار مي‌دهند. پرسش‌نامه در طيف ليکرت 4 گزينه‌اي (هرگز=0، گاهي اوقات=1، بيشتر اوقات=2 و هميشه=3) نمره‌گذاري مي‌شود و حداقل و حداکثر نمرۀ آن بين 0 تا 54 است. نمرۀ بالا در اين مقياس نشان‌دهندۀ سطح بالاتري از اضطراب مي‌باشد. علي‌پور و ديگران (1398) پايايي اين مقياس را با استفاده از روش آلفاي کرونباخ براي نشانه‌هاي جسمي 879/0 و براي نشانه‌هاي رواني 861/0 و براي کل مقياس 919/0 به‌دست آوردند. براي بررسي روايي اين مقياس از روش هم‌بسته کردن آن با پرسش‌نامۀ سلامت عمومي گلدبرگ (Goldberg General Health Questionare) استفاده شد. نتايج نشان داد پرسش‌نامۀ اضطراب کرونا با نمرۀ کل پرسش‌نامۀ سلامت عمومي گلدبرگ و مؤلفۀ اضطراب، نشانه‌هاي جسمي، اختلال در کارکرد اجتماعي و افسردگي به‌ترتيب برابر با 483/0، 507/0، 418/0، 333/0 و 269/0 است.
بستة خودآرامسازي با رويکرد يکپارچة توحيدي
ابزار مداخلۀ بستۀ آموزش خودآرامسازي با رويکرد يکپارچۀ توحيدي بود که طي ده جلسه به صورت غيرحضوري (آنلاين)، از طريق پلتفرم اسکايپ به اعضاي گروه آزمايش ارائه گرديد. گفتني است پاولي و ديگران (2023) با بررسي نظام‌مند تحقيقات دو دهه مداخلات ديجيتال براي درمان اختلالات اضطرابي، مؤثر بودن اين شيوۀ مداخله‌اي را تأييد کرده‌اند. طبق توافقي که با اعضاي گروه آزمايشي شده بود، هر هفته روزهاي يکشنبه و چهارشنبه رأس ساعت مقرر جلسات آموزش خودآرامسازي برگزار مي‌گرديد. مدت هر جلسه 90 دقيقه بود و کل دوره 5 هفته به درازا کشيد. در اين دورۀ آموزشي از پروتکل خودآرامسازي با رويکرد يکپارچۀ توحيدي که توسط محققان تدوين شده بود، استفاده گرديد. در پروتکل مذکور به ابعاد زيستي، رواني، اجتماعي و معنوي مراجعين توجه شده و هم‌زمان از فنون شناختي، رفتاري، تحليلي و معنوي براي مقابله با اضطراب استفاده شده است. اعتبار و روايي محتوايي اين پروتکل بر اساس مقياس ارزيابي راهنما‌هاي درماني انجمن روان‌شناسي آمريکا و پرسش‌نامۀ 42 سؤالي، توسط اساتيد و متخصصان ارزيابي و داده‌ها با استفاده از شاخص روايي محتوا (Content validity index (CVI)) و ضريب نسبت روايي محتوا (Content Validity Ratio (CVR)) تجزيه و تحليل شدند. بدين منظور از 18 متخصص روان‌شناسي باليني و مشاوره خواسته شد پس از مطالعه پروتکل تدوين‌شده، به پرسش‌نامۀ ارزيابي محتواي پروتکل پاسخ دهند. نتايج نشان داد CVI اين پروتکل 89/0 و CVR آن 548/0 بود که مبين اعتبار مناسب محتويات پروتکل از منظر خبرگان است. يادآوري مي‌شود حداقل مقدار CVR قابل قبول بر اساس تعداد خبرگاني که سؤالات را مورد ارزيابي قرار مي‌دهند، تعيين مي‌شود. چنانچه تعداد متخصصان از 15 نفر بيشتر باشند، نمرۀ بالاي 49/0 شاخص CVR اعتبار دارد. خلاصه اهداف و محتواي جلسات گروه درماني با رويکرد يکپارچۀ توحيدي در جدول (1) ارائه شده است:
جدول 1: پروتکل جلسات آموزش خودآرامسازي با رويکرد يکپارچۀ توحيدي
جلسات هدف محتوا تکليف منزل نتايج مورد انتظار
اول آشنايي با اضطراب و علل بروز آن، آگاهي از اهداف دوره معرفي علائم جسمي و رواني اضطراب، توضيح علل بروز اضطراب، ويژگي‌هاي اضطراب ناشي از کرونا، اهداف دورۀ آموزشي يادداشت بررسي نشانه‌هاي اضطراب در خود و اثر آنها بر زندگي روزمره توانايي تشخيص علائم اضطراب و درک علل بروز آن
دوم افزايش خودآگاهي و خودپذيري توضيح نيازهاي زيستي، رواني، اجتماعي و معنوي و اقدامات مربوط به هريک از اين ابعاد در فرايند بهبودي تکميل جدول نيازهاي ابعاد چهارگانه و شيوۀ ارضاي آنها درک عميق‌تر خويشتن و پذيرش وضعيت کنوني خود
سوم درک نقش عوامل زيستي در ايجاد و مهار اضطراب تأثير عوامل وراثتي، هورموني و تغذيه در تشديد يا کاهش اضطراب، معرفي گياهان و آرام‌بخش‌هاي طبيعي، ارائۀ پرهيزهاي غذايي، آموزش تن‌آرامي با تنفس ديافراگمي تدوين برنامۀ غذايي ضد اضطراب، تمرين آرام‌سازي پيشرونده حداقل يک بار در روز با تنفس ديافراگمي اصلاح سبک غذايي و اجتناب از مواد غذايي اضطراب‌زا، تقويت آرام‌بخش‌هاي طبيعي
چهارم شناخت زمينه‌هاي ذهني اضطراب و شيوۀ مقابله با آنها تبيين چرخۀ فکر، احساس و رفتار، شرح چند خطاي شناختي و باورهاي غيرمنطقي و رابطۀ آن با ايجاد اضطراب، نقش خودگويه‌ها و تلقين‌هاي محيطي (مانند دريافت اطلاعات و اخبار اطلاعات منفي در مورد کرونا) در تشديد اضطراب تکميل کاربرگ رابطۀ افکار، احساسات و کنش‌هاي اضطرابي، کم کردن ميزان گوش دادن به اخبار کرونايي تلويزيون آگاهي از افکار و باورهاي اضطراب‌زا و اصلاح آنها، مهار خودگويه‌ها و تلقين‌هاي شخصي
پنجم تخليۀ هيجاني و کاهش فشار دروني توضيح تأثير هيجانات منفي بر تشديد اضطراب و استرس، آموزش شيوه‌هاي تخلية هيجاني (مثل نوشتن نامة خشم، تکنيک صندلي خالي و...)، اهميت بخشش در تعاليم ديني و آرامش رواني و فنون بخشايشگري نوشتن نامۀ خشم، کاربرد فنون بخشايش براي سه نفر از نزديکان کاهش خشم‌هاي ابرازنشده و رسيدن به آرامش نسبي
ششم توسعۀ روابط اجتماعي
کاستن از انزوا و تنهايي
ناشي از قرنطينه اهميت فعاليت‌هاي اجتماعي و رابطه با دوستان و آشنايان در آرامش رواني، انواع راه‌هاي ارتباطي در دوران قرنطينه، ارتباط با افراد آرام و الگوبرداري از آنها و اجتناب از افراد اضطراب‌آفرين و داراي افکار سمي رابطۀ فعال با سه نفر از کساني که به وي آرامش مي‌دهند تقويت ارتباطات اجتماعي آرام‌بخش و کاهش احساس بي‌‌پناهي و تنهايي
هفتم تحکيم ايمان به خدا و انجام مناسک ديني آرامش‌بخش نقش ايمان، نماز، دعا و انجام مناسک ديني در آرامش رواني، بيان نمونه‌هايي از آرام شدن افراد با ياد خدا، آموزش نحوۀ صحيح دعا و عبادات براي کسب آرامش رواني خواندن منظم نمازهاي يوميه، يک صفحه قرآن و يک دعاي مورد علاقه در هر روز تحکيم ايمان و ايجاد حس پيوند معنوي با پروردگار
هشتم ارتقاي حالات معنوي
آشنايي با ذکر، توکل
و شکرگزاري تأثير ذکر، شکرگزاري و توکل در آرامش رواني، آشنايي با چند ذکر آرام‌بخش، شيوه‌هاي عملي شکرگزاري و توکل در زندگي روزمره انتخاب دو ذکر مورد علاقه و تکرار تعداد معيني از آنها در هر روز، انجام شکرگزاري با صداي بلند کسب آرامش از طريق ياد خدا و توکل به او
نهم درک حکمت مصائب
و مشکلات و تبديل آن به فرصتي براي رشد و کمال تبيين مفهوم عدل و حکمت الهي در حوادث ناگوار و اعتماد به رحمت او، توجه به جنبه‌هاي مثبت و رشدي مصائب و حوادث ناگوار، مواجهه
سازنده با بيماري يا مرگ خود يا عزيزان تفکر در جنبه‌هاي مثبت برخي حوادث و بيان آنها براي اطرافيان کاهش اضطراب از طريق نگاه مثبت به حوادث ناگوار
دهم جمع‌بندي مباحث و تدوين برنامۀ جامع فردي براي تقويت آرامش رواني مروري بر موضوعات ارائه‌شده و تغييرات ايجادشده، دريافت بازخورد و حل ابهامات شرکت‌کنندگان، مرور تمرين‌هاي رفتاري مؤثر و معرفي
کتاب‌هاي مناسب ثبت مؤثرترين روش‌هاي کاهش اضطراب، انتخاب يک فرد حامي مطمئن براي نظارت بر انجام مستمر فعاليت‌هاي آرام‌بخش يادگرفته‌شده استمرار رفتارهاي جديد و تبديل آنها به سبک زندگي
پس از پايان دورۀ آموزشي، مجدداً ميزان اضطراب هر دو گروه آزمايش و گواه با پرسش‌نامۀ اضطراب کرونا اندازه‌گيري و نتايج به‌دست‌آمده از پيش‌آزمون و پس‌آزمون با نسخۀ 25 نرم‌افزار آماري SPSS تحليل شدند.
يافته‌هاي پژوهش
تمام مادران شرکت‌کننده در اين پژوهش داراي حداقل يک فرزند بالاي 3 سال بودند و دست‌کم 5 سال از زندگي مشترک‌شان گذشته بود. 3/33 درصد آنان بين 30 تا 35 سال، 40 درصد بين 36 تا 40 سال و 7/26 درصد بين 41 تا 50 سال داشتند. به لحاظ سطح تحصيلات، 7/6 درصد ديپلم، 3/13 درصد فوق ديپلم، 60 درصد ليسانس و 20 درصد فوق ليسانس بودند. ضمناً 3/53 درصد آنان شاغل و 7/46 درصد خانه‌دار بودند.
جدول (2)، يافته‌هاي توصيفي شامل ميانگين و انحراف معيار اضطراب مادران را در گروه آزمايش و گروه کنترل در مراحل پيش‌آزمون و پس‌آزمون نشان مي‌دهد.
جدول 2: ميانگين و انحراف معيار اضطراب کرونا در گروه آزمايش و کنترل
متغير وابسته گروه آزمايش گروه کنترل
ميانگين انحراف معيار ميانگين انحراف معيار
علائم رواني کرونا پيش‌آزمون 87/21 598/1 53/21 270/3
پس‌آزمون 53/15 807/1 20/21 005/3
علائم جسمي کرونا پيش‌آزمون 47/20 739/3 67/21 992/2
پس‌آزمون 13/14 949/2 87/20 825/2
نمرۀ کل اضطراب کرونا پيش‌آزمون 33/42 271/4 20/43 960/4
پس‌آزمون 67/29 830/3 07/42 758/4
در جدول (1)، ميانگين و انحراف معيار نمرات پيش‌آزمون و پس‌آزمون علائم رواني و جسمي اضطراب و همچنين اضطراب کل گروه آزمايش و کنترل آمده است. همان‌طور که داده‌ها نشان مي‌دهد ميانگين نمره‌هاي پس‌آزمون مقياس اضطراب کرونا در گروه آزمايش به‌طور قابل‌توجهي پايين‌تر از نمرات پيش‌آزمون‌شان مي‌باشد (پيش‌آزمون و پس‌آزمون به‌ترتيب 33/42 و 67/29)؛ درحالي‌که در گروه کنترل تغيير محسوسي در ميانگين‌ها وجود ندارد (پيش‌آزمون و پس‌آزمون به‌ترتيب 20/43 و 07/42).
براي بررسي معناداري اثرات مداخله بر گروه آزمايشي از تحليل کوواريانس استفاده شد. در اين تحليل ميانگين پس‌آزمون گروه آزمايش با ميانگين گروه کنترل مقايسه شده و نمره‌هاي پيش‌آزمون به‌عنوان متغير کمکي به‌کار گرفته شدند. اما پيش از آن، براي اطمينان از برقراري مفروضه‌هاي يکساني واريانس‌ها، نرمال بودن توزيع نمرات متغير وابسته و همگني شيب رگرسيون، کولموگروف اسميرنوف و تحليل واريانس اجرا گرديد که نتايج آن در جداول (3) گزارش شده‌اند.
جدول 3: نتايج آزمون لوين در مورد پيش‌فرض همگني خطاي واريانس‌ها
متغير وابسته مقدار F درجۀ آزادي 1 درجۀ آزادي 2 معناداري
علائم رواني کرونا 302/2 1 28 057/0
علائم جسمي کرونا 453/0 1 28 809/0
نمرۀ کل اضطراب کرونا 924/1 1 28 051/0
طبق داده‌هاي جدول (3)، چون سطح معني‌داري متغيرها بزرگ‌تر از 05/0=α هستند؛ ازاين‌رو فرض صفر رد نمي‌شود و مفروضة برابري واريانس‌ها بين گروه‌هاي گواه و آزمايش برقرار است. نتيجۀ آزمون کولموگروف اسميرنوف نيز حاکي از نرمال بودن توزيع نمرات متغير وابسته بود (204/0=z).
جهت بررسي همگني شيب‌هاي رگرسيون از تحليل واريانس تعامل بين عامل گروه‌ها و پيش‌آزمون‌ها استفاده شد. چنانچه تعامل بين اين دو متغير از نظر آماري معني‌دار باشد، داده‌ها از فرضيۀ همگني شيب‌هاي رگرسيوني پشتيباني نمي‌کنند. در جدول (4)، اطلاعات مربوط به متغير وابسته (به تفکيک نشانگان رواني و جسمي اضطراب و اضطراب کل) ارائه شده‌اند.
جدول 4: نتايج همگني شيب خط رگرسيون
متغيرهاي وابسته منبع تغييرات مقدار F معناداري
علائم رواني کرونا گروه × پيش‌آزمون 731/1 197/0
علائم جسمي کرونا گروه × پيش‌آزمون 720/0 420/0
نمرۀ کل اضطراب کرونا گروه × پيش‌آزمون 621/1 298/0
سطح معناداري پيش‌آزمون در هر سه متغير نشانه‌ها رواني، نشانه‌هاي جسمي و اضطراب کل بيانگر آن است که شيب رگرسيون پيش‌آزمون و پس‌آزمون در گروه‌هاي آزمايشي و کنترل معنادار نمي‌باشند (621/1=F و 05/0<p). بنابراين تعامل شيب رگرسيون متغير اضطراب کرونا با گروه معني‌دار نيست و فرض همگني شيب رگرسيون تأييد مي‌گردد. جهت بررسي همگني ماتريس واريانس و کواريانس آزمون Box's M اجرا گرديد. با توجه به اينکه سطح معني‌داري 231/0 و بزرگ‌تر از 05/0= α بود (05/0<P، 349/1=F(6 , 5680/302))، مي‌توان ادعا کرد که فرض همگني ماتريس واريانس و کواريانس متغيرها نيز برقرار مي‌باشد. با توجه به برقراري مفروضه‌هاي تحليل کواريانس، مجاز به استفاده از روش جهت آزمون فرضيۀ پژوهش هستيم.
جدول 5: نتايج آزمون‌هاي چند متغيره پس‌آزمون ابعاد اضطراب ناشي از همه‌گيري کوويد ـ 19
نوع آزمون مقدار آزمون F معني‌داري ضريب تأثير توان آماري
اثر پيلايي 841/0 249/66 001/0 841/0 999/0
لامبداي ويلکز 159/0 249/66 001/0 841/0 999/0
اثر هتلينگ 300/5 249/66 001/0 841/0 999/0
بزرگ‌ترين ريشه‌روي 300/5 249/66 001/0 841/0 999/0
داده‌هاي جدول (5)، به‌ويژه آزمون لامبداي ويلکز (001/0=Sig و 249/66=F) به‌روشني معنادار بودن تأثير مداخله را تأييد مي‌کنند. نتايج مؤيد آن است كه بين گروه آزمايش که آموزش خودآرامسازي با رويکرد يکپارچۀ توحيدي را دريافت کرده‌اند و گروه كنترل از لحاظ پس‌آزمون ابعاد اضطراب ناشي از همه‌گيري کوويد ـ 19 تفاوت معناداري وجود دارد. ضمناً ضريب تأثير نشان مي‌دهد كه 1/84 درصد تفاوت دو گروه مربوط به مداخلة آزمايشي مي‌باشد. بعد از تأييد اثربخشي آموزش خودآرامسازي با رويکرد يکپارچۀ توحيدي، به منظور بررسي اين موضوع که آيا هريک از دو بعد علائم جسمي و رواني اضطراب ناشي از همه‌گيري کوويد ـ 19 به‌طور جداگانه از اين بستۀ آموزشي تأثير پذيرفته‌اند يا خير؟ آزمون تحليل کواريانس چندمتغيره اجرا گرديد که نتايج آن در جدول (6) ارائه شده است.
جدول 6: نتايج اثرات بين‌آزمودني تحليل کوواريانس چندمتغيره ابعاد اضطراب ناشي از همه‌گيري کوويد ـ 19
متغيرهاي وابسته مجموع مجذورات درجۀ آزادي آماره F معناداري ضريب تأثير توان آماري
علائم رواني کرونا 044/255 1 646/11 001/0 811/0 999/0
علائم جسمي کرونا 053/253 1 708/83 001/0 763/0 999/0
چنانچه در جدول (6) مشاهده مي‌شود استفاده از آموزش خودآرامسازي با رويکرد يکپارچۀ توحيدي باعث کاستن از علائم رواني (001/0=Sig و 646/11=F) و علائم جسمي (001/0=Sig و 708/83=F) اضطراب کرونا در مرحلۀ پس‌آزمون شده است. بنا بر اين داده‌ها مي‌توان ادعا کرد که آموزش خودآرامسازي با رويکرد يکپارچۀ توحيدي مي‌تواند اضطراب ناشي از همه‌گيري کوويد ـ 19 را در مادران به‌طور معناداري کاهش دهد.
بحث و نتيجه‌گيري
در اين پژوهش ميزان تأثير بستۀ آموزش خودآرامسازي با رويکرد يکپارچۀ توحيدي بر کاهش اضطراب ناشي از همه‌گيري کوويد ـ 19 در مادران تهراني ارزيابي گرديد. نتايج حاکي از آن بود که اين بستۀ آموزشي توانسته است ميانگين علائم جسمي اضطراب مادران مورد مطالعه را از 47/20 به 13/14، علائم رواني آنان را از 87/21 به 53/15 و اضطراب کل را از 33/42 به 67/29 کاهش دهد. اين تغييرات به‌معناي آن است که خودآرامسازي با رويکرد يکپارچۀ توحيدي منجر به کاهش معنادار علائم جسمي و رواني اضطراب کرونا در گروه آزمايش شده است. اين يافته با نتايج پژوهش‌هاي رياس و ديگران (2020) دربارۀ تأثير معنويت، دانش و نگرش افراد بر اضطراب کوويد ـ 19 که در ميان جمعيت عمومي اندونزي صورت گرفته، پرازرس و ديگران (2021) در باب مقابله‌هاي معنوي ـ مذهبي با ترس و اضطراب مرتبط با کرونا در کارکنان مراقبت‌هاي بهداشتي در پرتغال، کاساپوغلو (2021) در زمينۀ رابطۀ بين معنويت، خودکارآمدي و اضطراب و نااميدي ناشي از همه‌گيري ويروس کوويد ـ 19 در ترکيه انجام گرفته، مطابقت دارد. افزون بر اين مطالعۀ سانخه، دلال، ساوه و ساروه (2017) در مورد تأثير مراقبت معنوي بر بيماران مبتلا به اضطراب فراگير و افسردگي، تحقيق کارواليو و ديگران (2014) در باب اثربخشي نماز در کاهش اضطراب بيماران سرطاني، پژوهش پارک و ديگران (2013) در زمينۀ پيامدهاي دين‌داري و معنويت در تقويت آرامش رواني و سلامت عمومي نيز همسو با يافته‌هاي پژوهش حاضر مي‌باشد.
در تبيين اين اثر مي‌توان گفت طبق مباني رويکرد يکپارچۀ توحيدي، يک مشکل رفتاري يا اختلال رواني بايستي از ابعاد زيستي، رواني، اجتماعي و معنوي مورد توجه و درمان قرار گيرد. به همين دليل در اين بستۀ آموزشي نيز ضمن تأکيد بر عنصر معنويت، به ساير عوامل مختلف کاهندۀ اضطراب از قبيل تن‌آرامي، مصرف غذاها و گياهان آرام‌بخش (بعد زيستي)، مديريت افکار و احساسات، اصلاح باورهاي غيرمنطقي، مثبت‌سازي خودگويه‌ها و تلقين‌هاي محيطي از طريق کم کردن ميزان گوش دادن به اخبار و اطلاعات منفي و وحشت‌آفرين به‌منظور کاهش نگراني‌هاي ذهني (بعد شناختي)، تخليۀ هيجاني و افزايش قدرت بخشايشگري (بعد احساسي)، توسعۀ روابط اجتماعي و کاستن از انزوا و تنهايي ناشي از قرنطينه، ارتباط با افراد آرام و الگوبرداري از آنها و اجتناب از افراد اضطراب‌آفرين و داراي افکار سمي (بعد اجتماعي) هم توجه شده است.
براي مثال، نظر به اينکه تنش عضلاني يکي از نشانه‌هاي جسمي مهم اضطراب است، تكنيك تن‌آرامي با تنفس ديافراگمي به رفع اين نشانه‌ها کمک شاياني مي‌کند (كنراد و روت، 2007)؛ يا ازآنجاکه يکي از مؤلفه‌هاي اصلي اضطراب، مؤلفۀ شناختي است که به‌صورت نگراني و تشويش خاطر تبلور مي‌يابد، اصلاح باورهاي معيوب، تغيير خودگويه‌هاي منفي و همچنين کاستن از دامنۀ اطلاعات و اخبار ورودي به ذهن مي‌توانند نقشي محوري در کاهش نگراني‌هاي فرد ايفا نمايند (ژانگ، 2009).
افزون بر اين، در بعد زيستي مطالعۀ رحيمي و ديگران (1393) آشکار ساخت که آموزش تمرينات تن‌آرامي مي‌تواند به کاهش اضطراب در زنان باردار مضطرب کمک کند. همچنين زمانپور و ديگران (1401) دريافتند دمنوش بابونه مي‌تواند اضطراب و افسردگي را در زنان يائسه کاهش دهد. ازآنجايي‌كه اضطراب در بدن آرام قابليت حضور ندارد، با رفع نشانه‌هاي جسماني و آرام شدن نسبي بدن، نشانه‌هاي ذهني اضطراب از قبيل نگراني و توجه مفرط به محرك‌هاي تهديدآميز محيطي نيز كاهش مي‌يابند.
در بعد شناختي کرمي بلداجي و ديگران (1398) نشان دادند که چگونه با اصلاح باورهاي غيرمنطقي مي‌توان افسردگي و اضطراب را در زنان مطلقه کاهش داد. الاحمد و حسين (2021) نيز در تحقيقي به اين نتيجه رسيدند که وابستگي دندان‌پزشکان و ساير متخصصان به رسانه‌هاي اجتماعي و توجه زياد به اخبار منتشرشده در مورد کرونا باعث تشديد اضطراب در آنها شده است. گودوين و ديگران (2021) نيز طي يک نظرسنجي ملي در جمعيت عمومي تايلند دريافتند بين توجه بيش‌ازحد به اخبار و اطلاعات کرونايي و اضطراب در مردم آن سامان رابطۀ نيرومندي وجود دارد. در بعد هيجاني، سندين و ديگران (2021) نقش عواطف منفي، عدم تحمل و ناتواني در تنظيم هيجان‌ها در بروز علائم اضطراب و افسردگي را برجسته کرده‌اند. داتو و ديگران (2022) نيز بر اثرات سپاسگزاري و مهرباني بر کاهش احساسات منفي و اضطراب کرونايي تأکيد کرده‌اند.
کارسيو و ديگران (2021) با بررسي رابطۀ ارتباطات بين‌فردي و اضطراب مرگ در افراد مبتلا به کوويد ـ 19 اين نکته را روشن ساختند که هرچه حمايت‌هاي اجتماعي از اين افراد بيشتر باشد، ترس و نگراني آنها کمتر خواهد بود.
علاوه بر همۀ عوامل فوق، ايمان به خداوند متعال يک عامل نيرومند و شفابخش است که همواره در دسترس است و همگان به‌خصوص افراد با ايمان مي‌توانند حضور او را در زندگي خود احساس کنند و از او براي بهبودي خود ياري بطلبند. اين عامل مي‌تواند انرژي زيادي براي غلبه بر مشکلات روان‌شناختي فراهم آورد (شريفي‌نيا، 1388). برخي روان‌شناسان مانند ساواتزکي، راتنر و چيو (2005) عقيده دارند که معنويت به انسان کمک مي‌کند تا معناي مثبتي که در پس حوادث ناگوار زندگي وجود دارد را درک کند و بدين ترتيب از اين حوادث کمتر دچار ترس و اضطراب گردد. مراقبت‌هاي معنوي همچنين مي‌توانند نقش حمايتي داشته باشند و در شرايط دشوار فرد را قادر به کنار آمدن با مشکلات زندگي نمايند و سبب احساس آرامش در او شوند (گيجسبرتس و ديگران، 2019؛ ويلسون و ديگران، 2018).
به‌عبارت‌ديگر، معنويت و مذهبي بودن موجب مي‌شود افراد در هنگام مواجهه شدن با حوادث منفي زندگي با بهره‌گيري از ارزيابي‌ها و تفسيرهاي مثبت مرتبط با ياري خداوند، به استقبال رويدادها بروند و در مواجهه با مشکلات باور داشته باشند که خداوند آنها را تنها نخواهد گذاشت (پارگامنت، کوئينگ و پرز، 2000). در قرآن مجيد به‌صراحت اعلام‌شده که ياد خدا آرامش‌بخش قلوب مؤمنان است (رعد: ۲۸). اين امر از آنجا ناشي مي‌شود که ايمان به خدا و توکل به قدرت لايزال او، تمامي ابعاد و لايه‌هاي اضطراب را تحت تأثير قرار مي‌دهد و از اين طريق موجب کنترل و مديريت آن مي‌گردد. به همين دليل در بستۀ آموزش خودآرامسازي با رويکرد يکپارچۀ توحيدي ضمن تأکيد بر جهت‌گيري درون‌سوي ارزش‌هاي ديني و معنوي در باب مسائلي؛ مانند هدفمند بودن زندگي، درک پديدة مرگ به‌عنوان يک پديدۀ تکاملي در صعود به يک مرحله بالاتر، راضي بودن به قضا و قدر الهي و واگذاشتن امور به پروردگار مهربان و عطوف، گفت‌وگو مي‌شود تا مراجع با درک عميقي از اين مفاهيم، به آرامش دروني دست يابند (بياتي اشکفتکي و ديگران، 1399).
بدين‌سان ترکيب رفتارهاي ديني در قالب مؤلفه‌هاي شناختي، رفتاري، عاطفي و هستي‌گرايانه همراه با پرورش مهارت‌هاي ايماني؛ مانند نيايش، ذکر و فعاليت‌هاي لذت‌بخش معنوي به اعضاي گروه آموخت که اگر دشواري‌هاي پيش‌آمده ناشي از شيوع ويروس کرونا را جزئي از امتحان الهي محسوب نمايند و از برخي راهکارهاي ديني؛ مانند توکل و توسل به خداوند و ائمۀ اطهار بهره ببرند، مي‌توانند در جهت کاهش اضطراب‌شان گام بردارند (خواجه و عزيزي ابرقوئي، 1397)؛ به‌خصوص اگر به اين نکته توجه داشته باشيم که در ايران بسياري از اختلالات رواني ـ عاطفي و حتي بين شخصي در تعامل با مسائل معنوي و مذهبي قرار دارد و بدون توجه به حساسيت نسبت به اين تعامل، تشخيص و درمان مشکلات رفتاري موفقيت‌آميز نخواهد بود (اعتمادي، 1384).
بر اين اساس با توجه به جامعيت آموزش‌هاي ارائه‌شده در اين بستۀ آموزشي و نگاه همه‌جانبه، هم‌زمان و متوازن به ابعاد زيستي، رواني، اجتماعي و معنوي افراد، بهبود شاخص‌هاي اضطراب در گروه آزمايش مي‌تواند نتيجۀ طبيعي چنين رويکردي باشد.
دو محدوديت مهم اين پژوهش؛ يکي عبارت است از اجراي آنلاين و غيرحضوري آموزش‌ها و دومي طول نسبتاً کوتاه‌مدت اجراي برنامه‌هاي آموزشي، که هر دو به علت محدوديت‌هاي قانوني ناشي از بحران همه‌گيري بيماري کرونا بودند؛ زيرا در شرايط مطلوب، هم اين آموزش‌ها بهتر است به صورت حضوري و چهره‌به‌چهره انجام گيرند و هم دست‌کم طي پانزده تا بيست جلسه برگزار شوند، تا امکان توضيح بيشتر مطالب، تمرين‌هاي رفتاري بيشتر و پاسخ به پرسش‌هاي احتمالي شرکت‌کنندگان فراهم گردد. دورۀ پيگيري نيز به دليل همين محدوديت و در دسترس نبودنشان، امکان‌پذير نبود.
ازآنجاکه نتايج حاضر در شرايط شبه‌آزمايشي حاصل شده است، براي به‌دست آوردن نتايج با تعميم‌پذيري و اعتبار بيشتر، پيشنهاد مي‌شود در پژوهش‌هاي بعدي از مصاحبه‌هاي باليني ساختاريافته در کنار پرسش‌نامه‌ها استفاده گردد. با اين وجود، مشاوران و متخصصان سلامت رواني مي‌توانند از اين بستۀ آموزشي براي آموزش مادران و خانواده‌هايي که اضطراب بالايي دارند استفاده نمايند. همچنين علاوه بر آموزش‌هاي روان‌شناختي آنها مي‌توانند از يافته‌هاي اين پژوهش به‌عنوان يک الگوي کاربردي و حمايتي در کنار ساير فنون و روش‌هاي روان‌درماني بهره ببرند تا اثرات درماني طولاني‌تر و عميق‌تر گردد.
- قرآن کریم.
- اعتمادی، عذرا (1384). ایمان و معنویت در مشاوره و روان‌درمانی. تازه‌های روان‌درمانی، 10(35 و36)، 131ـ146.
- اکبری، امیرحسین و دیگران (1399). اثربخشی توحیددرمانی بر بهبود کنش‌های اجرایی و کاهش پرخاشگری زندانیان مبتلا به اختلال شخصیت. فرهنگ مشاوره و روان‌درمانی دانشگاه علامه طباطبائی، 11(41)، 61ـ90.
- امیدیان، مهدی و دیگران (1393). اثربخشی آموزش گروهی به شیوۀ یکپارچۀ توحیدی بر سطح پرخاشگری. روان‌شناسی و دین، 7(1)، 17ـ29.
- بیاتی اشکفتکی، منیره و دیگران (1399). اثربخشی درمان یکپارچۀ توحیدی بر مؤلفه‌های اضطراب وجودی، صبر و امید در زنان افسرده. مطالعات اسلام و روان‌شناسی، 14(27)، 95ـ115.
- جایروند، حمداله (1396). مقایسۀ اثربخشی رفتار درمانی دیالکتیک و روان‌درمانی یکپارچۀ توحیدی بر کاهش افکار خودکشی و تغیر شناختی هیجان در افراد اقدام‌کننده به خودکشی. مجلۀ علمی پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی ایلام، 25(5)، 91ـ99.
- چابکی‌‌نژاد، زهرا و صابراشکذری، فاطمه (1398). اثربخشی درمان یکپارچۀ توحیدی (IT) بر اضطراب و سرزندگی تحصیلی دانش‌آموزان دختر پیش‌دانشگاهی استان یزد. پیشرفت‌های نوین در علوم رفتاری، 4(32)، 41ـ60.
- چوپانی، مراد (1389). بررسی تأثیر گروه‌درمانی مذهبی و شناختی ـ رفتاری بر عزت نفس و نگرش‌های زناشویی زندانیان مرد شهر قم. مطالعات اسلام و روان‌شناسی، 4(6)، ص31ـ61.
- خواجه، زهرا و عزیزی ابرقوئی، محسن (1397). اثربخشی آموزش شفقت با رویکرد درمان یکپارچۀ توحیدی بر کاهش افسردگی زنان خانه‌دار. پژوهشنامۀ روان‌شناسی اسلامی، 4(9)، 55ـ66.
- رحیمی، فرزانه و دیگران (1393). تأثیر آموزش تمرینات تن‌آرامی بر میزان اضطراب زنان باردار گروه پرخطر. ارتقای ایمنی و پیشگیری از مصدومیت‌ها، 2(3)، 180ـ189.
- زمانپور، زهره و دیگران (1401). بررسی تأثیر دمنوش بابونه بر اضطراب و افسردگی زنان یائسه. زنان، مامایی و نازایی ایران، 25(12)، 73ـ84.
- شریفی‌نیا، محمدحسین (1387). بررسی اثربخشی درمان یکپارچۀ توحیدی در کاهش بزهکاری زندانیان. مطالعات اسلام و روان‌شناسی، 2(2)، 7ـ32.
- شریفی نیا، محمدحسین (1388). درمان یکپارچۀ توحیدی، رویکردی دینی در درمان اختلالات روانی. اسلام و روان‌شناسی، 3(4)، 65ـ82.
- شریفی نیا، محمدحسین (1392). الگوهای روان‌درمانی یکپارچه با معرفی درمان یکپارچۀ توحیدی. تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- شریفی‌نیا، محمدحسین و دیگران (1386). مقایسۀ اثربخشی دو روش درمان یکپارچۀ توحیدی و شناخت درمانی در کاهش رفتار مجرمانۀ زندانیان. روان‌شناسی و علوم تربیتی، 37(3)، 41ـ72.
- طیبی، هاجر (1390). مقایسۀ اثربخشی گروه‌درمانی یکپارچۀ توحیدی و شناختی ـ رفتاری در کاهش فشار روانی و افسردگی همسران جانبازان مبتلا به اختلال پس از ضربه. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد روان‌شناسی بالینی. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
- علی‌پور، احمد و دیگران (1398). اعتباریابی مقدماتی مقیاس اضطراب بیماری کرونا (CDAS) در نمونۀ ایرانی. روان‌شناسی سلامت، 8(4)، 163ـ175.
- کرمی بلداجی و دیگران (1398). بررسی اثربخشی درمان ودیعه‌های انسانی(HGT) بر کاهش افسردگی، اضطراب و باورهای غیرمنطقی زنان مطلقه. پژوهش‌های علوم شناختی و رفتاری، 9(1)، 57ـ76.
- مشهدی‌پور، مریم (1393). بررسی اثربخشی درمان یکپارچۀ توحیدی بر اختلالات اضطرابی دانش‌آموزان دختر دبیرستانی. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. تبریز: دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تبریز.
- هادی، مهدی و جان‌بزرگی، مسعود (1388). اثربخشی درمان یکپارچۀ توحیدی بر مؤلفه‌های شخصیت و بالینی. روان‌شناسی و دین، 2(2)، 71ـ104.
