روان شناسی و دين

 
مقدمه
ساحت‌هاي گوناگون زندگي بشر در قلمرو دين قرار مي‌گيرد؛ هيچ شأني از شئون زندگي انسان، اعم از زندگي فردي، اجتماعي، خانوادگي، روابط زن و شوهر، روابط پدر و فرزند، روابط امّت و امام و حتي روابط با ساير ملل كه با آنها چگونه رفتار كنيم و با چه كساني مي‌توانيم روابط سالم داشته باشيم و با چه كساني نبايد رابطه داشته باشيم، خارج از قلمرو دين نيست (مصباح، ۱۳۹۱، ج ۱، ص۵۳). ازاين‌رو، اسلام از روزهاي آغازين بعثت پيامبر گرامي، زيربنايي‌ترين نهاد اجتماعي يعني خانواده را مورد خطاب قرار داده است و اولين پيام آشکار الهي خطاب به خانواده بوده است (شعراء: 214). اين امر شروعي مبارک براي تحول عظيم اجتماعي اسلام بوده است؛ تحولي که آموزه‌هاي اسلامي ايجاد مي‌کند آن قدر گسترده و عميق باشد که پس از گذشت سالياني متمادي، هنوز پاسخ‌گوي نيازهاي بشري است. ازاين‌رو، بسياري از جوامع علمي به توانايي بالاي اديان، بخصوص اسلام براي اصلاح خانواده اذعان دارند (والش، ۲۰09، ص157). دلايل رجوع به اين آموزه‌ها را مي‌توان اين‌گونه برشمرد:
اسلام، انسان را داراي دو ساحت و مركب از جسم و روح (بخش مادي و غيرمادي) مي‌داند (مصباح‌، ۱۳۹۰، ص۳۵).
در طراحي آموزه‌هاي اسلام، به سعادت نهايي و زندگي پس از مرگ توجه شده است. موضوعي که تجربه راهي به آن ندارد (همان، ص۲۴۲).
نگرش دين اسلام به خانواده، مثبت است تا جايي که قداست خاصي براي خانواده قائل است (صدوق، ۱۴۱۳ق، ج ‏۳، ص۳۸۳).
آموزه‌هاي اسلام، اهدافي بالا را براي تشکيل خانواده در نظر گرفته‌اند (محمدي ري‌شهري، ۱۳۸۷، ص۱۴)؛ اهدافي نظير آرامش روان (فقيهي، ۱۳۸۶؛ کليني، ۱۳۶۵، ج‏ ۵، ص۳۶۶)، فرزندخواهي و امكان بقاى نسل (فيض کاشاني، ۱۳۳۹ق، ج ۳، ص۵۳)، كانون آرامش زندگى (طباطبائى، ۱۴۱۷ق، ج ۱۶ ص۱۶۶)، ايجاد كانون مودّت و رحمت (مکارم شيرازي و همكاران، ۱۳۷۴، ج ۱۶، ص۳۹۲)، سازندگى اخلاقى (طباطبائي، ۱۴۱۷ق، ج ۱۶، ص۱۶۶)، سازندگى اجتماعى (کليني، ۱۳۶۵، ج ۵، ص۳۷۳)، رشد دين‌داري (متقي‌هندي، ۱۳۹۷ق، ج ۱۶، ص۳۰۱)، جلب کمک و نصرت الهي (طبرسي، ۱۴۱۲ق، ج ۱، ص۴۳)، گسترش آرمان توحيد (صدوق، ۱۴۱۳ق، ج ۳، ص۳۸۲).
آموزه‌هاي اسلام براساس توجه به ويژگي‏هايي فطري زن و مرد (ميل جنسي، زيبادوستي، تمايل به معنويت، گرايش به محبت و انس)، وضع‌ شده‌اند (فقيهي، ۱۳۸۶).
راهکار تربيتي و روان‏شناختي در متون حديثي مبتني بر نظريه‏ وحياني بوده و از اعتبار و حجيت برخوردار است [قابل‌اعتماد است] (همان).
در متون قرآني و حديثي، عوامل تنش‏زا در خانواده و راه درمان آنها تبيين‏ شده است (همان، ص۹۲).
آموزه‌هاي اسلام داراي يکپارچگي است، به اين معنا که وقتي آموزه‌اي به زن يا مرد داده مي‌شود، به ديگر نقش‌هاي او نيز توجه شده است. به‌عبارت‌ديگر، وقتي بر اساس آموزه‌اي، رابطه زن و مرد تنظيم مي‌شود، اين اعتماد وجود دارد که کاربرد اين آموزه تأثير نابهنجاري براي فرزندان ندارد.
آموزه‌هاي اسلام از تنوع بسيار بالايي برخوردار هستند که تمام نيازهاي افراد از دامنة زماني قبل از تولد و بعد از مرگ را در‌برمي‌گيرد.
اين آموزه‌ها با توجه به نيازها، خواسته‏هاي متفاوت زن و مرد وضع‌شده‌اند (مصباح‌، ۱۳۹۱، ص۵۵).
در آموزه‌هاي اسلام به تفاوت زن و مرد توجه خاصي شده است (مصباح، ۱۳۹۱، ص۵۵؛‌ احمدي، ۱۳۸۴).
آموزه‌هاي اسلام متناسب با توانايي افراد است (مصباح‌، ۱۳۹۱، ج ۳، ص۷۳).
در محيط خانواده، روابط گوناگوني وجود دارد: روابط ميان زن و شوهر، روابط پدر و مادر با فرزندان و فرزندان با پدر و مادر و روابط بين فرزندان. درباره اين روابط، در روايات، مسائل بسيار مفصل و مهمي مطرح‌ شده است (همان، ص۵۶).
اولين رابطه‌اي که در خانواده شکل مي‌گيرد، رابطه زن و شوهر است. در منابع اسلامي، سه دسته از آموزه‌هاي در اين موضوع، مطرح است: آموزه‌هاي مشترک، آموزه‌هاي خاص زنان و آموزه‌هاي خاص مردان (محمدي ري‌شهري، ۱۳۸۷، ص۴۱۲). آموزه‌هاي مشترک مانند محبت و مهربانى و عطوفت بين زوجين، داشتن خوى‌هاى والا و كردارهاى نيكو، اهتمام به تربيتِ دينى، پاسداشت حقوق، تلاش براى تأمين نيازهاى اقتصادىِ خانواده، پاسخ دادن به غرايز جنسى، دعا كردن (همان، ص191).
آموزه‌هاي همسرداري مردان، مانند تأمين نيازهاي فردي همسر (محبت، معاشرت و برخورد نيکو، خدمت به همسر، صبر بر بداخلاقي‌ها، گذشت از خطاها، رعايت نظافت، زينت، پرهيز از آزردن همسر و برآوردن نيازهاي جنسي)، تأمين نيازهاي اجتماعي (عدم تحقير، عدم قذف، پرهيز از تنوع‌طلبي، غيرت‌ورزي، تکيه‌گاه خوبي بودن)، تأمين نيازهاي مالي همسر (سخاوت و گشاده‌دستي، پرهيز از بخل‌ورزي، پرهيز از تصرف بدون اذن در اموال و اشياء، نفقه دادن (طعام، پوشاک و مسکن))، تأمين نيازهاي معنوي (تعليم نماز، روزه و زکات، حفظ از آسيب‌هاي عقيدتى، اخلاقى و رفتارى) (حيدري، 1393، ص82)
آموزه‌هاي همسرداري اسلامي در رابطه با زنان
بر مبناي آيات قرآني و روايات ائمه اطهار، اين آموزه‌ها در شش محور اساسي مورد توجه است:
1. واکنش‌هاي هيجاني و عاطفي: با توجه به منابع اسلامي، واکنش‌هاي هيجاني عاطفي شامل اين موارد مي‌شود: مهرورزي و ابراز محبت به همسر (بروجردى، 1386، ص508)، از بين بردن اضطراب و آرامش‌بخش بودن (انس‌آفريني) (صدوق، 1413ق، ج ‏3، ص379)، شادي‌بخش بودن (نورى، 1408ق، ج ‏14، ص169)، جلب رضايت همسر (همان، ص238)، فراهم نکردن اسباب ناراحتي همسر (متقى‌هندي، 1397ق، ج 16، ص403)، کنترل خشم همسر (نورى، 1408ق، ج ‏14، ص238) که در درجه اول، سعي کند خشم همسر به وجود نيايد (همان) و اگر به وجود آمد، از ادامه يافتن آن جلوگيري کند (طبرسى، 1412ق، ص198)، کنترل پرخاشگري ديداري نسبت به همسر (نگاه غضب‌آلود) (نورى، 1408ق، ج‏ 14، ص238) و کنترل پرخاشگري فيزيکي (همان).
2. رابطه جنسي: در روابط جنسي، اين آموزه‌ها مورد توجه است: آمادگي براي رابطه جنسي به هر نحو متعارفي که همسر مي‌پسندد (طبرسي، 1412ق، ص198)، آمادگي براي رابطه جنسي در هر مکان که امکانش باشد (نوري، 1408ق، ج ‏14، ص238)، ابراز تمايل در صورت ميل همسر (کليني، 1365، ج‏ 5، ص324؛ ابن‌الأثير 1367، ج ‏3، ص382)، به‌صورت غيرمستقيم آمادگي براي رابطه جنسي را به همسر اعلام کند، حتي بدون درخواست همسر، مانند پوشيدن لباس سبک در هنگام خواب (حر‌عاملى، 1409ق، ج ‏20، ص174) و پرهيز از تأخير زماني در رابطه جنسي (کليني، 1365، ج ‏5، ص508)، هرچند به بهانه عبادت (همان، ص508).
3. همکاري: اين آموزه‌ها، همکاري زن با همسرش را بيان مي‌کند: اطاعت از خواسته‌هاي همسر (نوري، 1408ق، ج‏ 14، ص238؛ صدوق، 1403ق، ج ‏2، ص486؛ کليني، 1365، ج‏ 5، ص327)، برقرار نگه‌داشتن هميشگي ارتباطات (قهر نکردن) (نوري، 1408ق، ج 14، ص238؛ طبرسي، 1412ق، ص198؛ کليني، 1365، ج‏ 5، ص257؛ متقى‌هندي، 1397ق، ج 16، ص403)، انجام کارهاي منزل (زمخشري، 1410ق، ج 4، ص296)، خانه‌داري (صدوق، 1362، ص411) و کوتاهي نکردن در خدمت به شوهر (ديلمى، 1412ق، ج ‏1، ص173).
4. رعايت مرزها: در رعايت مرزها، به اين آموزه‌ها اشاره مي‌شود: داشتن پوشش نامناسب (نوري، 1408ق، ج‏ 14، ص238)، راه ندادن نامحرم به اتاق شخصي (همان)، کنترل نگاه به نامحرم (همان)، رازداري (کليني، 1365، ج ‏5، ص322)، عدم بازگويي رابطه جنسي براي ديگر زنان (متقي‌هندي، 1397ق، ج 16، ص355)، تعهد به رابطه با شوهر (صدوق، 1413ق، ج ‏4، ص352)، عدم شکايت از شوهر (نوري، 1408ق، ج ‏14، ص238)، عدم حرف‌شنوي از ديگران دربارة رفتار با شوهر (متقي‌هندي، 1397ق، ج 16، ص403)، نوع ارتباط با خانواده اصلي (طبرسي، 1412ق، ص198)، تکبر در برابر نامحرم (نهج‌البلاغه، 1414ق، ص509)، حفاظت از خود (نوري، 1408ق، ج ‏14، ص169)، عفت جنسي (کليني، 1365، ج ‏5، ص324) و کنترل افکار در رابطه جنسي (نوري، 1408ق، ج ‏14، ص244).
5. امور مالي: آموزه‌هاي مالي توصيه‌شده به زنان، عبارتند از: جلوگيري از اسراف در خانواده (کليني، 1365، ج ‏5، ص324)، برقراري تعادل در هزينه‌هاي خانواده (نهج‌البلاغه، 1414قع ص509) و حفظ اموال همسر (نوري، 1408ق، ج ‏14، ص169) و تعديل توقعات مادي (همان، ص238).
6. ارتباطات مؤثر: در برقراري ارتباط مؤثر به زنان، اين آموزه‌ها بيان شده است: ارتباط عاطفي لمسي (جسمي– عاشقانه) (متقي‌هندي، 1397، ج 16، ص276)، ارتباط عاطفي ديداري (همان)، ارتباطات کلامي براي التيام مشکلات دنيا (صدوق، 1413ق، ج‏3، ص387)، ارتباط کلامي در ناراحتي (همان)، حاضرجوابي نکردن در برابر همسر (نوري، 1408ق، ج ‏14، ص238)، تحمل کلام همسر (همان)، مخالفت کلامي نکردن (همان)، نااميد نکردن همسر در ارتباط کلامي (صدوق، 1413ق، ج‏ 3، ص438؛ نوري، 1408ق، ج 14‏، ص238)، اجازه گرفتن از همسر به‌صورت کلي و در مواردي خاص مانند رفتن به عروسي (نوري، 1408ق، ج ‏14، ص240)، اجازه گرفتن براي مهماني دادن (متقي‌هندي، 1397ق، ج 16، ص403)، خروج از منزل (صدوق، 1378ق، ج ‏2، ص2؛ متقي‌هندي، 1397ق، ج 16، ص403)، نماز خواندن خارج از منزل (نوري، 1408ق، ج ‏14، ص238)، روزه مستحبي گرفتن (همان)، صدقه دادن (انفاق مستحب) (همو، ج ‏13، ص199)، قرار دادن لباس‌هاي شخصي در غيرمنزل شوهر با اجازه او باشد (صدوق، 1413ق، ج ‏3، ص438)، خوشبو کردن براي شوهر (همو، 1403ق، ج ‏2، ص610؛ نوري، 1408ق، ج ‏14، ص238) و تهيه عطر (بروجردي، 1386، ج‏ 25، ص508)، خوشبو نکردن لباس هنگام خروج از منزل (کليني، 1365، ج ‏5، ص518)، صبر بر فقر مالي همسر (نوري، 1408ق، ج‏ 14، ص238)، صبر بر غيرت‌ورزي همسر (کليني، 1365، ج ‏5، ص9)، صبر بر بداخلاقي (ديلمي، 1412ق، ج ‏1، ص175)، صبر بر آزاررساني شوهر (کليني، 1365، ج‏ 5، ص9)، بخشش مهريه (ديلمي، 1412ق، ج ‏1، ص175)، سنگين نکردن مهريه (در موقع گرفتن مهريه سخت‌گيري نکردن) (نوري، 1408ق، ج ‏14، ص238)، تأخير نيانداختن مهريه تا روز قيامت تا در آن موقع جلو همسر را بگيرد (همان)، گذشت و عذرپذيري در برابر همسر (کليني، 1365، ج 5، ص326)، غذا خوردن همراه با همسر و بدون حضور همسر، با نامحرم هم‌غذا نشود (نوري، 1408ق، ج‏ 14، ص238)، هديه دادن به همسر، بخصوص لباس (همان)، سيراب کردن همسر (حر‌عاملي، 1409ق، ج ‏20، ص172)، ناسپاسي در حق همسر (کليني، 1365، ج ‏5، ص513)، وفاي به عهد و پيمان با همسر در تمامي شرايط (همان)، فراهم نکردن اسباب خوار شدن همسر (نوري، 1408ق، ج‏ 14، ص238)، آرايش کردن براي همسر و آرايش نکردن براي غير‌شوهر (کليني، 1365، ج ‏5، ص509؛ نوري، 1408ق، ج ‏14، ص238)، اظهار نکردن زينت و زيبايي‌ها براي غيرهمسر (تبرج) (طبرسي، 1412ق، ص198)، تواضع در برابر شوهر (همان)، مشايعت همسر هنگامي كه از خانه خارج مي‌شود (صدوق، 1413ق، ج ‏3، ص387)، به استقبال همسر رفتن به هنگام ورود به منزل (همان)، فرزند‌آوري (نوري، 1408ق، ج ‏14، ص238؛ طبرسي، 1412ق، ص198) و تقاضاي طلاق نکردن (حر‌عاملي، 1409ق، ج ‏22، ص282).
آنچه در رابطه با اين آموزه‌ها قابل اندازه‌گيري است، ميزان پايبندي افراد به آن است. پايبندي، يعني رفتارهاي متعادل و هماهنگ با اعتقادات (آهنکوب‌نژاد، ۱۳۸۸) يا به عبارتي، التزام عملي به آموزه‌هاي اسلام (پناهي، ۱۳۸۹) و تنظيم تمامي رفتارها بر اساس معيارهاي مذهبي (جان‌بزرگي، ۱۳۸۸)، منظور از پايبندي به آموزه‌هاي همسرداري در اسلام، التزام عملي و تنظيم تمام رفتارها بر‌اساس آموزه‌هاي اسلامي در ارتباط با همسر مي‌باشد.
از آزمون‌هايي که براي سنجش خانواده با توجه به منابع اسلامي ساخته ‌شده است، مي‌توان به پرسش‌نامه رضايتمندي زناشويي اسلامي که داراي ابعاد ارتباط (ارتباط کلامي و ارتباط غيرکلامي)، پايبندي‌ مذهبي، حل تعارض، مديريت مالي و اقتصادي، فعاليت‌هاي اوقات فراغت، مديريت روابط جنسي زوجين، مسائل شخصيتي، فرزند و فرزندپروري، نقش و وظيفه زن و مرد و صله‌رحم است (جديري و جان‌بزرگي، 1388) و پرسش‌نامه کارآمدي خانواده که داراي سه شاخص: 1. بينشي: (ايمان به خدا؛ اعتقاد به رسالت و امامت؛ اعتقاد به معاد)؛ 2. اخلاقي: (محبت؛ صداقت؛ تکريم؛ وفاداري؛ صبر)؛ و 3. حقوقي: (حقوق زن؛ حقوق شوهر؛ حقوق فرزندان و حقوق والدين است) (صفورايي، 1388) مي‌توان اشاره کرد. اين ابزارها، بدون توجه به اصل تفاوت‌هاي روان‌شناختي زن و مرد و براي سنجش زوجين و خانواده طراحي شده است. از‌آنجا‌که براي سنجش آموزه‌هاي اسلامي در خانواده، ابزار ديگري يافت نشد، با توجه به مباني آموزه‌هاي اسلامي در خانواده و با توجه به آموزه‌هاي اسلام به زنان متأهل، پرسش‌نامه پايبندي زنان به آموزه‌هاي همسرداري در اسلام ساخته و روايي و اعتبار آن مورد بررسي قرار گرفت. بنابراين، اين پژوهش درصدد پاسخ به اين سؤال‌هاست:
- روايي محتوايي پرسش‌نامه پايبندي زنان به آموزه‌هاي همسرداري در اسلام به چه ميزاني است؟
- روايي سازه پرسش‌نامه پايبندي زنان به آموزه‌هاي همسرداري به چه ميزاني است؟
- اعتبار پرسش‌نامه پايبندي زنان به آموزه‌هاي همسرداري به چه ميزاني است؟
روش پژوهش
اين تحقيق بر‌اساس هدف تحقيق، از نوع تحقيقات بنيادي نظري است (دلاور، 1380) و از روش تحليل محتوا براي بررسي، توصيف، دسته‌بندي، مقايسه و تجزيه و تحليل مفاهيم محتواي آشکار پيام‌هاي موجود در متون ديني مرتبط با آموزه‌هاي همسرداري اسلام به زنان به کار گرفته ‌شده است (شريعتمداري، 1388، ص77). از سوي ديگر، ازآنجاکه هدف نهايي اين پژوهش، ساخت آزمون براي سنجش پايبندي زنان به آموزه‌هاي همسرداري در اسلام است، ارزيابي روايي و اعتبار آن به صورت ميداني و به روش، «زمينه‌يابي» «پيمايشي» است (دلاور، 1384، ص173-175).
جامعة آماري، زنان متأهل ساكن در شهرستان اصفهان مي‌باشند. بنابر سرشماري نفوس و مسکن 1390، تعداد آنها 1243968 نفر مي‌باشند (درگاه ملي آمار ايران، 1391). حجم نمونه، 400 آزمودني با توجه به استفاده از روش تحليل عاملي، نسبت 1 به 5 گويه‌ها و آزمودني‌ها در نظر گرفته شد. در‌نهايت، 374 نفر در تحليل وارد شد. از‌آنجا‌که فهرست کامل افراد جامعه مورد مطالعه، در دسترس نبود، افراد جامعه در خوشه‌هايي دسته‌بندي شد. سپس از ميان خوشه‌ها، نمونه‌گيري به عمل آمد. بدين‌منظور، فهرستي از اين خوشه‌ها تهيه و به‌عنوان چارچوب نمونه‌گيري استفاده شد (سرمد و همكاران، 1387، ص185). براي اين کار، با توجه به بافت جمعيتي- فرهنگي، شهر اصفهان به 5 دسته مجزا تقسيم شد و داده‌ها از آن مناطق جمع‌آوري شد.
ابزار پژوهش در اين تحقيق، آزمون محقق‌ساخته‌اي است که در فرايند تحقيق اعتبار و روايي آن محاسبه شد.
مراحل ساخت پرسش‌نامه پايبندي زنان به آموزه‌هاي همسرداري اسلام
مرحله اول: شناسايي منابع اسلامي که قلمرو جست‌وجوي موضوع را تعيين مي‌کند. از‌آنجا‌‌که جست‌و‌جو با کليدواژه‌ها در منابع اسلامي، موجب ناديده گرفته شدن برخي روايات مي‌شود و به دليل استفاده از روايات جمع‌آوري‌شده به دست ديگران، دو کتاب تحکيم خانواده (ر.ك: محمدي ري‌شهري، 1387) و بهشت خانواده (ر.ك: مصطفوي، ۱۳۷0)، به‌صورت کامل مطالعه شد و ۲۹ موضوع روايي در ارتباط با آموزه‌هاي همسرداري در اسلام به زنان جمع‌آوري شد. کليدواژه‌هايي مانند الزوجه، الزوج، المرأة، النساء، نسائکم، اهل، النکاح، الزفاف و... در نظر گرفته شد که با هم، داده‌هاي اوليه و قلمرو جست‌وجو را تعيين مي‌کنند. در مرحله بعد، جست‌وجو در نرم‌افزار جامع‌الاحاديث نور 5/3 صورت گرفت. براي اطمينان بيشتر در هر بار جست‌وجو تمام باب مربوطه مطالعه شد. در اين فرايند، ۵۱۱ روايت و حديث از ۶۹ باب از ۵۶ جلد از ۳۸ عنوان کتاب روايي و تفاسير روايي به عنوان منبع اصلي، جمع‌آوري شد.
مرحله دوم: براي انتخاب موضوعات اصلي، ملاک‌هاي انتخاب به اين صورت در نظر گرفته شد: مخاطب روايات همسران باشند، نه به‌طور‌کلي انسان‌ها و نه زوجين به صورت مشترک، بيان‌کننده حق شوهر باشند، رواياتي که عملي را با وعده پاداش‌هاي اخروي نيکو مي‌شمارد و يا با وعده عذاب عملي را تقبيح مي‌کند. رواياتي که آدابي از آداب همسرداري را به زنان آموزش مي‌دهد و رواياتي که دستوري اخلاقي را به زنان در ارتباط با همسر بيان مي‌کند. درنهايت، ۸۰ موضوع روايي انتخاب و در هر موضوع، خانواده روايي تنظيم گرديد. 
مرحله سوم: براساس زمينه‌هاي روان‌شناسي موضوع، به طراحي سؤالات پرسش‌نامه پرداخته شد. در طراحي سؤالات، اين نکات در نظر گرفته شد: محدود کردن هر گزاره به يک مفهوم، به کار بردن ساده‌ترين عبارات، پرهيز از به‌کار بردن گزاره‌هاي منفي مضاعف، معرف بودن هر گزاره براي يک احساس، طرز فکر، يا عقيده نه بيانگر يک واقعيت و پرهيز از توصيف‌کننده‌هايي که درجه يا مقدار را مبهم نشان مي‌دهند (ثرندايک، ۱۳۷۵، ص27). از‌آنجا‌که در مراحل تجديد‌نظر در پرسش‌ها يا تجزيه و تحليل آنها، احتمالاً برخي پرسش‌ها حذف خواهند شد (پاشا‌شريفي، ۱۳۷۴، ص18)، تعداد سؤالات اوليه بيش از سؤالات نهايي در نظر گرفته شد. در‌نهايت، 123 گويه‌ها طراحي شد و روايي وابسته به محتوا از ديدگاه کارشناسان علوم اسلامي و روان‌شناسي بررسي شد. براي بررسي روايي سازه، از روش تحليل عاملي و همساني دروني استفاده شد. برآورد اعتبار اندازه‌گيري از روش‌هاي تکرار خود آزمون (روش بازآزمايي)، تقسيم آزمودن به دو بخش معادل (روش دونيمه‌سازي) و روش ضريب آلفاي کرونباخ استفاده شد.
مرحله چهارم: انتخاب 69 سؤال، که بار عاملي کافي داشتند و اکتشاف شش عامل اصلي در اين پرسش‌نامه (در ضمن، يک سؤال، به جهت مناسب نبودن با فضاي فرهنگي جامعه حذف گرديد).
يافته‌هاي پژوهش
يافته‌هاي پژوهش در دو قسمت شواهد مربوط به روايي و شواهد مربوط به اعتبار پرسش‌نامه پايبندي زنان به آموزه‌هاي همسرداري در اسلام ارائه مي‌شود.
الف. شواهد مربوط به روايي محتوايي پرسش‌نامه
براي بررسي روايي وابسته به محتوا از ديدگاه کارشناسان علوم اسلامي و روان‌شناسي استفاده شد. براي اين کار، جدولي مانند جدول (1) تهيه شد و در يک درخواست رسمي و بيان توضيحات لازم، از ۹ نفر از کارشناسان اسلامي و روان‌شناسي خواسته شد تا نظر خود را در زمينه ميزان مطابقت هر گويه (پرسش) و سند ديني را در يک مقياس ليکرت چهار درجه‌اي اعلام نمايند.
جدول 1. نمونه ارائه مستندات و گويه‌ها به کارشناسان
سند    رَسُولِ اللَّهِ قَالَ: مَا أَفَادَ رَجُلٌ بَعْدَ الْإِيمَانِ خَيراً مِنِ امْرَأَةٍ ذَاتِ‏ دِينٍ‏ وَ جَمَالٍ تَسُرُّهُ إِذَا نَظَرَ إِلَيهَا وَ تُطِيعُهُ إِذَا أَمَرَهَا وَ تَحْفَظُهُ فِي نَفْسِهَا وَ مَالِهِ إِذَا غَابَ عَنْهَا وَ أُوحِي إِلَى مُوسَى  إِنِّي أَعْطَيتُ فُلَاناً خَيرَ الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ هِي امْرَأَةٌ صَالِحَةٌ (نوري، 1408ق، ج‏ ۱۴، ص۱۶۹)
گويه‌ها    ميزان مطابقت گويه و سند
    خيلي زياد
%۱۰۰-%۷۶    زياد
%۷۵-%۵۱    کم
%۵۰-%۲۶    خيلي‌کم
%۲۵-%۱
همسرم هرگاه مرا مي‌بيند خشنودي از چهره‌اش نمايان است.                
همسرم از ديدن من خشنود مي‌شود.                
پيشنهاد:                
از ميان ۱۲۳ سؤال اوليه پرسش‌نامه پايبندي زنان به آموزه‌هاي همسرداري در اسلام، ۸۰ سؤال به اتفاق کارشناسان نمرات ۳ و ۴ (گزينه خيلي زياد و زياد) را به خود اختصاص داد. ميانگين کل نمرات ۳٫۳۰۵۵ با انحراف استاندارد 24015/0 و واريانس 58/0 مي‌باشد. بنابراين، اين گويه‌ها از نظر کارشناسان در حد مطلوبي (63/83 درصد) با مستندات تطبيق دارند. ضريب کندال براي اين گويه‌ها، 125/0 و مقدار خي‌دو 999/88 با درجه آزادي 79 و در سطح معناداري 027/0، بيانگر معناداري روايي محتواي گويه‌هاي آزمون از نظر کارشناسان است.
ب. شواهد مربوط به روايي سازه پرسش‌نامه
روايي سازه به روش تحليل عاملي: پس از اجراي پرسش‌نامه پايبندي زنان به آموزه‌هاي همسرداري در اسلام و نمره‌گذاري آن، به منظور بررسي تعداد عوامل تشکيل‌دهنده پرسش‌نامه، از روش تحليل عاملي به روش مؤلفه اصلي با چرخش واريماکس استفاده شد. شاخص کفايت نمونه‌برداري KMO برابر 847/0 بود. نتيجه آزمون کفايت نمونه نشان داد، حجم نمونه براي تحليل عاملي مناسب است. همچنين نتايج آزمون کرويت بارتلت، با درجه آزادي 2346 و مجذور کاي 136/10363 در سطح 0001/0 معنادار بود. بنابراين، ماتريس همبستگي داده‌ها براي تحليل عاملي داراي اطلاعات معني‌داري است.
جدول 2. آزمون بارتلت و کفايت نمونه‌برداري
آزمون کفايت نمونه‌برداري KMO    .۸۴۸
آزمون بارتلت    خي دو    136/10363
    درجه آزادي    ۲۳۴۶
    سطح معناداري    0001/0
به‌منظور تعيين تعداد عامل‌ها، ابتدا از ارزش ويژه بزرگ‌تر از ۱ استفاده شد. اما با توجه به تعداد بالاي عوامل نمايان شده (۲۴ عامل) و اجتناب از دقت پايين در نتايج خروجي و از طرفي، با توجه به نمودار اسکري که ارزش ويژه در بخش نزولي با شيب تند و قبل از تبديل‌شدن به سطح افقي را ۲ نشان مي‌دهد، ارزش ويژه در مرحله دوم بزرگ‌تر از ۲ انتخاب شد. بنابراين، براي ساده‌تر ساختن و قابل فهم‌تر کردن ساختار عاملي، عامل‌هاي مذکور انتخاب و چرخش متعامد به شيوه واريماکس بر روي آن اجرا شد. از‌آنجا‌که در تحليل عاملي، بار عاملي 3/0 نشانگر آن است که ۹ درصد از واريانس، به‌وسيله عامل تبيين مي‌شود، در تحليل عاملي با حجم حداقل ۱۰۰ نفر، بار عاملي 3/0 ملاک مناسبي است و معنادار تلقي مي‌شود (صدر‌السادات و مينايي، 1380، ص۱۰۷). ازاين‌رو، ده سؤال از سؤالات پرسش‌نامه که بار عاملي کمتر از 3/0 داشتند، حذف شدند. چرخش مجدد بر روي ۶۹ سؤال باقي‌مانده انجام شد. اين چرخش‌ها، در ۷ مرتبه همگرا شدند که عامل اول ۱۹ سؤال، عامل دوم ۱۴ سؤال، عامل سوم ۱۲ سؤال و عامل چهارم ۱۲ سؤال، عامل پنجم ۵ سؤال و عامل ششم ۷ سؤال را تشکيل دادند جدول (3).
جدول 3. ماتريس عامل‌ها بعد از چرخش
سؤال    عامل‌ها و بار عاملي هر سؤال
    ۱    ۲    ۳    ۴    ۵    ۶
سؤال ۱    593/0                    
سؤال ۲    425/0                    
سؤال ۳    432/0                    
سؤال ۴    401/0                    
سؤال ۵            625/0            
سؤال ۶            607/0            
سؤال ۷            638/0            
سؤال ۸            579/0            
سؤال ۹        537/0                
سؤال ۱۰    545/0                    
سؤال ۱۱    680/0                    
سؤال ۱۲    548/0                    
سؤال ۱۳    461/0                    
سؤال ۱۴                480/0        
سؤال ۱۵                513/0        
سؤال ۱۶                419/0        
سؤال ۱۷            526/0            
سؤال ۱۸        348/0                
سؤال ۱۹                    311/0    
سؤال ۲۰        672/0                
سؤال ۲۱        668/0                
سؤال ۲۲        563/0                
سؤال ۲۳            351/0            
سؤال ۲۴        605/0                
سؤال ۲۵        475/0                
سؤال ۲۶        495/0                
سؤال ۲۷                598/0        
سؤال ۲۸                600/0        
سؤال ۲۹                614/0        
سؤال ۳۰                319/0        
سؤال ۳۱                632/0        
سؤال ۳۲                569/0        
سؤال ۳۳                381/0        
سؤال ۳۴    623/0                    
سؤال ۳۵    562/0                    
سؤال ۳۶            309/0            
سؤال ۳۷            682/0            
سؤال ۳۸                        639/0
سؤال ۳۹                        575/0
سؤال ۴۰                        409/0
سؤال ۴۱                        301/0
سؤال ۴۲        706/0                
سؤال ۴۳        654/0                
سؤال ۴۴                    479/0    
سؤال ۴۵                    608/0    
سؤال ۴۶                    703/0    
سؤال ۴۷                    660/0    
سؤال ۴۸        369/0                
سؤال ۴۹    547/0                    
سؤال ۵۰    584/0                    
سؤال ۵۱                        304/0
سؤال ۵۲                359/0        
سؤال ۵۳                        442/0
سؤال ۵۴                        613/0
سؤال ۵۵            305/0            
سؤال ۵۶        540/0                
سؤال ۵۷    382/0                    
سؤال ۵۸    506/0                    
سؤال ۵۹        614/0                
سؤال ۶۰    378/0                    
سؤال ۶۱        610/0                
سؤال ۶۲    561/0                    
سؤال ۶۳                428/0        
سؤال ۶۴            439/0            
سؤال ۶۴    630/0                    
سؤال ۶۶    657/0                    
سؤال ۶۷    407/0                    
سؤال ۶۸            483/0            
سؤال ۶۹            379/0            
بر اساس جدول (4)، ارزش ويژه عامل‌هاي مذکور ۲ و بزرگ‌تر از آن است و عامل اول 568/9 درصد کل واريانس پرسش‌نامه و عوامل ديگر به ترتيب 456/7 و 327/7 و 722/6 و 052/4 و 855/3 درصد واريانس کل پرسش‌نامه و شش عامل در مجموع، 98/38 درصد از واريانس کل پرسش‌نامه پايبندي زنان به آموزه‌هاي همسرداري در اسلام را تبيين مي‌کنند.
جدول 4. مؤلفه‌ها و توصيف واريانس کل
عامل‌ها    ارزش ويژه اوليه    مجموع ضرايب عامل‌هاي گردش داده نشده    مجموع ضرايب عامل‌هاي گردش داده‌شده
    واريانس کل    درصد واريانس    درصد تجمعي    واريانس کل    درصد واريانس    درصد تجمعي    واريانس کل    درصد واريانس    درصد تجمعي
1    ۱    921/11    277/17    277/17    921/11    277/17    277/17    602/6    568/9    568/9
2        955/4    181/7    457/24    955/4    181/7    457/27    145/5    456/7    024/17
3        28/3    753/4    21/29    28/3    753/4    21/29    056/5    327/7    351/24
4        484/2    6/3    81/32    484/2    6/3    81/32    638/4    722/6    074/31
5        232/2    235/3    045/36    232/2    235/3    045/36    796/2    052/4    125/35
6    025/2    935/2    98/38    025/2    935/2    98/38    66/2    855/3    98/38    
اين نتايج، در مجموع نشان مي‌دهد که روايي سازه پرسش‌نامه در حد مطلوبي است. در بررسي روايي سازه به روش همساني دروني، به سنجش همبستگي هر سؤال با کل پرسش‌نامه پرداخته شد.
جدول 5. همبستگي هر سؤال با نمره کل پرسش‌نامه
سؤال    همبستگي با نمره کل    سؤال    همبستگي با نمره کل    سؤال    همبستگي با نمره کل
۱    **49/0    ۲۴    **459/0    ۴۷    **477/0
۲    **339/0    ۲۵    **293/0    ۴۸    **428/0
۳    **54/0    ۲۶    **343/0    ۴۹    **418/0
۴    **229/0    ۲۷    **381/0    ۵۰    **347/0
۵    **365/0    ۲۸    **236/0    ۵۱    **387/0
۶    **45/0    ۲۹    **288/0    ۵۲    **254/0
۷    **449/0    ۳۰    **397/0    ۵۳    **335/0
۸    **298/0    ۳۱    **398/0    ۵۴    **358/0
۹    **575/0    ۳۲    **55/0    ۵۵    **405/0
۱۰    **455/0    ۳۳    **577/0    ۵۶    **472/0
۱۱    **448/0    ۳۴    **202/0    ۵۷    **463/0
۱۲    **409/0    ۳۵    **406/0    ۵۸    **413/0
۱۳    **405/0    ۳۶    **186/0    ۵۹    **414/0
۱۴    **482/0    ۳۷    **386/0    ۶۰    **505/0
۱۵    **334/0    ۳۸    **436/0    ۶۱    **452/0
۱۶    **296/0    ۳۹    **38/0    ۶۲    **441/0
۱۷    *125/0    ۴۰    **411/0    ۶۳    **516/0
۱۸    **287/0    ۴۱    **452/0    ۶۴    **484/0
۱۹    **398/0    ۴۲    **313/0    ۶۵    **43/0
۲۰    **3/0    ۴۳    **379/0    ۶۶    **446/0
۲۱    **263/0    ۴۴    **292/0    ۶۷    **421/0
۲۲    **286/0    ۴۵    **366/0    ۶۸    **484/0
۲۳    **424/0    ۴۶    **261/0    ۶۹    **452/0
** همبستگي در سطح 01/0 معنادار است. * همبستگي در سطح 05/0 معنادار است.
جدول (5) نشان مي‌دهد که همبستگي هر يک از سؤالات پرسش‌نامه پايبندي زنان به آموزه‌هاي همسرداري در اسلام، با نمره کل پرسش‌نامه معني‌دار است. بنابراين، از اين جهت نيز روايي بالاي پرسش‌نامه به اثبات مي‌رسد.
جدول 6. همبستگي ميان عامل‌ها و کل پرسش‌نامه
    کل پرسش‌نامه    عامل ۱    عامل ۲    عامل ۳    عامل ۴    عامل ۵    عامل ۶
کل پرسش‌نامه    ۱    813/0**    635/0**    659/0**    650/0**    440/0**    344/0**
** همبستگي در سطح 01/0 معنادار است.
* همبستگي در سطح 05/0 معنادار است.
همان‌گونه که مشاهده مي‌شود، بين هريک از عامل‌ها و کل پرسش‌نامه همبستگي مثبت و معناداري وجود دارد. بنابراين، روايي پرسش‌نامه پايبندي زنان به آموزه‌هاي همسرداري اسلام در حد بالايي است.
ج. بررسي اعتبار پرسش‌نامه پايبندي زنان به آموزه‌هاي همسرداري در اسلام
در اين تحقيق، براي برآورد اعتبار پرسش‌نامه از روش ضريب آلفا، روش بازآزمايي و روش دونيمه‌سازي استفاده شد. پرسش‌نامه پايبندي زنان به آموزه‌هاي همسرداري در اسلام در دو مرحله آزمايشي و نهايي اجرا شد. در اجراي آزمايشي، تعداد 50 نفر از افراد جامعه هدف و در اجراي نهايي 374 نفر پرسش‌نامه را تکميل نمودند. نتيجه آلفاي کرونباخ و دونيمه‌سازي در مرحله آزمايشي و نهايي به شرح زير است.
جدول 7. ضريب آلفاي کرونباخ پرسش‌نامه پايبندي زنان به آموزه‌هاي همسرداري اسلام در مرحله آزمايشي و نهايي
مراحل    تعداد آزمودني    تعداد گويه    ضريب آلفاي کرونباخ
آزمايشي    ۵۰    ۸۰    827/0
نهايي    ۳۷۴    ۶۹    895/0
ضريب آلفاي کرونباخ پرسش‌نامه پايبندي زنان به آموزه‌هاي همسرداري در اسلام، در مرحله آزمايشي و نهايي به ترتيب (827/0 و 895/0) است که نشان‌دهنده اعتبار بالاي پرسش‌نامه است.
روش دونيمه‌سازي:
جدول 8. آماره‌هاي اعتبار پرسش‌نامه پايبندي زنان به آموزه‌هاي همسرداري اسلام در مرحله آزمايشي
آلفاي کرونباخ    نيمه اول ۱    مقدار    791/0
        تعداد گويه‌ها    ۴۰*
    نيمه دوم ۲    مقدار    614/0
        تعداد گويه‌ها    ۴۰**
    مجموع تعداد گويه‌ها    ۸۰
همبستگي بين دو فرم    637/0
ضريب همبستگي اسپيرمن - براون    تساوي تعداد گويه‌ها    778/0
    عدم تساوي تعداد گويه‌ها    778/0
ضريب دونيمه سازي گاتمن    769/0
*نيمه اول، گويه‌هاي ۱-۴۰ ** نيمه دوم، گويه‌هاي ۴۱-۸۰
جدول 9. آماره‌هاي اعتبار پرسش‌نامه پايبندي زنان به آموزه‌هاي همسرداري اسلام در مرحله نهايي
آلفاي کرونباخ    نيمه ۱    مقدار    839/0
        تعداد گويه‌ها    ۳۵*
    نيمه ۲    مقدار    801/0
        تعداد گويه‌ها    ۳۴**
    مجموع تعداد گويه‌ها    ۶۹
همبستگي بين دو فرم    727/0
ضريب همبستگي اسپيرمن - براون    تساوي تعداد گويه‌ها    842/0
    عدم تساوي تعداد گويه‌ها    842/0
ضريب دونيمه سازي گاتمن    842/0
*نيمه اول، گويه‌هاي ۱-۳۵ ** نيمه دوم، گويه‌هاي ۳۶-۶۹
ضريب اسپيرمن – براون در مرحله آزمايشي 877/0 و در مرحله نهايي 842/0 مي‌باشد. ميزان همساني دروني بر‌اساس ضريب دونيمه‌سازي گاتمن در مرحله آزمايشي 769/0 و در مرحله نهايي 842/0 است. همچنين، همبستگي دو فرم در مرحله آزمايشي 637/0 و در مرحله نهايي 727/0 است. بر اين اساس، در مرحله آزمايشي ضريب آلفاي نيمه اول 791/0 و ضريب آلفاي نيمه دوم 614/0 است و در مرحله نهايي، به ترتيب 839/0 و 801/0 است. بنابراين، پرسش‌نامه پايبندي زنان به آموزه‌هاي همسرداري در اسلام از اعتبار بالايي برخوردار است.
آزمون – باز‌آزمون: پرسش‌نامه پايبندي زنان به آموزه‌هاي همسرداري، در اين مرحله در نمونه 31 نفري به فاصله زماني يک ماه اجرا شد که همبستگي بين آزمون و باز آزمون 927/0 در سطح معناداري 001/0 به دست آمد.
جدول 10. نتايج آزمون– باز‌آزمون پرسش‌نامه پايبندي زنان به آموزه‌هاي همسرداري اسلام
مراحل اجرا    مرحله آزمون    مرحله باز آزمون
مرحله آزمون    همبستگي پيرسون    ۱    927/0**
    تعداد    ۳۱    ۳۱
مرحله باز آزمون    همبستگي پيرسون    927/0**    ۱

    تعداد    ۳۱    ۳۱
سطح معناداري        001/0    
بحث و نتيجه‌گيري
هدف از اين پژوهش، ساخت، اعتباريابي و رواسازي پرسش‌نامه پايبندي زنان به آموزه‌هاي همسرداري در اسلام بود. مواد اين پرسش‌نامه، براساس آموزه‌هاي اسلامي طراحي شد که با مواد مقياس رضايتمندي زناشويي اسلامي، که داراي ابعاد ارتباط (ارتباط کلامي و ارتباط غيرکلامي)، پايبندي‌ مذهبي، حل تعارض، مديريت مالي و اقتصادي، فعاليت‌هاي اوقات ‌فراغت، مديريت روابط جنسي زوجين، مسائل شخصيتي، فرزند و فرزندپروري، نقش و وظيفه زن و مرد و صله‌رحم است (جديري و جان‌بزرگي، 1388) و مقياس کارآمدي خانواده، در برخي مؤلفه‌ها همسو است؛ با اين تفاوت که پرسش‌نامه حاضر به اصل تفاوت‌هاي زن و مرد توجه داشته و آموزه‌هاي مشترک را در نظر نگرفته است. بنابراين؛ موضوع اين پرسش‌نامه جزئي‌تر است. نتايج روايي محتوايي، که توسط کارشناسان اسلامي و روان‌شناسي اعلام شد، نشان داد که توافق 63/82 درصدي در 80 گويه وجود دارد. بنابراين، اين گويه‌ها از نظر کارشناسان در حد مطلوبي (63/83 درصد) با مستندات تطبيق دارند. ضريب توافقي کندال براي اين گويه‌ها 125/0 و مقدار خي‌دو 999/88 با درجه آزادي 79 و در سطح معناداري 027/0، بيانگر معناداري روايي محتواي گويه‌هاي آزمون از نظر کارشناسان است.
در روايي سازه، به روش تحليل عاملي، شاخص کفايت نمونه‌برداري نشان داد، حجم نمونه براي تحليل عاملي مناسب است. همچنين نتايج آزمون کرويت بارتلت، معنادار بود. اين امر بيانگر ماتريس همبستگي داده‌ها براي تحليل عاملي داراي اطلاعات معني‌داري است. به منظور تعيين تعداد عامل‌ها چرخش متعامد، به شيوه واريماکس بر روي آنها اجرا شد و ده سؤال از سؤالات پرسش‌نامه، که بار عاملي کمتر از 3/0 داشتند حذف شدند. چرخش مجدد بر روي ۶۹ سؤال باقي‌مانده انجام شد. اين چرخش‌ها در ۷ مرتبه همگرا شدند که ۱۹ سؤال عامل اول، ۱۴ سؤال عامل دوم، ۱۲ سؤال عامل سوم و ۱۲ سؤال عامل چهارم، ۵ سؤال عامل پنجم و ۷ سؤال عامل ششم را تشکيل دادند.
در روايي سازه، به روش همساني دروني، همبستگي هر‌يک از سؤالات پرسش‌نامه پايبندي زنان به آموزه‌هاي همسرداري اسلام، با نمره کل پرسش‌نامه معني‌دار است. همچنين بين هر‌يک از عامل‌ها و کل پرسش‌نامه همبستگي مثبت و معناداري وجود دارد.
در اعتبار پرسش‌نامه پايبندي زنان به آموزه‌هاي همسرداري در اسلام، ضريب آلفاي کرونباخ در مرحله آزمايشي و نهايي به ترتيب (827/0 و 895/0) است. ضريب اسپيرمن – براون در مرحله آزمايشي 877/0 و در مرحله نهايي 842/0 مي‌باشد. ميزان همساني دروني براساس ضريب دونيمه‌سازي گاتمن در مرحله آزمايشي 769/0 و در مرحله نهايي 842/0 است. همچنين همبستگي دو فرم در مرحله آزمايشي 637/0 و در مرحله نهايي 727/0 است. بر اين اساس، در مرحله آزمايشي ضريب آلفاي نيمه اول 791/0 و ضريب آلفاي نيمه دوم 614/0 است و در مرحله نهايي، به ترتيب 839/0 و 801/0 است. بنابراين، پرسش‌نامه پايبندي زنان به آموزه‌هاي همسرداري در اسلام از اعتبار بالايي برخوردار است. همبستگي آزمون – بازآزمون در نمونه 31 نفري به فاصله زماني يک ماه 927/0 در سطح معناداري 001/0 به دست آمد. بنابراين، اين پرسش‌نامه از روايي و اعتبار لازم براي سنجش پايبندي زنان به آموزه‌هاي همسرداري در اسلام برخوردار است.
هماهنگ نبودن برخي سؤالات با فضاي فرهنگي جامعه زنان متأهل، محدود بودن جامعه آماري به زنان متأهل شهر اصفهان و فقدان ابزار ديگري در اين قلمرو و به تبع، انجام نشدن روايي ملاکي از محدوديت‌هاي اين پژوهش به حساب مي‌آيد.