روان شناسی و دين

دین چگونه به سلامتی و بهزیستی [ما] کمک می کند؟
آیا هیجان های مثبت عناصر فعال آن هستند؟

باربارا، ال. فردریکسون

ترجمه سید هانی موسوی*

اشاره

ترجمه حاضر، از مقاله دکتر بارباراال. فردریکسون، استاد دانشگاه های کارولینای شمالی و میشیگان می باشد. وی در این مقاله با مطرح کردن نظریه «توسعه و ساخت»، سعی دارد تا یکی از روابط میان دین و سلامت روان را بررسی کند. او با قرار دادن عنصر هیجان های مثبت در حلقه پیوند دین ـ سلامتی، ابتدا به اثبات تأثیر هیجان های مثبت در سلامتی و به زیستی انسان می پردازد و سپس اثر اعمال مذهبی و دینی در پرورش و ایجاد هیجان های مثبت را مطرح می کند. مقاله وی با این جمله پایان می پذیرد: «شاید آنچه مشخصه انسانی در زندگی هیجانی است، توانایی ما در گشودن ذهن خود برای دست یابی به عمق و کنه ارتباط با «خدا» یا قدرت برتر دیگر است. این فضای ذهنی توسعه یافته به نوبه خودمی تواند سرچشمه ای از هیجانات عمیق را ارائه دهد که بسیاری از آنها مثبت اند. از این رو، اعمال مذهبی می تواند طریق مختص انسانی در پرورش مؤثر هیجان های مثبت با فواید سازگارانه همراه با آن، باشند».

کلید واژه ها: دین، هیجان های مثبت، به زیستی، معنویت، سلامت روان.

مقدّمه

قرن ها و بلکه هزاران سال از ظهور پیامبران و ادیان بزرگ الهی می گذرد و همواره جمع کثیری از انسان ها ایمان آورده، عده ای کفر ورزیده و جمعی هم در شک و تردید بوده اند. یکی از موضوعاتی که هم برای معتقدان به ادیان و هم مخالفان از اهمیت زیادی برخوردار بوده، درک و اثبات تأثیر دین و مذهب در زندگی بشر است. طبعاً اثبات این مسئله در مورد دین اسلام که به اعتقاد ما کامل ترین دین بوده و در تمام شئون زندگی جمعی و فردی جاری و نافذ است، بسیار با اهمیت تر می نماید.

در دهه های اخیر با رشد سریع و روز افزون دانش بشر و پیدایش علوم جدید، بحث درباره تأثیر دین در جنبه های مختلف زندگی، بیش از هر زمان دیگر به میان آمده و روان شناسی از جمله علومی است که همواره میدان مبارزه افکار و نظرات گوناگون در این خصوص بوده است. اکنون موضوعاتی همچون روان شناسی و دین، روان شناسی و معنویت، و ... سال هاست که مورد تحقیق و نقد و بررسی دانشمندان علم روان شناسی قرار گرفته و نهادها، انجمن ها، مراکز تحقیق و دانشکده های بسیاری در نقاط مختلف دنیا برای این منظور تأسیس شده است.

دکتر باربارا، ال. فردریکسون، استاد دانشگاه های کارولینای شمالی و میشیگان است. تحقیقات او، که در اصل یک روان شناس اجتماعی است، بیشتر در زمینه هیجانات و روان شناسی مثبت بوده است. در میان پژوهش های مهم خود، به خاطر کار در زمینه موضوع «توسعه و ساخت» در سال 2000 موفق به دریافت جایزه تمپلون در روان شناسی مثبت گردید.

فردریکسون در این مقاله با طرح نظریه «توسعه و ساخت»، سعی دارد تا یکی از روابط میان دین و سلامت روان را مورد بررسی قرار دهد. او با قرار دادن عنصر هیجان های مثبت در حلقه پیوند دین ـ سلامتی، ابتدا به اثبات تأثیر هیجان های مثبت در سلامتی و به زیستی انسان می پردازد و سپس اثر اعمال مذهبی و دینی در پرورش و ایجاد هیجان های مثبت را مطرح می کند و در نهایت چنین نتیجه می گیرد که دین از این طریق در جهت سلامت جسمی و روانی بشر مفید واقع می شود.

یافته های پژوهشی حاکی از آن است که اعمال و شعائر مذهبی موجب ارتقای سطح سلامتی (جورج، الیسون و لارسون ، همین موضوع) و به زیستی (لوین و چترز ، 1998) می شود. به نظر می رسد سودمندترین این اعمال، مشارکت های عمومی دینی (جورج و دیگران، همین نسخه) و مقابله دینی مثبت است. (پارگامنت ، همین نسخه) چه چیزی تبیین کنندة این فواید است؟ یافته های علمی تا کنون توضیح روشنی در مورد ساز و کارهای این امر نداده است. (جورج و دیگران، همین نسخه) اما چنان که جورج و دیگران هم یاد آور شدند، جست وجوی پیوسته برای ساز و کارها، به دو دلیل امری سخت و حساس است: اول، در سطح پایه؛ مادامی که درک ما از مسئله کامل نباشد نگاه موشکافانه علمی، کامل نخواهد بود. دوم، در سطح عملی؛ اگر افراد و جمعیت ها مایل باشند سلامتی و به زیستی خود را به طور مؤثرتری ارتقا دهند، سزاوار است که عناصر فعال در حلقه پیوند دین ـ سلامتی شناخته شود. شاید آن عناصر فعال تنها درون شعائر مذهبی و دینی سنجیده تر قابلیت پرورش و رشد یابند، یا شاید با فایده مشابه خارج از بافت مذهبی نیز پرورش یابند. یک پرسش تجربی و شایسته بررسی این نکته است که آیا هیجان های مثبت نیز در زمره عناصر فعال فواید روانی و جسمی شعائر مذهبی هستند؟

هیجان های مثبت، عامل ایجاد و گسترش

چرا هیجان های مثبت؟ نوعاً تصور ما بر این است که هیجان های مثبت به شاخص های محض زیستی هستند. لحظاتی که در آن افراد هیجان های مثبتی همچون لذت، آرامش ، شگفتی و عشق را تجربه می کنند، لحظاتی است که در معرض هیجان های منفی همچون ترس، اضطراب و افسردگی قرار ندارند. پژوهشگران با قایل شدن بر این یافته شهودی دریافتند که توازن کلّی میان هیجان های مثبت و منفی افراد، پیش بینی کننده احساس به زیستن آنان است. (دینر، سندویک، و پاووت، 1991) بنابر این یافته، کهنمن (1999) اظهار کرد که «شادی عینی» با ردیابی (و سپس جمع بندی) احساس های زودگذرِ خوب و بد افراد قابل اندازه گیری است. (برای ملاحظه کاستی های این نظریه، ر.ک: فردریکسون، b2000) طبق این دیدگاه، هیجان های مثبت صرفاً نشان دهنده به زیستی هستند، اما این همه داستان نیست؛ زیرا هیجان های مثبت منشأ سلامتی و به زیستی نیز هستند (فردریکسون، 1998، a2000، 2001)، و این کار را نه صرفاً در لحظات خوش زمان حال، بلکه در دراز مدت به انجام می رسانند.

نظریه «ساخت و توسعه» هیجان های مثبتِ مؤلف (فردریکسون، 1998، 2001) بیانگر فواید دامنه دار و تأثیرگذار هیجان های مثبت و ارائه گر پایه منطقی برای این پیش بینی است که هیجان های مثبت، اجزا و عناصر فعال در حلقه دین ـ سلامتی هستند. طبق این نظریه، هیجان های مثبت تجربیات سازگارانه و بنیادین هستند؛ زیرا هر دو، گنجینه اندیشه و عمل افراد را در حال حاضر توسعه می دهند و منابع ]امکانات[ پایدار فردی آنان را می سازند.

من این دیدگاه درباره هیجان های مثبت را با الگو های سنّتی هیجان که مبتنی بر گرایش های عملی خاص است مقایسه می کنم. به نظر من، گرایش های عملی خاص، کاملاً معرف شکل و عملکرد هیجان های منفی است. با در نظر گرفتن تفاوت های تئوریک، گرایش عملی خاص را، می توان برونداد یک فرایند روان شناختی توصیف کرد که با فراخوانی میل به انجام یک رفتار ویژه به ذهن (مانند فرار هنگام ترس، حمله در حال عصبانیت، تهوع در حال انزجار)، گنجینه اندیشه و عمل لحظه ای فرد را محدود می کند. گنجینه محدود شدة اندیشه و عمل، در موقعیت های تهدید، گسترة کنش سریع و سرنوشت سازی را رقم می زند که فایده فوری و مستقیم دارد. گرایش های عملی خاص که توسط هیجان های منفی فراخوانده می شوند، نمایانگر نوع فعالیت هایی است که به بهترین شکل مایه حفظ جسم و جان نیاکان ما در شرایط مشابه بوده است.

البته هیجان های مثبت به ندرت در شرایط تهدیدآمیز رخ می دهند. بیشتر اوقات، این هیجان ها زمانی تجربه می شوند که افراد در حال ایمنی و آرامش هستند. (فردریکسون، 1998) به معنای دقیق کلمه، وجود یک فرایند روان شناختی که گنجینه اندیشه و عمل لحظه ای فرد را به منظور ارتقای کنش سریع و سرنوشت ساز کاهش دهد، ضرورت ندارد. در عوض، هیجان های مثبت دارای اثر تکمیلی هستند: آنها گنجینه اندیشه و عمل لحظه ای افراد را توسعه داده و خطوط افکار و اعمالی را که به ذهن می رسند گسترش می دهند. برای مثال، «شادی»، اشتیاق بازی را ایجاد می کند، محدودیت ها را کنار می زند، و خلاقیت نه تنها در رفتار بدنی و اجتماعی، بلکه در رفتار عقلی و هنری آشکار می شود. «علاقه» که یک هیجان مثبت و مشخص از لحاظ پدیدارشناختی است، اشتیاق به کاوش، پذیرفتن اطلاعات و تجربیات جدید را موجب می شود، و «خود» را در این فرایند گسترش می دهد. «رضایت خاطر» ، سومین هیجان مثبت و متمایز، موجب تمایل به صرف وقت برای فهم شرایط جاری زندگی و نیز ادغام این شرایط در دیدگاه های نو از خود و جهان می شود. چهارمین هیجان مثبت و متمایز یعنی «قدردانی» ، اشتیاق به جبران خلاقانه لطف را به وجود می آورد. این گرایش های گوناگون اندیشه و عمل (بازی کردن، کاوش، فهم و ادغام، و جبران لطف) هر کدام راه هایی را نشان می دهد که هیجان های مثبت به کمک آن ، سبک معمول عمل و تفکر را توسعه می دهد. بنابراین، به نظر می رسد به طور کلی هیجان های مثبت زمینة شناختی را «وسعت» می بخشند (آیسن، 1987)؛ اثری که در پژوهش های اخیر با سطوح دوپامین مغز ارتباط داده شده است. (اشبی ، آیسن، و تورکن ، 1999)

در حالی که فضاهای ذهنی محدود شده توسط هیجانات منفی، فواید سازگارانه مستقیم و فوری را در شرایط تهدیدآمیز بقای انسان به بار می آورد، فضاهای ذهنی توسعه یافته توسط هیجان های مثبت به شکلی دیگر مفید هستند. به بیان دقیق تر، این قالب های ذهنی توسعه یافته، فواید سازگارانه درازمدت و غیر مستقیم را موجب می شوند؛ زیرا این توسعه، منابع پایدار فردی را می سازد. (فردریکسون، 1998)

بازی، یعنی اشتیاق مرتبط با شادی، نمونه ای از این دست می باشد. پژوهش های حیوانی نشان داده اند که شکل های خاصی از بازی تعقیب و گریز که در بچه های برخی گونه ها دیده می شود (مانند برخورد با شاخه یا نهالی انعطاف پذیر و برگشت به جهت مخالف) منحصراً در حیوانات بزرگ تر همان گونه، در حال فرار یا دور شدن از شکارچی، بازآفرینی می شود. (دالهینو ، 1987) چنین مشابهت هایی بین بازی بچه ها و مانور های حیاتی در بزرگ سالان نشان می دهد که بازی کودکان منابع پایدار جسمی را بنا می کند. (بولتون و اسمیت ، 1992 / کارو ،1988) بازی، همچنین به وجودآورنده منابع پایدار اجتماعی است. بازی اجتماعی، با تفریح و خنده های جمعی خود، پیوند ها و دلبستگی های با دوام اجتماعی را که می توانند بعدها کانون حمایت اجتماعی باشند، می سازد. (آرون ، نورمن، آرون، مک کنا ، و هی من ، 2000 / لی، 1983 / سیمونز ، مک کلاسکی ـ فاوست ، و پاپینی ، 1986) همچنین بازی دوران کودکی با بالا بردن سطح خلاقیت (شرود و سینگر، 1989)، خلق اصول نظری ذهن (لسلی ، 1987)، و تسهیل رشد مغز، منابع پایدار عقلی را می سازد. (پنک سپ ، b1998)

همچنان که شادی انگیزه و علت بازی است، هیجان مثبتِ «علاقه» انگیزه کاوش است که پیچیدگی های عقلی و معرفتی را خلق می کند. به گونه مشابهی، فهم و یکپارچه سازی نیز توسط احساس «رضایت خاطر» برانگیخته می شوند که حاصل آن بصیرت نسبت به خود و دگرگونی جهان بینی ها خواهد بود، و کوشش های خلاقانه برای جبران لطف که با قدردانی همراه است، پیوند های اجتماعی را تقویت کرده و مهارت های اجتماع خواهی را رشد می دهد. تمام این هیجانات مثبت که از لحاظ پدیدارشناختی نیز مشخص و متمایزند، در ویژگی افزایش منابع شخصی افراد، که دامنه آن از منابع اجتماعی و طبیعی تا منابع عقلی و روان شناختی گسترده شده، مشترکند. (برای گزارش های تفصیلی، ر.ک: فردریکسون، 1998، a2000 / فردریکسون و برانیگن ، 2001)

اساساً منابع شخصی که در خلال هیجان های مثبت کسب شده اند، پایدارترند. این منابع حتی پس از حالات زودگذر هیجانی که منجر به کسب آن شده، نیز باقی می ماند. پس در نتیجه ، اثر همراه و غالبی تجربه یک هیجان مثبت، افزایش در منابع شخصی فرد می باشد. این منابع ممکن است لحظاتی بعد و در حالات هیجانی متفاوت به کار آیند. از این رو، اثر هیجان های مثبت از تجربه آنی و زودگذر آنها، ماندگارتر است. علاوه بر آن، این اثرات در طول زمان انباشته و ترکیب شده و موجب حرکت مارپیچ صعودی به سمت سلامتی و به زیستی بیشتر می گردند. آثار شناختی مکتوبی در زمینه افسردگی وجود دارد که به طور مستند نشان داده اند چگونه افسردگی و تفکر بدبینانه و محدود که دارای تأثیر متقابل هستند، با حرکت مارپیچ نزولی منجر به افت خلق و حتی سطوح بالینی افسردگی می شود. (پترسون و سلیگمن ، 1984) نظریه توسعه و ساخت، نوعی از حرکت مارپیچ صعودی را پیش بینی می کند که در آن هیجانات مثبت و تفکر توسعه یافته که خود اثرات متقابلی بر یکدیگر دارند، موجب پیشرفت های قابل ملاحظه ای در سلامتی و به زیستی می شوند. (فردریکسون، 2002 / فردریکسون و جوینر ، 2002)

کوتاه سخن اینکه، نظریه «توسعه و ساخت»، وضعیت هیجانات مثبت را در چهارچوب گنجینه های توسعه یافته اندیشه عمل و کارکرد آنها را در ساختن منابع پایدار شخصی شرح می دهد. بدین سان، این نظریه دیدگاه جدیدی درباره نقش انطباقی و تکامل یافته هیجان های مثبت ارائه می دهد. آن دسته از نیاکان ما که دستخوش امیال ناشی از هیجانات مثبت (بازی کردن، کاوش، و از این دست) شدند می بایست منابع شخصی بیشتری کسب کرده باشند. وقتی همین نیاکان، بعدها با تهدید های اجتناب ناپذیر جانی یا جسمی روبه رو شدند، منابع شخصی گسترده ترشان شانس بیشتری برای بقا و عمر طولانی تری برای تولید مثل در اختیار آنها قرار داد. در نهایت، به اندازه ای که ظرفیت تجربه هیجانات مثبت به طور ژنتیکی رمز گردانی باشد، این ظرفیت از طریق فرایند انتخاب طبیعی، به بخشی از ماهیت همگانی انسانی ما تبدیل شده است.

آیا اعمال مذهبی سالم هیجا ن های مثبت را پرورش می دهد؟

نظریه توسعه و ساخت بیانگر آن است که هیجان های مثبت ، با کمک به افراد در جهت انعطاف پذیری ، خلاقیت و خردمندی، وارستگی ، انسجام اجتماعی بیشتر، و در رأس همة اینها سلامت جسمانی بیشتر، می توانند آنان را به سوی بهبودی دگرگون کنند (فردریکسون، a2000) یافته های موجود نتایج مفید مشابهی را در مورد شکل های خاصی از اعمال مذهبی نشان می دهد. از این رو، منطقی به نظر می رسد که معتقدان مذهبی به این دلیل از فواید سلامتی و به زیستی بهره مند هستند که بیشتر از غیرمعتقدان، هیجانات مثبت را تجربه می کنند! این، یک موضوع قابل حل عملی و سزاوار پیگیری است. البته نباید تصور کرد که دین سرچشمه خودبه خودی هیجانات مثبت است. به قول اکس لاین (همین نسخه)، خدا، « چهره ای خندان در آسمان که جست وجوی مدام بشر را به سوی "داشتن یک روز خوب" پیش می برد »، نیست. هر گونه نگاه دقیق و واقع گرایانه ای نسبت به اعمال مذهبی آشکار می سازد که این اعمال به سادگی می توانند هیجان های منفی و شیوه های ناسالم مقابله را پرورش دهند. (اکس لاین، همین اثر / پارگامنت، همین نسخه)

یکی از استنتاج های قابل توجه پرگمنت در تفکیک مناسک دینی خوب از مناسک دینی بد (همین نسخه)، این بود که سودمندترین اعمال مذهبی، اموری هستند که « بر اعتقاد به یک معنای وسیع تر در زندگی استوار باشند». تمرکز بر معنا (یا آنچه جورج و دیگران آن را «حس انسجام» نامیده اند) امر مهمی است. یافتن معنای مثبت شاید مطمئن ترین مسیر در پرورش هیجان های مثبت باشد. (فولکمن ، 1997؛ فردریکسون، a2000؛ ریف و سینگر ، 1998) به اندازه ای که ادیان، جهان بینی هایی در اختیار معتقدان خود گذارند تا به یاری آن معنای مثبت را، هم در وقایع روزمره (مثل شانسی که شامل حال کودک یکی از آشنایان می شود)، و هم در چالش های بزرگ زندگی ( مثل تشخیص یک سرطان) پیدا کنند، آنان هیجان های مثبتی همچون شادی، آرامش، شکوه، قدردانی و امید را پرورش می دهند. بنا بر نظریه توسعه و ساخت، این هیجان های مثبت می باید به نوبه خود، فضای ذهنی افراد را توسعه دهند، آنان را در تفکر، خلّاق و یکپارچه تر نموده، و منابع مهم فردی و اجتماعی، همچون انعطاف پذیری، خوش بینی و حمایت اجتماعی را ساخته و تکمیل کنند. دامنه وسیعی از مطالعات نشان داده است که این منابع، سلامتی و به زیستی را ارتقا می دهند.

یکی از تلویحات مهم این تحلیل این است که صرفاً نباید به دنبال یک میانجی خاص در حلقه پیوند بین اعمال مذهبی از یک سو و سلامتی و به زیستی از سوی دیگر باشیم. ما باید پیوندهای متعددی را در این زنجیره علّی، حدس زده و آزمون کنیم. برای نمونه، هیجان های مثبت تنها میانجی در موضع بین اعمال مذهبی و بهبود سلامتی و به زیستی نیستند (مثلاً: اعمال مذهبیßهیجان های مثبتßبهبود سلامتی و به زیستی). نظریه توسعه و ساخت الگوهای علت و معلولی را با جزئیات بیشتری ارائه می دهد (مانند: اعمال مذهبیß یافتن معنای مثبتß هیجان های مثبتß فضای ذهنی توسعه یافتهß منابع شخصی افزون شدهß بهبود سلامتی و به زیستی). البته، هیجان های مثبت در کانون توجه قرار دارند؛ زیرا به طور ذاتی برانگیزاننده اند. افراد به خاطر خود آنها به دنبالشان هستند، و شرایطی را بازسازی می کنند که آنان را به احساس خوب برساند. به این ترتیب، هیجانات مثبت، ارائه دهنده نیروی محرک سامانه رشد سالم و رویش پیوسته ای هستند که بدون نیاز به غیر و خودکفاست. بر اساس این فرضیه، هیجان های مثبت فعال ترین عناصر در این زنجیره علت و معلولی هستند.

منطقی است که پژوهشگران برای آزمون این الگوی علّی، به توصیه های جورج و دیگران (در همین اثر) توجه کنند. آنان یادآور می شوند که مقیاس های معمول حمایت اجتماعی از خانواده و دوستان همچون مقیاس های جدیدِ «حمایت مذهبی» (مثل حمایت دریافت شده فرد از جمعیت عبادت کننده) واسطه پیوند دین و سلامتی نیستند. همچنین احتمالاً ثمربخش تر آن است که به لحاظ مفهومی و عملی بین هیجان های مثبت غیر دینی (مانند هیجانات مثبتی که بیرون از بافت های مذهبی یا مقدس احساس می شود) و یک یا چند مقوله از هیجانات مثبت مذهبی یا مقدس، از جمله تجربه هیجان های مثبت در مراسم مذهبی، در برابر خداوند، در مقابل دیگر مؤمنان، یا در ارتباط با هر آنچه که مؤمنان به تقدس آن معتقدند، تمایز قایل شویم. به علاوه، پارگامنت (همین موضوع) یادآوری می کند که اعمال مذهبی فرایند های پویایی هستند که در طول زمان و شرایط، تغییر می کنند. هیجان ها نیز پویا، در حال تغییر، و تحت تأثیر موقعیت ها هستند. یکی از معانی این مشاهدات این است که ممکن است روش های پژوهش زمینه یابی که اعمال مذهبی و هیجانات را به عنوان «متغیر های ثابت فردی» مفهوم سازی می کنند، ابزار تجربی نامناسبی باشند. (برای بررسی راهبرد های سنجش هیجان، ر.ک: لارسن و فردریکسون، 1999)

امید است رویکرد های دقیق تر تجربی به دانشمندان کمک کند تا غنای زندگی معنوی را به طور کامل تر درک کنند و شاید احتمال فروکاهش فواید امور مذهبی به فرایند های روان شناختی صِرف را کاهش دهد. این رویکرد ها همچنین می توانند به تعدادی از پرسش های جالب تجربی به طور خاص بپردازند: آیا افراد معتقد، هیجانات مثبت دینی و غیر دینی فراوان تری را نسبت به افراد غیر معتقد تجربه می کنند؟ اگر چنین است، در چه شرایطی؟ آیا هیجانات مثبت خاصی، همچون قدرشناسی، توسط افراد معتقد و غیر معتقد فراوان تر، یا به طور متفاوتی تجربه می شوند؟ (برای نقد و بررسی پیامد های مفید قدرشناسی، ر.ک: فردریکسون / مک کالوه ، کیل پاتریک ، اِمانس ، و لارسون، 2001) آیا هیجان های مثبت دینی مقایسه با هیجانات مثبت غیردینی به نحوی مولّدِ سیر مارپیچ صعودی و سلامتی و به زیستی بیشتر هستند؟ اگر چنین است، آیا این مسئله ریشه در معانی مثبت اساسی و عمیق تر، تجربیات مثبت مستمر، یا هر دوی اینها دارد؟ اجتماعات عبادی]عمومی[ و مقابله مثبت دینی با مسائل چه نقشی در تولید و حفظ هیجانات مثبت دینی و غیر دینی ایفا می کنند؟ آیا احتمال دارد که برخی از ادیان و مذاهب نسبت به بقیه هیجانات مثبت دینی بیشتری تولید کنند؟ اگر چنین است، آیا این را می توان به حساب تفاوت های مذهبی در فواید سلامتی گذاشت؟ اینها و دیگر پرسش ها در مورد زندگی هیجانی افرادی که به مناسک مذهبی اشتغال دارند مستلزم توجه تجربی اند.

پارگامنت (همین موضوع) با توصیف دین به «انسانی ترین شاخصه تمام پدیده ها»، بحث را به پایان می برد. ما می دانیم هیجانات، مشخصه انسان نیستند، بلکه به طور گسترده ای در سایر حیوانات نیز مشاهده می شوند. (پَنکسپ ، a1998) با این حال، بسیاری هنوز بر این عقیده اند که می بایست زندگی هیجانی انسان ها بر حیوانات کاملاً برتری داشته باشد. شاید آنچه مشخصه انسانی در زندگی هیجانی است، توانایی ما در گشودن ذهن خود برای دست یابی به عمق و کنه ارتباط با «خدا» یا قدرت برتر دیگر است. این فضای ذهنی توسعه یافته به نوبه خود می تواند سرچشمه ای از هیجانات عمیق را ارائه دهد که بسیاری از آنها مثبت اند. از این رو، اعمال مذهبی می تواند طریق مختص انسانی در پرورش مؤثر هیجان های مثبت با فواید سازگارانه همراه با آن، باشند.

منابع

Aron, A., Norman, C. C., Aron, E. N., McKenna, C., & Heyman, R. E.

(2000). Couple'sshared participation in novel andarousing activities and experienced relationship quality. Journal of Personality and Social Psychology,78, 273-284.

Ashby, F. G., Isen, A. M., & Turken, A. U. (1999). A neuro psychological theory of positive affect and its influence on cognition. Psychological Review, 106, 529-550.

Boulton, M. J., & Smith, P. K. (1992). The social nature of play fighting and play chasing: Mechanisms and strategies underlying cooperation and compromise. In J. H. Barkow, L. Cosmides, & J. Tooby(Eds.), The adapted mind: Evolutionary psychology and the generation of culture(pp.429-444). New York: Oxford University Press.

Caro, T. M. (1988). Adaptive significance of play: Are we getting closer? Tree,3, 50-54.

Diener, E., Sandvik, E., & Pavot, W. (1991). Happiness is the frequency, not the intensity, of positive versus negative affect. InF. Strack(Ed.), Subjective well-being:An interdisciplinary perspective(pp. 119-139). Oxford, England: Pergamon.

Dolhinow, P. J. (1987). At play in the fields. In H. Topoff (Ed.), The Natural history reader in animal behavior (pp. 229-237). New York: Columbia University Press.

Folkman, S. (1997). Positive psychological states and coping with severe stress. Social ScienceMedicine, 45, 1207-1221.

Fredrickson, B. L.(1998). What good are positive emotions? Review of General Psychology, 2, 300-319.

Fredrickson, B. L. (2000a,March7). Cultivating positive emotions to optimize health and well-being. Prevention and Treatment, 3, Article 000 Ia. Retrieved May 8, 2001, from http://journals.apa.org/prevention/volume3/pre0030001a.html

Fredrickson, B. L. (2000b). Extracting meaning from past affective experiences: The importance of peaks, ends, and specific emotions. Cognition and Emotion, 14, 577-606.

Fredrickson, B. L. (2001). The role of positive emotions in positive psychology: The poaden-and-build theory of positive emotions. American Psychologist, 56, 218-226.

Fredrickson, B. L.(2002). Positive emotions. In C. R. Snyder& S. J. Lopez (Eds.), Hand book of positive psychology(pp. 120-134). New York: Oxford University Press.

Fredrickson, B. L. (in press).Gratitude and other positive emotions poaden and build. In R. A. Emmons (Ed.), Kindling the science of gratitude. New York: Oxford University Press.

Fredrickson, B. L., & panigan, C. (2001). Positive emotions. In T. J. Mayne & G. A. Bonnano (Eds.), Emotion: Current issues and future directions (pp. 123-151). New York: Guilford.

Fredrickson, B. L., & Joiner, T. (2002).Positive emotion strigger upward spirals toward emotional well-being. Psychological Science, 13, 172-175.

Isen, A. M. (1987). Positive affect, cognitive processes, and social behavior. Advances in Experimental Social Psychology, 20, 203-253.

Kahneman, D. (1999). Objective happiness. In D. Kahneman, E. Diener, & N. Schwarz (Eds.), Well-being: The foundations of hedonic psychology (pp. 3-25). New York: Sage.

Larsen, R. J., & Fredrickson, B. L. (1999). Measurement issues in emotion research. In D. Kahneman, E. Diener ,& N. Schwarz (Eds.), Well-being. Foundations of hedonic psychology (pp.40-60). New York: Sage.

Lee, P.C. (1983). Play as a means for developing relationships. In R. A. Hinde (Ed.), Primate social relationships (pp. 82-89). Oxford: Black well.

Leslie, A. M. (1987). Pretense and representation: The origins of "theory of mind." Psychological Review,94, 412-426.

Levin, J. S., & Chatters, L. M.(1998). Research on religion and mental health: An overview of empirical findings and theoretical issues. In H. G. Koenig (Ed.), Handbook of religion and mental health(pp. 33-50). San Diego, CA: Academic.