نقش میانجیگری استقامت معنوی در رابطۀ کشمکش‌های مذهبی / معنوی و دلبستگی به خدا
Article data in English (انگلیسی)
- Ano, G. G. & Pargament, K. I. (2013). Predictors of spiritual struggles: An exploratory study. Mental Health, Religion, & Culture, 26(4) 419-434.
- Ano, G. G. & Vasconcelles, E. B. (2005). Religious coping and psychological adjustment to stress: A meta-analysis. Journal of Clinical Psychology, 61, 461-480.
- Arnett, J. J. (2014). Emerging Adulthood: The Winding Road from the Late Teens through the Twenties. 2nd Edn. New York, NY: Oxford University Press.
- Barry, C. M., and Abo-Zena, M. (eds) (2014). Emerging Adults’ Religiousness and Spirituality: Meaning-Making in an Age of Transition. Oxford, UK: Oxford University Press.
- Beck, R. & McDonald, A. (2004). Attachment to God: The attachment to God inventory, tests of working model correspondence, and an exploration of faith group differences. Journal of Psychology and Theology, 32, 92-103.
- Duckworth, A. L. & Quinn, P. D. (2009). Development and validation of the short grit scale (Grit-S). Journal of Personality Assessment, 91, 166–174.
- Exline, J. J. (2013). Religious and spiritual struggles. APA Handbook of Psychology, Religion, and Spirituality, 1, 459–475. Washington, DC: American Psychological Association.
- Exline, J. J. & Rose, E. (2005). Religious and spiritual struggles. Handbook of the Psychology of Religion and Spirituality, 315–330. New York: Guilford.
- Exline, J. J. & Rose, E. D. (2013). Religious and spiritual struggles. Handbook of the Psychology of Religion and Spirituality, 2, 380–398. New York: Guilford Press.
- Exline, J. J. Grubbs, J. B. & Homolka, S. J. (2014). Seeing god as cruel or distant: Links with divine struggles involving anger, doubt, and fear of God’s disapproval. The International Journal for the Psychology of Religion, 25(1), 24–49.
- Exline, J. J., Hall, T. W., Pargament, K. I. & Harriot, V. A. (2017). Predictors of growth from spiritual struggle among Christian undergraduates: Religious coping and perceptions of helpful action by God are both important. The Journal of Positive Psychology, 12(5), 501-508.
- Exline, J. J., Pargament, K. I., Grubbs, J. B. & Yali, A. M. (2014). The Religious and Spiritual Struggles Scale: Development and initial validation. Psychology of Religion and Spirituality, 6(3), 208–222.
- Francis, B., Gill, J.S., Yit Han, N., Petrus, C.F., Azhar, F.L., Ahmad Sabki, Z., etal. )2019). Religious Coping, Religiosity, Depression and Anxiety among Medical Students in a Multi-Religious Setting. Int J Environ Res Public Health, 16(2), 259.
- Gilbertson, M.K., Brady, S.T., Ablorh, T., Logel, C., Schnitker, S.A. (2022). Closeness to God, Spiritual Struggles, and Wellbeing in the First Year of College. Front Psychol, 13, 742265.
- Kranendonk, J. (2022). Spiritual Fortitude, Spiritual Struggles, Attachment to God and Faith Maturity: An Exploratory Study. Digital Commons @ ACU, Electronic Theses and Dissertations. Paper 456.
- McElroy, S. E., Van Tongeren, D. R., Gazaway, S., Ordaz, A., Davis, D. E., Hook, J. N. & Davis, E. B. (2018). The Role of Spiritual Fortitude and Positive Religious Coping in Meaning in Life and Spiritual Well-Being Following Hurricane Matthew. Journal of psychology and christianity, 37(1), 17-27.
- McElroy-Heltzel, S. E., Van Tongeren, D. R., Gazaway, S., Ordaz, A., Davis, D. E., Hook, J. N., etal. (2018). The role of spiritual fortitude and positive religious coping in meaning in life and spiritual well-being following Hurricane Matthew. Journal of Psychology and Christianity, 37(1), 17-27.
- McElroy-Heltzel, S. E., Van Tongeren, D. R., Gazaway, S., Ordaz, A., Davis, D. E., Hook, J. N., Davis, E. B., Aten, J. D., Shannonhouse, L. R., & Stargell, N. A. (2018). The role of spiritual fortitude and positive religious coping in meaning in life and spiritual well-being following Hurricane Matthew. Journal of Psychology and Christianity, 37(1), 17-27.
- Nelson-Becker, H. & Thomas, M. (2020). Religious/spiritual struggles and spiritual resilience in marginalised older adults. Religions, MDPI Journals, 11, 431-448
- Pargament, K. I. (2011). Spiritually integrated psychotherapy: Understanding and addressing the sacred. New York: Guilford Press.
- Pargament, K. I., Murray-Swank, N. A., Magyar, G. M., & Ano, G. G. (2005). Spiritual Struggle: A Phenomenon of Interest to Psychology and Religion. In W. R. Miller & H. D. Delaney (Eds.), Judeo-Christian perspectives on psychology: Human nature, motivation, and change (pp. 245–268). American Psychological Association..
- Raiya, A. H., Pargament, K. I. & Magyar-Russell, G. (2010). When religion goes awry: Religious risk factors for poorer health and well-being. in P. J. Verhagen, H. M. van Praag, J. J. López-Ibor, Jr., J. L. Cox & D. Moussaoui (Eds.), Religion and psychiatry: Beyond boundaries (p. 389–411). Wiley-Blackwell.
- Raiya, A.H., Pargament, K. I., and Krause, N. (2016). Religion as problem, religion as solution: religious buffers of the links between religious/spiritual struggles and well being/mental health. Qual Life Res, 25, 1265–1274.
- Sedlar, A.E., Stauner, N., Pargament, K,L., Exline, J.J., Grubbs, J.B., Bradley, D.F. (2018). Spiritual Struggles among Atheists: Links to Psychological Distress and Well-Being. Religions, 9(8), 242.
- Smith, B. W., Pargament, K. I., Brant, C., and Oliver, J. M. (2000). Noah revisited: religious coping by church members and the impact of the 1993 Midwest flood. J. Community Psychol. 28, 169–186.
- Stulp, H. P., Koelen, J., Schep-Akkerman, A., Glas, G. G., and Eurelings Bontekoe, L. (2019). God representations and aspects of psychological functioning: a meta-analysis. Cogent Psychol. 6, Article 1647926
- Trevino, K. M., Pargament, K. I., Krause, N., Ironson, G., and Hill, P. (2019). Stressful events and religious/spiritual struggle: moderating effects of the general orienting system. Psychol. Relig. Spiritual. 11, 214–224.
- Upenieks, L. (2022). Religious/spiritual struggles and well-being during the COVID-19 pandemic: Does "talking religion" help or hurt? Rev Relig Res, 11, 1-30.
- Van Tongeren, D. R., Aten, J. D., McElroy, S., Davis, D. E., Shannonhouse, L., Davis, E. B. & Hook, J. N. (2019). Development and validation of a measure of spiritual fortitude. Psychological Trauma: Theory, Research, Practice, and Policy, 11 (6), 588-596.
- Zarzycka, B. (2019). Parental attachment styles and religious spiritual struggle: A mediating effect of God image. Journal of Family Issues, 40(5), 575-593.
- Zhang, H., Hook, J. N., Hodge, A. S., Mosher, D. K., Van Tongeren, D. R. & Davis, D. E. (2021a). Religious and spiritual struggles and mental health following a disaster: The moderating role of spiritual fortitude. Spirituality in Clinical Practice, 8(4), 268–280.
- Zhang, H., Hook, J. N., Van Tongeren, D. R., Davis, D. E., McElroy-Heltzel, S. E., Davis, E. B. & Aten, J. D. (2021c). The role of spiritual fortitude in meaning and mental health symptoms following a natural disaster. Psychology of Religion and Spirituality, 8(4), 268–280.
- Zhang, H., Hook, J. N., Van Tongeren, D. R., Davis, D. E., McElroy-Heltzel, S. E., Davis, E. B. & Aten, J. D. (2022). The role of spiritual fortitude in meaning and mental health symptoms following a natural disaster. Psychology of Religion and Spirituality, 14(3), 406–415.
- Zhang, H., Hook, J. N., Van Tongeren, D. R., Davis, E. B., Aten, J. D., McElroy-Heltzel, S., Captari, L. E. (2021a). Spiritual fortitude: A systematic review of the literature and implications for COVID-19 coping. Spirituality in Clinical Practice, 8(4), 229-244.
- Zhang, H., Hook, J. N., Van Tongeren, D. R., Davis, E. B., Aten, J. D., McElroy-Heltzel, S. & Captari, L. E. (2021b). Spiritual fortitude: A systematic review of the literature and implications for COVID-19 coping. Spirituality in Clinical Practice, 8(4), 229-244.
مقدمه
کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي درگيري‌ها، نگراني‌ها و افکار يا احساسات منفي هستند که به باورهاي مذهبي / معنوي، اعمال معنوي يا تجربيات مذهبي فرد مربوط مي‌شوند (اکسلين، 2013). کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي مي‌تواند انواع مختلفي (مانند خشم نسبت به خدا، تعارض بين‌فردي، کمبود معنا) براي افراد داشته باشد. در ميان انواع مختلف، دو مورد به‌طور خاص بر باورهاي معطوف به عوامل فراطبيعي مانند فرشتگان و شياطين تمرکز دارند: نوع اول کشمکش‌هاي الهي با احساسات منفي يا تعارض در مورد خدا يا رابطۀ ادراک‌شده با خدا طبقه‌بندي مي‌شود (اکسلين و راس، 2013)؛ نوع دوم به کشمکش‌هاي اهريمني اشاره دارد که به‌عنوان اين باور طبقه‌بندي مي‌شوند که شيطان يا برخي از انواع ارواح شيطاني يک فرد را مورد هدف قرار مي‌دهند يا مستقيماً باعث مي‌شوند که حوادث منفي براي يک فرد اتفاق بيفتد (اکسلين و راس، 2013).
انواع ديگري از کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي وجود دارد که کمتر بر موضوعات معنوي و بيشتر بر نهاد دين تمرکز دارد. اين کشمکش‌ها بين‌فردي هستند که از ديگر انواع کشمکش‌ها متمايز مي‌شوند؛ زيرا بر تجربيات منفي در رابطه با افراد مذهبي (مانند تبعيض، عدم تعلق) و يا تضاد آنها با ديگران که ناشي از موضوعات مذهبي است متمرکز مي‌شوند. نوع فراگير و نهايي کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي، کشمکش‌هاي درون‌فردي يا کشمکش‌هايي است که در درون به سمت افکار يا اعمال خود فرد هدايت مي‌شود. در کشمکش‌هاي درون‌فردي، سه زيرگروه اصلي وجود دارد: اولين زيرگروه مبارزات اخلاقي شامل افرادي مي‌شود که براي پايبندي به اصول اخلاقي خود تلاش مي‌کنند يا در پاسخ به موقعيتي که در آن اقدامي انجام مي‌دهند که با اصول اخلاقي آنها در تضاد است، احساس گناه يا شرم مي‌کنند (اکسلين، 2013؛ ژانگ و ديگران، 2021ب)؛ نوع دوم کشمکش‌ها مرتبط با شک است که در آن فرد شک و ترديدي دارد که ممکن است نسبت به باورهاي مذهبي / معنوي خود تجربه کند يا سؤالاتي که ممکن است در مورد اعتقادات مذهبي / معنوي خود داشته باشد، احساس ناراحتي مي‌کند؛ سومين زيرگروه مبارزه درون‌فردي، مبارزه حول معناي نهايي نام دارد که ممکن است زماني رخ دهد که فرد احساس کند زندگي او فاقد معناي عميق است (اکسلين، 2013؛ ژانگ و ديگران، 2022).
کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي بر بهزيستي افراد تأثير منفي مي‌گذارد؛ ازجمله سلامت جسماني بدتر و افزايش ناراحتي عاطفي (انو و واسکنسلز، 2005؛ پارگامنت، 2011). براي درک اين رابطه، محققان بررسي کردند که چگونه سبک دلبستگي يک فرد با خدا که نقشي مشابه به‌عنوان والدين يا شخصيت حمايتي و محافظتي ايفا مي‌کند، با نحوۀ تعامل مثبت يا منفي آنها با کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي ارتباط دارد؟ به‌عبارت‌ديگر، افراد اغلب در موقعيت‌هاي استرس‌زا به خدا روي مي‌آورند؛ اما سبک دلبستگي آنها (مثلاً ايمن، ناايمن) بر تعامل آنها با امر مقدس تأثير مثبت يا منفي مي‌گذارد (رايا، پارگامنت، مگيار ـ راسل، 2010).
دلبستگي به خدا که از نظريۀ دلبستگي والدين الگوبرداري شده است، شامل اجتناب فرد از صميميت و اضطراب در زمينۀ رهاشدن است (بک و مک دونالد، 2004). اجتناب از صميميت شامل احساس نياز به اتکا به خود، مشکلات يا ناتواني در دلبستگي به خدا و عدم تمايل به باز بودن و صميمي بودن عاطفي با خداست (بک و مک دونالد، 2004). اضطراب در مورد رهاشدن شامل ترس از ترک يا دور شدن خداوند، احساس رنجش يا نااميدي از عدم محبت ادراک‌شده از جانب خدا (که «اعتراض خشمگين» نيز ناميده مي‌شود)، احساس حسادت نسبت به صميميت ادراک‌شده که خدا با ديگران به اشتراک مي‌گذارد، اضطراب در مورد توانايي خود در دوست داشتن خدا و اضطراب از رابطة خود با خدا (بک و مک دونالد، 2004).
فردي که به خدا دلبستگي ناايمن دارد، ممکن است تلاش کند تا خدا را به‌عنوان منبع آسايش و حمايت تجربه کند. در عوض زماني که از دين به‌عنوان منبعي براي مقابله استفاده مي‌کند، ممکن است اضطراب، اختلال عاطفي يا علائم فيزيولوژيکي بيشتري را تجربه کند، به‌ويژه اگر خدا را دور يا بي‌توجه به موقعيت خود بدانند (رايانا و ديگران، 2010). بنابراين افراد داراي سبک‌هاي دلبستگي مشکل‌زا ممکن است کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي بيشتري را تجربه کنند و درگير شدن آنها با خدا بيشتر از آنکه آنها را تسکين دهد يا به استقامت کمک کند، باعث اضطراب مي‌شود. درحالي‌که دلبستگي به خدا با کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي مرتبط شده است (رايانا و ديگران، 2010)، تجربۀ انساني از دلبستگي به يک شخصيت مقدس مي‌تواند درها را براي شادي، معنا و رشد مثبت باز کند (اکسلين، 2013).
پارگامنت (2011) يک مطالعۀ طولي انجام دادند که اثرات کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي بر سلامت جسماني را با بررسي ميزان مرگ‌و‌مير مورد مطالعه قرار دادند. آنها 596 بيمار 55 ساله يا بالاتر را به مدت دو سال با ارزيابي مقابلۀ مذهبي مثبت (مثلاً دعا و درخواست از مقدسات، حمايت جامعۀ مذهبي) و کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي دنبال کردند. پس از کنترل ساير عوامل سلامت جسمي و رواني، افراد با سطوح بالاتر کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي نسبت به افرادي که سطوح کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي کمتري داشتند، ميزان مرگ‌و‌مير بالاتري داشتند. علاوه بر اين، کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي با بهزيستي روان‌شناختي ضعيف‌تر مانند افزايش افسردگي و اضطراب مرتبط است (اپنيکس، 2022؛ فرانسين و ديگران، 2019). مطالعه‌اي ديگر نشان داد کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي به‌عنوان يک پيش‌بيني‌کنندۀ پريشاني روان‌شناختي عمل مي‌کند (سدلار و ديگران، 2018).
به‌طور خلاصه، افرادي که کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي را تجربه مي‌کنند، زماني که به‌طور مثبت با خدا درگير شوند و اين تصور را داشته باشند که خداوند مستقيماً به آنها کمک کرده يا با آنها ارتباط برقرار کرده است، به احتمال زياد مسائل را حل مي‌کنند و رشد شخصي را تجربه مي‌کنند (اکسلين و ديگران، 2017).
علاوه بر اين، زارزيکا (2019) نشان داد که تصوير يک فرد از خدا واسطۀ رابطۀ بين دلبستگي والدين و کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي است. در اين مطالعه، کاتوليک‌هاي رومي که دلبستگي اجتنابي به والدين داشتند، به احتمال زياد کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي الهي (مانند خشم نسبت به خدا) را تجربه مي‌کردند، درحالي‌که شرکت‌کنندگاني که دلبستگي‌هاي اضطرابي به والدين داشتند، کشمکش‌هاي اخلاقي (مثلاً ترس از عدم تأييد خدا) بيشتري گزارش دادند. به‌طور مشابه، دلبستگي دوسوگرايانه ناايمن به خدا، احتمال تجربۀ کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي را پيش‌بيني مي‌کند (انو و پارگامنت، 2013).
يکي از جديدترين سازه‌هايي که به‌عنوان متغير تعديل‌کننده براي کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي مورد بررسي قرار مي‌گيرد، استقامت معنوي است. استقامت معنوي به‌عنوان «اطمينان از اينکه فرد منابع معنوي کافي براي رويارويي با يک عامل استرس‌زا و رشد را دارد» تعريف مي‌شود (ون تونگرن و ديگران، 2019، ص2). استقامت معنوي داراي سه ديدگاه متمايز است: اول اينکه افرادي که استقامت معنوي بالاتري دارند، احساس قوي‌تري از توانايي استفاده از ايمان خود براي غلبه بر چالش‌ها خواهند داشت؛ حوزه دوم اين است که افراد با استقامت معنوي بالا باور دارند که قدرت حفظ يکپارچگي و ارادۀ خود را براي مواجهه با چالش‌ها يا ناملايمات دارند؛ حوزه سوم اين است که يک فرد مطمئن است حتي زماني که با ناملايمات روبه‌رو مي‌شود، در نهايت يک حس تازه از معنا و هدف در زندگي پيدا مي‌کند (هدف رهايي‌بخش). شايان ذکر است استقامت معنوي يک ويژگي شخصيتي است که فرد در طول زندگي خود در مواجهه با ناملايمات و سختي‌ها واجد آن مي‌شود (ژانگ و ديگران، 2022). تحقيقات با تمرکز بر استقامت معنوي نشان داده‌اند که در کمک به افراد براي مقابله با حوادث دشوار مانند طوفان متيو (مک‌الروي ـ هلتزل و ديگران، 2018)، سيل (ژانگ و ديگران، 2021c) و همه‌گيري COVID-19 مؤثر است (ژانگ و ديگران، 2021b).
درحالي‌که برخي افراد کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي را تجربه مي‌کنند، افراد ديگر از معنويت خود براي کنار آمدن با سختي‌ها استفاده مي‌کنند (اکسلين و ديگران، 2017). در اين راستا استقامت معنوي يک مسير اميدوارکننده است که به بررسي چگونگي دسترسي افراد به يک منبع معنوي براي پايداري در سختي‌ها مي‌پردازد (ون تونگرن و ديگران، 2019). به‌طوري‌که نتايج مطالعه‌اي نشان داد استقامت معنوي رابطۀ منفي بين از دست دادن منابع مرتبط با فاجعه و جست‌وجوي براي معنا را ميانجي مي‌کند (ژانگ و ديگران، 2021الف). نتايج مطالعه‌اي ديگر حاکي از آن بود استقامت معنوي رابطۀ بين از دست دادن منابع و اختلال استرس پس از سانحه را ميانجي مي‌کند (ژانگ و ديگران، 2021a). همچنين مقابلۀ مذهبي مثبت روابط بين استقامت معنوي و معناي زندگي و بهزيستي معنوي را در مورد بلايا و ساير اشکال ناملايمات واسطه مي‌کند (مک‌الروي و ديگران، 2018).
تا به امروز تعداد کمي از مطالعات استقامت معنوي را به‌عنوان تعديل‌کنندة کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي مورد بررسي قرار داده‌اند. از طرف ديگر يکي از محدوديت‌هاي اوليۀ ذکرشده در ادبيات استقامت معنوي اين است که استقامت معنوي هنوز يک سازۀ نسبتاً جديد است و رابطۀ آن با ساير سازه‌ها (به‌عنوان مثال، کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي) هنوز مورد بررسي قرار نگرفته است. در اين پژوهش به اين دليل از جامعۀ جوانان استفاده شد که جوانان نوظهور درحالي‌که هويت خود را توسعه مي‌دهند، به دنبال معنا مي‌گردند و براي ساختن يک سيستم معنا به منابع مذهبي / معنوي نگاه مي‌کنند (ارنت، 2014). از طرف ديگر چالش‌هاي مذهبي / معنوي در بين دانشجويان رايج است؛ زيرا دانشجويان باورهاي مذهبي / معنوي خود را خارج از زمينه‌هاي خانوادگي و اجتماعي خود بررسي مي‌کنند (بري و ابوزنا، 2014)؛ به‌عنوان مثال دانشجويان ممکن است در ادغام دانش جديد در دانشگاه با سنت‌هاي اعتقادي خود مشکل داشته باشند و در دانشگاه با کشمکش‌هايي مواجه شوند. بنابراين هدف مطالعة حاضر بررسي رابطۀ بين استقامت معنوي و دلبستگي به خدا، کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي و همچنين آزمون استقامت معنوي به‌عنوان ميانجي بالقوه بين دلبستگي به خدا و کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي است. ازآنجايي‌که استقامت معنوي با مقابلۀ مذهبي مثبت مرتبط است، اين فرض مطرح مي‌شود که استقامت معنوي رابطۀ بين کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي و دلبستگي به خدا را ميانجيگري خواهد کرد.
روش پژوهش
اين تحقيق به بررسي نقش ميانجي استقامت معنوي در رابطۀ بين کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي و دلبستگي به خدا پرداخته است؛ بنابراين تحقيق حاضر بر حسب هدف كاربردي و بر حسب شيوۀ گردآوري داده‌ها توصيفي از نوع همبستگي و نيز معادلات ساختاري است. جامعۀ پژوهش شامل کليۀ دانشجويان دانشگاه اصفهان در سال تحصيلي 1400ـ1401 مي‌باشد. اين مطالعه از نوع پژوهش‌هاي توصيفي ـ پيمايشي بود. جامعۀ پژوهش شامل کليۀ دانشجويان دانشگاه اصفهان بوده، که با روش نمونه‌گيري در دسترس انتخاب شدند. براي برآورد حجم نمونه با توجه به جدول مورگان 380 نفر برگزيده شدند. جهت تحليل داده‌هاي پژوهش از نرم‌افزار spss نسخۀ 22 و تحليل مسير استفاده شد. همچنين براي جمع‌آوري داده‌ها از پرسش‌نامه‌هايي به شرح ذيل استفاده گرديد:
چالش‌هاي مذهبي / معنوي: با استفاده از پرسش‌نامۀ چالش‌هاي مذهبي / معنوي اکسلين و ديگران (2014) اندازه‌گيري شد. اين مقياس در مجموع شامل 26 گويه است که ارزيابي مي‌کند يک فرد چقدر با حوزه‌هاي مختلف ديني و مذهبي چالش دارد. نمره‌گذاري اين پرسش‌نامه بر اساس مقياس ليکرت 5 درجه‌اي (1 = اصلاً، 5 = مقدار زيادي) مي‌باشد. اين مقياس شش حوزۀ مجزا از چالش‌هاي مذهبي / معنوي را اندازه‌گيري مي‌کند که عبارت‌اند از: چالش الهي، چالش شيطاني، چالش بين‌فردي، چالش اخلاقي، چالش با معناي نهايي و مبارزه با شک. تجزيه و تحليل عاملي نشان داد که مقياس به خوبي با مدل 6 عاملي در مشارکت‌کنندگان مسيحي در مقابل غيرمسيحي مطابقت دارد (اکسلين و ديگران، 2014)؛ براي نمونه آلفاي کرونباخ 0.964 محاسبه شده است. در اين پژوهش آلفاي کرونباخ 81/0 محاسبه شد و شاخص‌هاي برازندگي تحليل عاملي تأييدي عبارت است از: 92/0=GFI، 94/0AGFA=، 91/0=TLI، 93/0IFI= ، 90/0CFI: و 05/0 RMSEA=، تمام اين شاخص‌ها در سطح مطلوب و خوبي قرار دارند.
استقامت معنوي (SF) با مقياس 9 ماده‌اي استقامت معنوي (ونتونگرن و ديگران، 2019) اندازه‌گيري شد. اين معيار شامل سه خرده‌مقياس است: پايداري معنوي به‌معناي توانايي غلبه بر مشکلات از طريق ايمان (ايمان من به من کمک مي‌کند تا بر کارهاي دشوار زندگي غلبه کنم)، سرمايۀ معنوي به‌معناي توانايي انجام کار به صورت درست در هنگام سختي‌ها (به‌رغم مواجهه با سختي‌ها به انجام کار درست ادامه مي‌دهم) و هدف رستگاري به‌معناي يافتن معنا در سختي‌ها (سختي‌ها به من احساس هدفي تازه مي‌دهد) (ون تونگرن و ديگران، 2019). اين مقياس از شرکت‌کنندگان مي‌خواهد تا عبارات در مقياس هفت درجه‌اي ليکرت از 1 (کاملاً نادرست از من) تا 7 (در مورد من کاملاً درست است) را رتبه‌بندي کنند. تحقيقات، شواهدي مبني‌بر سازگاري دروني با آلفاي کرونباخ در محدودۀ 84/0 تا 86/0، و نيز اعتبار هم‌گرا را با سازه‌هايي مانند تاب‌آوري نشان داده است (ون تونگرن و ديگران، 2019) و آلفاي کرونباخ 0.783 محاسبه شده است. در اين پژوهش آلفاي کرونباخ 81/0 محاسبه شد و شاخص‌هاي برازندگي تحليل عاملي تأييدي عبارت است از: 91/0=GFI، 92/0AGFA=، 91/0= TLI، 90/0IFI= ، 91/0CFI: و 04/0 RMSEA=، تمام اين شاخص‌ها در سطح مطلوب و خوبي قرار دارند.
دلبستگي به خدا بک و مک دونالد (2004): مقياس دلبستگي به خدا بک و مک دونالد (2004) است که داراي 28 سؤال بوده و بر اساس طيف 5 درجه‌اي ليکرت نمره‌گذاري مي‌شود. بک و مک دونالد (2004) از تحليل عاملي و روش مؤلفه‌هاي اصلي دو عامل اجتناب از صميمت با خدا، اضطراب طرد شدن از سوي خدا به‌دست آمد. درخصوص روايي و پايايي ايراني نتايج حاکي از روايي هم‌گراي مقياس مذکور با مقياس عزت نفس کوپر اسميت (1967) بود. همچنين نتايج تحليل عاملي، چهار عامل توجه به خدا، اعتماد در مقابل عدم اعتماد، توکل و ارتباط با خدا استخراج گرديد. ضريب پايايي اين مقياس به شيوۀ بازآزمايي برابر 58/0 بود. همچنين همبستگي بالاي عوامل با کل مقياس نشان‌دهندۀ کفايت و کارايي اين مقياس بوده است (عليايي و ديگران، 1390). در اين پژوهش آلفاي کرونباخ 84/0 گزارش شد.
يافته‌هاي پژوهش
از بين اعضاي نمونه مورد مطالعه 136 نفر مرد و 244 نفر زن هستند. کم‌سن‌ترين فرد در اين نمونه 18 سال و مسن‌ترين فرد نمونه 43 سال سن بود. ميانگين سني افراد 33/27 سال با انحراف معيار 63/2 بود. در جدول (1) ميانگين و انحراف معيار متغيرهاي پژوهش آورده شده است.
همان‌طور که در جدول (1) ملاحظه مي‌شود در استقامت معنوي بيشترين ميانگين مربوط به سرمايۀ معنوي بوده است. همچنين در بين کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي، کشمکش بين‌فردي داراي بيشترين ميانگين و کشمکش مبارزه با شک داراي کمترين ميانگين است. به‌علاوه در دلبستگي به خدا، توجه به خدا داراي بيشترين ميانگين و توکل داراي کمترين ميانگين بود.
در جدول (2) ماتريس همبستگي متغيرهاي پژوهش آورده شده است.
جدول 2: ماتريس همبستگي متغيرهاي پژوهش
|
|
دلبستگي به خدا |
دلبستگي به خدا |
دلبستگي به خدا |
|
دلبستگي به خدا |
1 |
|
|
|
کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي |
64/0- |
1 |
|
|
استقامت معنوي |
24/0 |
45/0 |
1 |
دلبستگي به خدا با کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي رابطۀ منفي داشت (64/0:R). استقامت معنوي با کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي همبستگي مثبت داشت (24/0:R). علاوه بر اين، استقامت معنوي با دلبستگي به خدا همبستگي مثبت داشت (45/0:R).
در به‌کارگيري روش آماري، ابتدا با استفاده از آزمون آماري کولموگروف اسميرنوف نرمال بودن داده‌ها مورد آزمون قرار گرفت تا نوع روش آماري (پارامتري، غيرپارامتري) که بايد استفاده شود مشخص مي‌گردد، و در صورت نرمال بودن داده‌ها يکي از مهم‌ترين پيش‌فرض‌هاي آزمون‌هاي پارامتريک برقرار مي‌باشد.
آزمون کولموگروف اسميرنوف تک نمونه‌اي (آزمون نرمال بودن داده‌ها):
جدول 3: آزمون کولموگروف اسميرنوف تک نمونه‌اي
|
|
شاخص آماري مقياس |
Z |
Sig |
سطح معناداري |
|
کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي |
کشمکش الهي |
22/1 |
51/0 |
05/0 |
|
کشمکش شيطاني |
45/0 |
29/0 |
05/0 |
|
|
کشمکش بين‌فردي |
77/0 |
32/0 |
05/0 |
|
|
کشمکش اخلاقي |
21/1 |
49/0 |
05/0 |
|
|
کشمکش با معناي نهايي |
34/1 |
13/0 |
05/0 |
|
|
کشمکش مبارزه با شک |
27/1 |
09/0 |
05/0 |
|
|
دلبستگي به خدا |
توجه به خدا |
31/1 |
29/0 |
05/0 |
|
اعتماد در مقابل عدم اعتماد |
35/1 |
11/0 |
05/0 |
|
|
توکل |
59/0 |
19/0 |
05/0 |
|
|
ارتباط يا خدا |
61/0 |
33/0 |
05/0 |
|
|
استقامت معنوي |
پايداري معنوي |
34/1 |
42/0 |
05/0 |
|
سرمايه معنوي |
27/1 |
19/0 |
05/0 |
|
|
هدف رهايي بخش |
33/1 |
19/0 |
05/0 |
با توجه به نتايج جدول (3) و سطوح معناداري به‌دست‌آمده هريک از متغيرهاي پژوهش که بزرگ‌تر از 05/0 مي‌باشد، داده‌هاي تمام متغيرها نرمال است.
در ابتدا براي پاسخ به فرضيۀ اصلي پژوهش «کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي بر دلبستگي به خدا (با نقش ميانجيگري استقامت معنوي) تأثير دارد» از تحليل مسير استفاده شده است.
جدول 4: شاخص‌هاي برازش تحليل مسير
|
نام شاخص |
شاخص‌هاي برازش |
|
|
مقدار |
حد مجاز |
|
|
χ2df |
82/1 |
کمتر از 3 |
|
(ريشۀ ميانگين خطاي برآورد)RMSEA |
05/0 |
کمتر از1/0 |
|
CFI (برازندگي تعديل‌يافته) |
95/0 |
بالاتر از 9/0 |
|
NFI (برازندگي نرم‌شده) |
93/0 |
بالاتر از 9/0 |
|
NNFI (برازندگي نرم‌نشده) |
90/0 |
بالاتر از 9/0 |
|
GFI (نيکويي برازش) |
94/0 |
بالاتر از 9/0 |
|
AGFI (نيکويي برازش تعديل‌شده) |
92/0 |
بالاتر از 9/0 |
همان‌گونه که جدول (4) مشاهده مي‌شود شاخص‌هاي برازش مدل پس از اصلاح و ايجاد کوواريانس ميان برخي زيرمقياس‌هاي متغيرهاي در وضعيت مطلوبي قرار گرفته است.
تبديل آمارۀ مجزور خي مدل‌ها به نسبت df /۲χ نشان مي‌دهد مقدار به‌دست‌آمده 82/1 مي‌باشد؛ بنابراين مي‌توان نتيجه گرفت احتمالاً با مدل نظري پژوهش هماهنگي دارد. آماره‌هاي GFI، AGF، CFI به ترتيب 94/0، 92/0 و 94/0 مي‌باشد که به يک نزديک مي‌باشد که نشانۀ برازش مناسب مدل مي‌باشد. آمارۀ RMSEA نيز برابر 5/0 مي‌باشد که مقدار مناسبي به‌شمار مي‌رود. شاخص‌هاي NFI، NNFI، نيز مقدار مناسبي دارند؛ در نتيجه بر اساس داده‌هاي به‌دست‌آمده در اين بررسي مدل پيشنهادي با داده‌ها برازش دارد و مناسب مي‌باشد و مورد تأييد قرار مي‌گيرد. در ادامه به بررسي فرضيه‌هاي مرتبط با مدل پژوهش پرداخته مي‌شود. در جدول ذيل به بررسي فرضيات پژوهش پرداخته مي‌شود.
جدول 5: ضرايب و معناداري اثرات مستقيم و غيرمستقيم
|
متغير پيش‌بين |
متغير ملاک |
نوع اثر |
ضريب استانداردنشده |
β استانداردشده |
آمارۀ معناداري |
sig |
|
کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي |
دلبستگي به خدا |
مستقيم |
34/0- |
36/0- |
38/0 |
01/0 |
|
کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي |
استقامت معنوي |
مستقيم |
41/0 |
49/0 |
39/0 |
01/0 |
|
کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي |
استقامت معنوي |
غيرمستقيم از طريق دلبستگي به خدا |
21/0 |
22/0 |
14/0 |
01/0 |
آنچه از نتايج جدول (5) برمي‌آيد اين است که عوامل کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي اثر مستقيم منفي بر دلبستگي به خدا داشته است. رابطۀ کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي با دلبستگي به خدا به صورت مستقيم برابر (38/0-= t و 36/0-=β) است. بنابراين فرضيۀ مطرح‌شده در ارتباط با وجود رابطۀ منفي بين کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي اثر مستقيم منفي بر دلبستگي به خدا مورد تأييد بوده است. با توجه به جدول (5) عوامل کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي اثر مستقيم مثبت بر استقامت معنوي داشته است. رابطۀ کشمکش‌هاي مذهبي با استقامت معنوي به صورت مستقيم برابر (39/0= t و 49/0=β) است؛ بنابراين فرضيۀ مطرح‌شده در ارتباط با وجود رابطۀ مثبت بين کشمکش‌هاي مذهبي با استقامت معنوي مورد تأييد بوده است. عوامل کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي اثر غيرمستقيم به‌واسطۀ استقامت معنوي بر دلبستگي به خدا داشته است؛ بنابراين فرضيۀ مطرح‌شده در ارتباط با وجود رابطۀ غيرمستقيم بين کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي و دلبستگي به خدا به‌واسطۀ استقامت معنوي مورد تأييد مي‌باشد (14/0= t و 22/0=β).
بحث و نتيجه‌گيري
پژوهش حاضر با هدف تأثير کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي بر دلبستگي به خدا با نقش ميانجيگري استقامت معنوي انجام شد. نتايج پژوهش نشان داد کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي بر استقامت معنوي تأثير مثبت دارد. کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي و دلبستگي به خدا تأثير منفي دارد و در نهايت استقامت معنوي نقش ميانجيگري را در تأثير کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي بر دلبستگي به خدا ايفا مي‌کند.
رابطۀ مثبت بين کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي و استقامت معنوي در اين پژوهش نشان داده شد که همسو با پژوهش کرانندونک (2022)، ژانگ و ديگران (2021a)، نلسون ـ بکر و توماس (2020) مي‌باشد. بيشتر تحقيقات قبلي در مورد استقامت معنوي بر جمعيت‌هايي تمرکز دارد که با فاجعه يا تروما روبه‌رو شده‌اند؛ به اين معني که در سطوح بالاي استقامت معنوي سطوحي از پريشاني يا کشمکش را تجربه مي‌کردند (ژانگ و ديگران، 2021a). در مطالعه‌اي با عنوان رابطۀ کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي با تاب‌آوري معنوي، نشان داده شد انعطاف‌پذيري معنوي در قلب رشد پس از سانحه و استرس قرار دارد و اغلب از طريق يک فرايند تغيير زندگي که منجر به خودآگاهي و درک خود بيشتر در هويت مي‌شود، پديدار مي‌شود (نلسون ـ بکر و توماس، 2020).
يک توضيح براي اين موضوع اين است که استقامت معنوي ساختاري است که در زمان‌هايي که فرد با چالش‌ها روبه‌رو مي‌شود يا زماني که بيشتر به آن نياز است، فعال مي‌شود؛ به اين معني که افرادي که کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي بالاتري را گزارش مي‌کنند، استقامت معنوي بالاتري را گزارش مي‌کنند و افرادي که کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي کمتري را تجربه مي‌کنند، ممکن است نيازي به استقامت معنوي نداشته باشند؛ بنابراين سطوح پايين‌تري را گزارش مي‌کنند.
در اين پژوهش دلبستگي به خدا رابطۀ منفي با چالش‌هاي مذهبي / معنوي داشت. نتايج اين فرضيه همسو با پژوهش‌هاي قبلي مي‌باشد؛ ازجمله اسميت و ديگران (2000)، استالپ و ديگران (2019)، تروينو و ديگران (2019)، اکسلين و ديگران (2017)، رايا و ديگران (2016)، گيلبرتسون، بردي، ابولور، لوگل و چنيتکر (2022).
دلبستگي به خدا را مي‌توان بيشتر به‌عنوان يک اقدام پيشگيرانه در برابر چالش‌هاي مذهبي / معنوي به‌حساب آورد تا راهي براي مقابله با چالش‌هاي مذهبي / معنوي افرادي که دلبستگي ايمن به خدا را گزارش مي‌کنند؛ يعني رابطۀ نزديکي با خدا به‌عنوان يک شخصيت دلبستگي دارند و خدا را به‌عنوان پايگاهي امن مي‌بينند ـ احتمال بيشتري دارد که سلامت بهتر و سازگاري رواني اجتماعي بهتري را گزارش کنند. اين امر به‌ويژه در مواجهه با عوامل چالش‌زا مانند موقعيت‌هاي بحراني (اسميت و ديگران، 2000) صادق است. يک متاآناليز از 123 مطالعه نشان داد که دلبستگي ايمن به خدا با انواع پيامدهاي مربوط به بهزيستي روان‌شناختي و روابط مثبت در ميان افراد خداباور مرتبط است (استالپ و ديگران، 2019). تروينو و ديگران (2019) دريافتند که دلبستگي ناايمن به خدا اثرات رويدادهاي استرس‌زاي زندگي را بر کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي تشديد مي‌کند. همچنين دلبستگي قوي‌تر به خدا با کاهش کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي همراه است (اکسلين و ديگران، 2017).
تحقيقات قبلي همچنين نشان مي‌دهد که جنبه‌هاي ديگر دينداري (به‌عنوان مثال، تعهد مذهبي، تقديس زندگي، حمايت مذهبي، اميد مذهبي) رابطۀ بين کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي، شادي و علائم افسردگي را تعديل مي‌کند (رايا و ديگران، 2016). در پژوهشي ديگر نشان داده شد نزديکي به خدا با بهزيستي روان‌شناختي و تعلق بيشتر همراه است و کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي با بهزيستي و تعلق کمتر همراه بود. در تحليل‌هاي ديگر در اين مطالعه، تأثير تعديل‌کنندۀ نزديکي به خدا بر رابطۀ بين کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي و پيامدهاي منفي مشاهده شد (گيلبرتسون و ديگران، 2022).
در تبيين نتايج اين پژوهش‌ها مي‌توان گفت دلبستگان به خدا اعتقاداتي مانند انتظار اتفاقات خوشايند، معناجويي در حوادث ناخوشايند، صبر در انتظار ثواب و داشتن شانس جبران از طريق توبه، بسيار زياد است. ويژگي‌هايي مانند نگرش مثبت به خود و توانايي پذيرش تمام جنبه‌هاي خود، احساس رضايت و صميميت از رابطه با ديگران به‌ويژه با خدا و ادراک اهميت اين دلبستگي‌ها، احساس استقلال و تأثيرگذاري بر وقايع زندگي، داشتن نقش فعال در رفتارها، داشتن هدف در زندگي و باور به معنادار بودن زندگي در گذشته و حال و احساس رشد مستمر و قوي و دستيابي به تجارب جديد به‌عنوان موجودي با استعدادهاي بالقوه که همة اين ويژگي‌ها به اين مفهوم اشاره دارد. به نظر مي‌رسد افراد داراي اين ويژگي‌ها کمتر با کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي مواجه مي‌شوند. از سوي ديگر، يکي از ويژگي‌هاي افراد دلبسته ايمن به خدا اين است که مي‌توانند محيط خود را با آرامش بيشتري و بدون کشمکش کشف و ارزيابي کنند؛ بنابراين مي‌توان انتظار داشت که افراد داراي دلبستگي ايمن به خداوند به دليل دارا بودن ويژگي‌هاي ذکرشده، به احتمال زياد کمتر دچار کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي مي‌شوند.
از نتايج ديگر پژوهش حاضر نقش ميانجي استقامت معنوي در رابطۀ بين دلبستگي به خدا و کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي مي‌باشد. نتايج حاصل از اين فرضيه همسو با مطالعات قبلي ازجمله کرانندونک (2022) مي‌باشد. تحقيقات ديگر با تمرکز بر استقامت معنوي نشان داده‌اند که در کمک به افراد براي مقابله با حوادث دشوار مانند طوفان متيو (مک‌الروي ـ هلتزل و ديگران، 2018) و همه‌گيري COVID- 19 استقامت معنوي نقش ميانجي را بازي مي‌کند؛ به‌طوري‌که مکانيسم مرکزي براي کمک به تسهيل سلامت روان بهتر مي‌باشد (ژانگ و ديگران، 2021b). مطالعۀ مک‌الروي ـ هلتزل و ديگران (2018)، نشان داد افراد با سطوح بالاتر استقامت معنوي در مقابلۀ مذهبي مثبت، معناي زندگي و همچنين بهزيستي معنوي امتياز بيشتري کسب کردند. علاوه بر اين، نتايج پژوهشي ديگر نشان داد استقامت معنوي رابطۀ بين از دست دادن منابع و چالش‌هاي مذهبي / معنوي و اختلال استرس پس از سانحه را ميانجيگري مي‌کند. همچنين نشان داده شد استقامت معنوي رابطۀ بين از دست دادن منبع و جست‌وجو براي معنا را ميانجيگري مي‌دهد (ژانگ و ديگران، 2021c).
در رابطۀ با نقش ميانجيگري استقامت معنوي مي‌توان بيان کرد، رابطة يک فرد با خدا تأثير قوي بر چالش‌هاي مذهبي / معنوي دارد. با اين حال، استقامت معنوي سازه‌اي است که در طول سختي‌ها و پيشگيري از چالش‌هاي مذهبي / معنوي فعال مي‌شود. استقامت معنوي به‌طور بالقوه داراي ويژگي است که با تجربۀ کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي، درد و پريشاني برجسته مي‌شود. از نظر تئوري، زماني که يک فرد کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي بيشتري را تجربه مي‌کند، شروع به گزارش سطوح بالاتر استقامت معنوي و درنتيجه تاب‌آوري بالاتري براي مقابله با اين کشمکش‌ها مي‌کند. به‌طوري‌که استقامت معنوي مي‌تواند به افراد کمک کند که ايمان خود را زماني که با کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي مواجه مي‌شوند، حفظ کنند و دلبستگي ايمن به خدا را از دست ندهند؛ درنتيجه از دلبستگي خود نيز به‌عنوان منبعي براي مقابلۀ عميق با کشمکش‌ها استفاده نمايند. علاوه بر اين، استقامت معنوي ممکن است به ساخت و توسعۀ شخصيت کمک کند، به‌صورتي‌که افراد بتوانند تجربيات خود از رنج را به چيزي معنادار تبديل کنند که زندگي معنادار خود مي‌تواند به‌عنوان عاملي براي دلبستگي ايمن و اميد به خدا عمل کند. بنابراين استقامت معنوي اعتماد به نفسي است که فرد با منابع معنوي کافي براي رويارويي با کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي و درنتيجه دستيابي به دلبستگي ايمن به خدا از آن استفاده مي‌نمايد.
به‌طورکلي نمونۀ اين مطالعه به‌طور بالقوه با شرکت‌کنندگان در فاجعه يا تروما متفاوت است؛ بنابراين اين پژوهش به روشن شدن اين موضوع کمک مي‌کند که استقامت معنوي ممکن است در موقعيت‌هاي غيرفاجعه يا تروما متفاوت عمل کند و به افراد کمک کند بتوانند به‌طور مؤثر با کشمکش‌هاي مذهبي / معنوي مواجه شوند. همچنين استقامت معنوي مي‌تواند اثرات بالقوه کشمکش‌هاي معنوي بر دلبستگي به خدا را تعديل کند. پژوهش حاضر مانند هر پژوهش ديگر عاري از محدوديت نيست. اولين محدوديت مربوط به حجم و تنوع نمونۀ پژوهش مي‌باشد که امکان تعميم‌پذيري پژوهش را محدود مي‌کند. انجام پژوهش با جمعيت‌شناسي متنوع‌تر و گسترده‌تر به درک دقيق‌تر و قابل تعميم‌پذيرتري از تعامل بين دلبستگي به خدا، چالش‌هاي مذهبي / معنوي و استقامت معنوي به‌عنوان يک متغير ميانجي کمک مي‌کند؛ محدوديت ديگر ماهيت خودگزارشي پرسش‌نامۀ مورداستفاده و عوامل محيطي غيرقابل کنترل مي‌باشد. در پژوهش‌هاي بعدي پيشنهاد مي‌شود پژوهش‌هايي آزمايشي با تأکيد بر سازه‌هايي که استقامت معنوي را مورد هدف قرار مي‌دهند طراحي شود. علاوه بر تکرار نتايج اين پژوهش در جوامع و فرهنگي‌هاي مختلف، مطالعات آينده مي‌تواند بر بررسي تفاوت استقامت معنوي بين نمونه‌اي که پريشاني دارد در مقابل نمونه‌اي که در مضيقه نيست بپردازد. همچنين با توجه به جديد بودن متغيرهاي پژوهش پژوهشگران، پيشنهاد مي‌شود به گسترش پژوهش در زمينۀ اين متغيرها پرداخته شود و متغيرهاي مذهبي / معنوي ديگر مانند مقابلۀ مذهبي مثبت نيز مي‌تواند در پژوهش‌هاي آينده مورد مطالعه قرار گيرد. ادامۀ پژوهش در زمينۀ اين متغير و همچنين ارتباط آن با ساير متغيرهاي مرتبط، به ارائۀ ديدگاهي جامع در مورد چگونگي کمک به افراد مذهبي که با چالش‌هاي مواجه مي‌شوند، کمک کند. از طرف ديگر نتايج اين پژوهش به مديران دانشگاه کمک مي‌کند تا فعاليت‌ها و برنامه‌هايي را دنبال کنند که استقامت معنوي دانشجويان را حداقل براي دانشجوياني که خود را وابسته به دين مي‌دانند پرورش دهند.
- علیایی، زهرا و دیگران (1390). بررسی روایی و پایایی مقیاس دلبستگی به خدا. روش‌ها و مدل‌های روان‌شناختی، 2، 81ـ65.
