روان شناسی و دين

مقدمه
تعليم و تربيت پايه و اساس تحول در آموزش و پرورش است و دانش‌آموزان در اين تحول نقشي اساسي دارند. احساسات و نگرش‌هاي دانش‌آموزان بر عملکرد آنها در مدرسه تأثير مي‌گذارد و توانايي آنها را در يادگيري و پيشرفت تحت‌الشعاع قرار مي‌دهد (جان و انور، 2018). ازجمله مواردي که مي‌تواند تحت تأثير احساسات منفي در دانش‌آموزان بروز کند و توانايي آنها را در مدرسه تحت تأثير قرار دهد، داشتن نگرش‌هاي ناکارآمد (Inefficient Attitude) است (قاسمي، 2021). منظور از نگرش‌هاي ناکارآمد، نگرش‌ها و باورهايي هستند که افراد را مستعد افسردگي يا به‌طور کلي آشفتگي رواني مي‌کند (بک و ديگران، 1991، ص157). اين باورها افراد را آماده مي‌کنند تا موقعيت‌هاي خاص را بيش از حد منفي و ناکارآمد تفسير کنند (اوزاوا و ديگران، 2020). اين نگرش‌ها باعث مي‌شوند فرد موقعيت‌ها را به اشتباه تفسير کند و حتي اتفاقات مثبت را به‌عنوان نشانه‌هاي منفي ببيند (ليو و ديگران، 2020)، و نگرش‌هاي ناکارآمد فرد را به اين باور مي‌رسانند که مشکلاتش هيچ‌گاه تمام نمي‌شوند و هيچ راه‌حلي براي آنها وجود ندارد (شيري و ديگران، 1395). نگرش‌هاي ناکارآمد معيارهايي سخت‌گيرانه و غيرقابل انعطاف هستند که فرد براي قضاوت دربارۀ خود و ديگران استفاده مي‌کند و به دليل مقاومت در برابر تغييرات و فقدان انعطاف‌پذيري، ناکارآمد تلقي مي‌شوند (جهاندار لاشکي و ديگران، 2020). بک معتقد است که ريشۀ بسياري از مشکلات انسان در سوءتفاهم‌ها، خطاهاي شناختي و باورهاي ناکارآمد و غيرمنطقي نهفته است. به عقيدة او، تفاوت در نحوۀ نگرش افراد به دنيا و تفسير آنها از رويدادها و رفتارها، نقشي اساسي در بروز اختلافات بين‌فردي ايفا مي‌کند (بک و ديگران، 1991). با توجه به نظريۀ نگرش‌هاي ناکارآمد ارزشيابي خود، وايزمن و بک بيان مي‌کنند بازنمايي ذهني ناکارآمد و ساختارهاي شناختي منفي زماني به وجود مي‌آيند که يک اتفاق منفي طرح‌واره‌هاي ناکارآمد را در ذهن ما فعال کند. طرح‌واره‌هاي منفي به اين دليل ادامه پيدا مي‌کنند که افراد از منطق‌هاي نادرست استفاده مي‌کنند (وايزمن و بک، 1978).
يکي از زمينه‌هاي مهم کنش‌هاي شناختي که با باورهاي ناکارآمد ارتباط متقابل دارد و نقش اساسي در سازگاري مؤثر افراد با مقتضيات محيطي ايفا مي‌کند، سبک‌هاي مقابله‌اي (Coping Styles) است (کِه و بارلاس، 2020؛ ييغيت اوغلو و کسکين، 2019). روان‌شناسي سلامت به سبک مقابله در سلامت جسمي و رواني اهميت زيادي مي‌دهد (رودريگز و ديگران، 2023). اين موضوع به‌عنوان مهم‌ترين حوزۀ مطالعاتي در روان‌شناسي معاصر و يکي از کليدي‌ترين عوامل روان‌شناختي و اجتماعي در ارتباط بين استرس و بيماري شناخته شده است (پلکاناکيس و ديگران، 2022). فولکمن و لازاروس (1998) سبک‌هاي مقابله‌اي را فرايندي پيچيده مي‌دانند که متناسب با ارزيابي فرد از موقعيت استرس‌زا و فشارهاي آن تغيير مي‌کند. اين فرايند شامل تلاش‌هاي شناختي ـ رفتاري فعال است (دينگ و ديگران، 2024). محققان معتقدند که افراد در مواجهه با موقعيت‌هاي استرس‌زا، تمايل به استفاده از سبک‌هاي مقابله‌اي خاص دارند و مجموعه اين راهکارها سبک مقابله‌اي هر فرد را تشکيل مي‌دهد (هولاس و ديگران، 2022). سبک‌هاي مقابله‌اي به مجموعه‌اي از راهبردها و تکنيک‌هاي شناختي و رفتاري اطلاق مي‌شود که افراد براي تفسير و اصلاح موقعيت‌هاي استرس‌زا به‌کار مي‌برند و منجر به کاهش رنج ناشي از آن مي‌شود (دينگ و ديگران، 2024). هيگينز و اندلر بر اساس الگوي فولکمن و لازاروس سبک‌هاي مقابله‌اي را به سه نوع مسئله‌مدار، هيجان‌مدار و اجتناب‌مدار تقسيم کرده‌اند (هيگينز و اندلر، 2003). سبک مقابله‌اي مسئله‌مدار به فعاليت‌ها و تفکراتي اشاره دارد که با هدف تغيير دادن يک موقعيت يا کاهش عوامل استرس‌زا انجام مي‌شود (حيدري و ديگران، 2017). اين سبک دو بخش اصلي دارد: بخش اول، آمادگي، شامل جست‌وجوي اطلاعات و برنامه‌ريزي است و بخش دوم، عمل که در آن به حل مسئله و مواجهه فعال با مشکل پرداخته مي‌شود و شامل استراتژي‌هايي مانند جمع‌آوري، سازمان‌دهي و تحليل اطلاعات است (کوهن ـ بيتون و ديگران، 2022). سبک‌هاي مقابلۀ هيجاني شامل رفتارها و شناخت‌هايي است که هدف آن تغيير واکنش فرد به عامل استرس‌زا است. راهبردهاي آن شامل خودسازي، رؤياپردازي و تمرکز بر بعد عاطفي است. در سبک مقابلۀ اجتنابي، فرد از موضوع استرس‌زا فرار مي‌کند و سعي مي‌کند با جست‌وجوي حمايت عاطفي و انتقال مسئوليت مقابله به ديگران، از مواجهه با آن موضوع دوري کند (ويسي و ديگران، 2024).
براي درمان احساسات و عواطف منفي و استرس و نگرش‌هاي ناکارآمد علاوه بر درمان‌هاي دارويي، درمان‌هاي روان‌شناختي متعددي نيز در طول سال‌هاي متوالي ابداع شده است. يکي از درمان‌هايي که مي‌تواند براي کاهش عواطف منفي و استرس و نگرش‌هاي ناکارآمد مورد استفاده قرار گيرد، آموزش مهارت‌هاي شناختي رفتاري است (بروينيکس، 2018). رويکرد درماني شناختي رفتاري (Cognitive behavioral therapy approach) از تلفيق دو رويکرد رفتار درماني و شناختي به وجود آمده است. وجه مشترک اين رويکرد بر نقش ميانجيگري فرايندهاي شناختي در پردازش اطلاعات و تأثير آن بر رفتار و واکنش فرد است که منجر به تغيير در افکار، رفتارها و احساسات مي‌شود (اتوود و فريدمن، 2020). راهبرد کلي اين است که از ترکيب مداخلات گفتاري و تکنيک‌هاي تغيير رفتار استفاده شود تا مراجعان در شناسايي و تصحيح شناخت‌هاي غلط، مباني شناختي خود را شناسايي کنند و مفاهيم اشتباه و باورهاي ناکارآمد خود را اصلاح کنند (استفان و ديگران، 2019). اين رويکرد بر اين منطق نظري زير بنايي استوار است که عواطف و رفتار هر فرد عمدتاً بر اساس ساختاردهي که او دربارۀ جهان خود دارد، شکل مي‌گيرد (سيگوروينسدوتير و ديگران، 2020).
يکي از نقاط ضعف درمان شناختي ـ رفتاري افت نتايج درماني است. اين نقطه‌ضعف به دليل فقدان يک پايگاه ايدئولوژيکي و ارزشي در فرهنگ سکولاريستي مي‌باشد (جان‌بزرگي، 1395)، و به‌‌رغم قدرت روش‌هاي درماني شناختي، ممکن است منجر به عدم بهبود قابل‌توجهي در نتايج درماني شود (انصاري و ديگران، 1398). اگر کليشه‌هاي شناختي بدون ارتباط واقعي با ارزش‌ها و ايدئولوژي فرد منتقل شوند، نمي‌توان انتظار داشت که اين انتقال به فرد احساس مطلوبي از انساني بودن براي او ايجاد کند. در چنين نقطه‌اي درمانگري معنوي و مذهبي معنا پيدا مي‌کند (جان‌بزرگي، 1402، ص48). منظور از مذهب در اين پژوهش، دين اسلام و مبناي آن قرآن و نهج ‌البلاغه است. همچنين درمان شناختي به شدت تحت تأثير زمينه‌هاي فرهنگي، باورها و ارزش‌هاي درون فرهنگي قرار دارد. کارايي اين روش درماني به‌طور قابل‌توجهي تحت تأثير زمينه‌هاي فرهنگي و باورهاي مردمي قرار دارد که در تعامل با آنها
اين درمان به‌کار گرفته مي‌شود (هافمن، 2006). در درمان ‌شناختي ـ رفتاري با رويکرد اسلامي، علاوه بر روش‌هاي شناختي درماني براي تغيير باورهاي غلط بيمار و تبديل افکار منفي به افکار منطقي، در جلسات درماني به بيمار کمک مي‌شود تا اعتقادات معنوي و باورهاي ديني خود را تقويت کرده و توجه و تمرکز خود را به نظام جهان، وجود قدرت مطلق پروردگار و رحمت الهي بيشتر کند (کونيگ و همکاران، 2020). همچنين توکل به خدا و اعتقاد به امداد الهي مي‌تواند باعث افزايش اميد به زندگي شود (شريفي‌نيا و مبارز، 1400). در جلسات روان‌درماني، اين باور در بيمار ايجاد مي‌شود که هر تلاش و رنجي که در زندگي تجربه مي‌کند، بي‌فايده نيست؛ بلکه بازتاب و پاداش الهي در سطوح مختلف زندگي همراه است (د آبرو کاستا و موريرا ـ الميدا، 2022). با ايجاد چنين تفکري بيمار از احساس پوچي و سرگرداني رهايي مي‌يابد. در رويکرد درماني شناختي ـ رفتاري اسلامي، با استفاده از آيات قرآن و احاديث تمرکز بر اين است که جهان هستي با نظمي استوار شکل گرفته است. اعتقاد بيماران به وجود خالق هستي به‌عنوان مهم‌ترين حافظ و تکيه‌گاه، از طريق اين روش تقويت مي‌شود (عبدالجبار و ديگران، 2020)؛ چراکه مذهب يا به تعبيري عام‌تر دين، مجموعه‌اي از باورها، هنجارها و ارزش‌هاست که به‌عنوان تکيه‌گاه‌هاي رواني نقشي مؤثر در زندگي انسان ايفا مي‌کنند (رشيد‌زاده و ديگران، 1397). با استناد به آيات قرآني و منابع ديني يکي از راهکارها در زمينۀ افکار منفي و نگرش ناکارآمد، ذکر و ياد خدا و پناه بردن به خداست. با ذکر أعوذ بِاللهِ مِنَ الشَّيطَانِ الرَّجِيم در مقابل افکار منفي و مزاحم، از شر شيطان، نفسمان و بدترين افکارمان به خدا پناه مي‌بريم. «فَسَتَذْكُرُونَ مَا أَقُولُ لَكُمْ وَأُفَوِّضُ أَمْرِي إِلَى اللهِ إِنَّ اللهَ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ» (غافر: 44)؛ پس به ‌زودي آنچه را به شما مي‌گويم به ياد خواهيد آورد و كارم را به خدا مي‌سپارم، خداست كه به [حال] بندگان [خود] بيناست. قرائتي در تفسير آيۀ شريفه مذکور بيان مي‌کند که: «مبلّغ بايد به اهداف خود يقين داشته باشد و توكل بر خداوند و تفويض کارها به او، پاسخ سريع الهى را به دنبال دارد» (قرائتي، 1397، ص261). «وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ» (غافر: 60)؛ و خداي شما فرمود که مرا با (خلوص دل) بخوانيد تا دعاي شما مستجاب کنم. آنان که از (دعا و) عبادت من اعراض و سرکشي کنند، زود با ذلت و خواري در دوزخ شوند. در تفسير آيۀ شريفۀ مربوطه بيان شده است، خداوند همان‌گونه كه قادر است، حكيم نيز است (ثقفي تهراني، 1386، ص534). «فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ» (نحل: 98)؛ پس چون قرآن مي‌خواني از شيطان مطرود به خدا پناه بر. يكي از محققان در تفسير آيۀ شريفة مذکور بيان مي‌کند که: «شيطان به سراغ همه مى‌آيد، اما در همه تأثيرگذار نيست و پناه بردن به خداوند، نشانۀ ايمان به او و توكل بر اوست» (طيب، 1389، ص186). «وَ إِمَّا يَنْزَغَنَّكَ مِنَ الشَّيْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ» (فصلت: 36)؛ و هرگاه از شيطان تو را وسوسه و تحريکي رسد، به خدا پناه بر که او شنوا و داناست. در تفسير اين آيۀ شريفه بيان شده داروى وسوسۀ شيطان، پناهندگى به خدا و توبه است و پناه خواستن از خداوند بي‌پاسخ نمى‌ماند (مکارم شيرازي و ديگران، 1397، ص344). همچنين خداوند متعال در آيۀ شريفۀ «الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللهِ أَلا بِذِكْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» (رعد: 28) مي‌فرمايند: «آنها که به خدا ايمان آورده و دل‌هايشان به ياد خدا آرام مي‌گيرد، آگاه شويد که تنها ياد خدا آرام‌بخش دل‌هاست». «يَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ مِنَ اللهِ وَ فَضْلٍ وَ أَنَّ اللهَ لايُضِيعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِينَ» (آل‌عمران: 171)؛ دلشادند به نعمت و فضل خدا و اينکه خداوند اجر اهل ايمان را هرگز ضايع نگذارد. «فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَنَجَّيْنَاهُ مِنَ الْغَمِّ وَكَذَٰلِكَ نُنْجِي الْمُؤْمِنِينَ» (انبياء: 88)؛ پس ما دعاي او را مستجاب کرديم و او را از گرداب غم نجات داديم و اهل ايمان را هم اين‌گونه نجات مي‌دهيم. از اين آيات مبارکه مفسران قرآني و ديني چنين تفسير کرده‌اند که تنها راه نجات، خواست و ارادۀ الهى است و نجات اهل ايمان، يك سنت و قانون خداوند است (حسيني شاه‌عبدالعظيمي، 1393، ص435).
در حديثي از رسول اکرم آمده است: «لاحَولَ عَن مَعصِيةِ الله إلاّ بِقُوَّةِ الله و لاقُوَّةَ عَلي طاعَةِ الله إلاّ بِعَونِ الله» (مجلسي، 1396، ص213)؛ هيچ بازدارنده‌اي از معصيت خدا نيست، مگر به نيروي خدا و هيچ تواني بر طاعت خدا نيست، مگر به کمک خدا. در روايتي امام باقر از پيامبر نقل کرده است که اگر کسي سه مرتبه بگويد: «بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ لاحَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إِلاّ بِالله الْعَلِي الْعَظِيم‏»، خداوند او را از ۹۹ نوع بلا حفظ مي‌کند که آسان‌ترين آنها غم و اندوه است (صدوق، 1382، ص162). امام صادق نيز فرموده‌اند: «عُوذُ بِعِزَّةِ اللهِ وَ أَعُوذُ بِقُدْرَةِ اللهِ وَ أَعُوذُ بِرَحْمَةِ اللهِ وَ أَعُوذُ بِجَلالِ اللهِ وَ أَعُوذُ بِعَظَمَةِ اللهِ وَ أَعُوذُ بِجَمْعِ اللهِ وَ أَعُوذُ بِرَسُولِ اللهِ وَ أَعُوذُ بِأَسْمَاءِ اللهِ مِنْ شَرِّ مَا أَحْذَرُ وَ مِنْ شَرِّ مَا أَخَافُ عَلَى نَفْسِي‏» (مجلسي، 1396، ص184ـ185)؛ پناه مي‌برم به عزت خدا و پناه مي‌برم به قدرت خدا و پناه مي‌برم به شکوه خدا و پناه مي‌برم به عظمت خدا و پناه مي‌برم به گردآوري خدا و پناه مي‌برم به رسول خدا (درود خدا بر او و خاندانش) و پناه مي‌برم به نام‌هاي خدا، از شر آنچه حذر مي‌کنم و از شر آنچه بر خود مي‌ترسم. با توجه به آيات قرآن کريم و احاديث انبيا و با اتکا به نگرش معنوي و مذهبي، مي‌توانيم آشفتگي و پراکندگي افکار و انديشه‌هاي خود را به نقطه‌اي واحد و ناب الهي که همانا منبع و مبدأ هستي است، مبدل سازيم و در مواجهه با موقعيت‌هاي استرس‌زا به‌کار برد (نعيمي و ديگران، 1395).
در تلاش براي شناسايي عوامل بهبوددهندۀ نگرش‌هاي ناکارآمد و سبک‌هاي مقابله‌اي، برخي محققان به بررسي و مطالعۀ مذهب و معنويت روي آورده‌اند. يافته‌ها حاکي از آن است که درمان ‌شناختي ـ رفتاري مذهبي و معنوي‌محور مي‌تواند تأثير مثبتي بر نگرش‌هاي ناکارآمد داشته باشد (احمدي و ديگران، 1401؛ يداله‌پور و ديگران، 1398؛ باقرپور، 1397؛ گريل و ديگران، 2020). در اين زمينه نتايج پژوهش‌هاي فرهوش و ديگران (1401) نشان داد که درمان ‌شناختي ـ رفتاري مذهبي بر کاهش افسردگي و بهبود خودپنداره و مؤلفه‌هاي آن تأثير معنادار داشته است. داستاني و ديگران (1401) در پژوهش‌هاي خود نشان دادند که درمان شناختي ـ رفتاري مذهبي به ‌صورت معناداري بيش از درمان ‌شناختي ـ رفتاري سنتي موجب افزايش عاطفۀ مثبت و کاهش عاطفۀ منفي شدند. مطالعات کاوياني و ديگران (1398) نشان‌دهندۀ مؤثر بودن درمان ‌شناختي ـ رفتاري مذهب‌محور در افزايش تاب‌آوري و کاهش نگرش‌هاي ناکارآمد بود. همچنين نتايج تحقيقات دي آبرو کاستا (2022)، اصغر و همکاران (2021)، خوشبويي و ديگران (2021)، تئو و ديگران (2021) و تلبوره و ديگران (2018) نشان داد درمان ‌شناختي ـ رفتاري مذهبي بر نگرش‌هاي ناکارآمد مؤثر است. افزون بر اينکه يافته‌هاي پژوهش‌هاي جندقيان بيدگلي و ديگران (1402)، مشاک و ديگران (1400)، دهقاني فيروزآبادي (1396)، آکوچکيان و ديگران (1395) و کاوياني (2020) حاکي از اثربخشي درمان ‌شناختي ـ رفتاري مذهب‌محور، بر سبک‌هاي مقابله‌اي و مؤلفه‌هاي آن بود.
ضرورت استفاده از روش مداخلۀ درمان ‌شناختي ـ رفتاري (CBT) با رويکرد اسلامي در اين پژوهش، به آن علت است که در آموزه‌هاي ديني ما تربيت جوانان با ايمان از جايگاه ويژه‌اي برخوردار است. سال‌هاست که نهادهاي مختلف به ‌منظور تشويق جوانان به گرايش به باورها و اعمال ديني اصيل، فعاليت‌هاي مختلفي را سازمان‌دهي کرده‌اند. در اين ميان نظام آموزشي به‌عنوان يکي از مهم‌ترين نهادهاي متولي تربيت نسل جوان، نقشي کليدي ايفا مي‌کند. با توجه به تأثير دين بر نگرش‌ها و رفتارهاي افراد، توجه به اين مقوله در نظام آموزشي از اهميت بالايي برخوردار است. از سويي به لحاظ اهميت نظري يافته‌هاي پژوهش حاضر مي‌تواند به بسط و تعديل ديدگاه نظري و تجربي متغيرهاي مورد نظر کمک کند و به لحاظ اهميت تجربي يافته‌هاي حاصل مي‌تواند راهنماي عملي فراروي متخصصان، والدين، معلمان و افراد درگير در حوزۀ آموزشي باشد. افزون بر اين، اين يافته‌ها مي‌تواند گام‌هاي عملي مهمي را در دستيابي به آرمان‌هاي فعاليت‌هاي شواهد ـ محور در حوزۀ اثربخشي درمان ‌شناختي ـ رفتاري (CBT) با رويکرد اسلامي در بافت ايران‌زمين بردارد. در فعاليت‌هاي شواهد ـ محور بر ادغام فعاليت‌هاي باليني با داده‌هاي علمي به همراه ارزش‌هاي مراجعان تأکيد مي‌شود تا يک مداخله از اثرگذاري بيشتري برخوردار باشد. ازاين‌رو در اين راستا پژوهش حاضر با هدف بررسي تأثير آموزش درمان ‌شناختي ـ رفتاري (CBT) با رويکرد اسلامي بر نگرش‌هاي ناکارآمد و سبک‌هاي مقابله‌اي دانش‌آموزان پرداخته است.
روش پژوهش
روش اين پژوهش با توجه به اهداف از نوع کاربردي و بر اساس روش جمع‌آوري داده‌ها از نوع نيمه‌آزمايشـي بـا طـرح پيش‌آزمون و پس‌آزمون با گروه گواه با دورۀ پيگيري (4 ماهه) بود. جامعۀ آماري پژوهش شامل تمامي دانش‌آموزان پسر سال دورۀ دوم متوسطۀ شهر خوي در سال تحصيلي 1402ـ1403 به تعداد 5936 نفر بود. بر اساس جدول مورگان 360 نفر به‌عنوان حجم نمونۀ اوليه تعيين شدند. براي تعيين حجم نمونۀ نهايي پژوهش، گال و ديگران (1401) قاعده‌اي را پيشنهاد کردند که بر اساس آن براي پژوهش‌هاي آزمايشي و نيمه‌آزمايشـي تعداد 15 نفر براي هريک از گروه‌هاي آزمايشي و گواه پيشنهاد شده است؛ بنابراين از اين جامعه نمونه‌هاي به حجم 40 نفر به‌عنوان نمونۀ مورد نظر انتخاب ‌شده و در دو گروه ۲۰ نفرة آزمايش و گواه جاي‌دهي شده‌اند. به ‌منظور انتخاب نمونۀ پژوهش، از روش نمونه‌گيري تصادفي خوشه‌اي چندمرحله‌اي استفاده ‌شده است. بدين منظور از جامعۀ پژوهش، يکي از نواحي آموزش ‌و پرورش و از آن ناحيه، يکي از مدارس و سپس از آن مدرسه، دو کلاس انتخاب شد. سپس به‌ صورت تصادفي يکي از آن کلاس‌ها گروه آزمايش و ديگري گروه گواه را تشکيل دادند. پس از انتخاب نمونه‌ها ابتدا پيش‌آزمون نگرش‌هاي ناکارآمد و سبک‌هاي مقابله‌اي براي هر دو گروه تحت موقعيت يکسان اجرا شد؛ سپس درمان ‌شناختي ـ رفتاري با رويکرد اسلامي براي گروه آزمايش، آموزش داده شد و گروه گواه تحت هيچ آموزشي قرار نگرفت. پس از اتمام آموزش دوباره از هر گروه تحت موقعيت يکسان، پس‌آزمون نگرش‌هاي ناکارآمد و سبک‌هاي مقابله‌اي گرفته شد. 4 ماه بعد، آزمون پيگيري در مورد دو گروه اجرا شد. ملاک‌هاي ورود شرکت‌کنندگان عبـارت بـود از: ساکن خوي بودن، تمايـل بـه شـرکت در جلسـات، دانش‌آموز پسر دورۀ دوم متوسطه بودن و توانايي در جواب دادن به پرسش‌نامه‌ها. ملاک‌هاي خروج از پژوهش شامل غيبت بيش از دو جلسه و شرکت هم‌زمان در ساير برنامه‌هاي آموزشي و درماني، تعهد و تمايل نداشتن به ادامة همکاري و مخدوش بودن پرسش‌نامه بود. براي رعايت اخلاق در پژوهش رضايت والدين و دانش‌آموزان براي شرکت در برنامۀ مداخله اخذ شد و در جريان کل برنامة مداخله قرار گرفتند. همچنين به افراد گروه گواه اين اطمينان داده شد که پس از تکميل فرايند پژوهش، آنها نيز اين مداخلات را به‌طور خلاصه دريافت خواهند کرد. علاوه بر اين، به هر دو گروه اطمينان داده شد که اطلاعات آنها محرمانه خواهد ماند و نيازي به ذکر نام نيست. براي تجزيه‌‌وتحليل داده‌ها از روش‌هاي آمار توصيفي از قبيل فراواني، ميانگين و انحراف استاندارد و روش‌هاي آمار استنباطي شامل آزمون تحليل واريانس با اندازه‌گيري‌هاي مکرر استفاده شد. در اين پژوهش براي تجزيه‌‌وتحليل موارد ذکرشده از نرم‌افزار آماري SPSS نسخۀ 23 استفاده شد.
ابزار پژوهش
در اين پژوهش براي گردآوري اطلاعات از ابزارهاي ذيل استفاده گرديد:
مقياس نگرش‌هاي ناکارآمد (DAS): اين مقياس توسط وايزمن و بک (1978) و براي ارزيابي الگوهاي تفکر ناسازگار و شناخت‌هاي ناکارآمد تدوين‌ و تنظيم‌ شـــده اســـت‌. از نسخۀ ٤٠ گويه‌اي فرم (الف) بک و وايزمن جهت کاربرد در جمعيت باليني ايران تهيه و کيفيت روان‌سنجي آن تعيين گرديده است، که با آن ميزان باورها و نگرش‌هاي نادرستي که ممکن است افراد را در معرض خطر افسردگي قرار دهد اندازه‌گيري مي‌شود. اين مقياس داراي چهار عامل زيربنايي شامل کمال‌طلبي، نياز به تأييد ديگران، نياز به راضي کردن ديگران و آسيب‌پذيري است، و شامل ٤٠ آيتم هفت درجه‌اي در مقياس ليکرت (از کاملاً موافقم نمرۀ 7 تا کاملاً مخالفم نمرۀ 1) است. البته در مورد آيتم‌هاي ۲، ۶، ۱۲، ۱۷، ۲۴، ۲۹، ۳۰، ۳۵، ۳۷ و ۴۰ نمره‌گذاري آيتم‌ها برعکس ساير موارد است؛ بنابراين حداقل نمرۀ آزمودني ٤٠ و حداکثر آن ۲۸۰ خواهد بود و نمرات بالاتر نشانگر آسيب‌پذيري است. ضريب همبستگي دو فرم موازي اين مقياس از ۸۴/0 تا ۹۷/0 و آلفاي کرونباخ بين ۸۸/0 تا ۹۷/0 به‌دست آمده است (وايزمن و بک، 1978). بک (1997) نيز ضريب آلفاي کرونباخي معادل 80/0 را براي خرده‌مقياس‌هاي نگرش‌هاي ناکارآمد گزارش کرده است. در پژوهش باتماز و اوزدل (2016) پايايي آزمون به روش آلفاي کرونباخ 83/0 گزارش شد. همچنين در پژوهش ابراهيمي و موسوي (1391) همساني دروني سؤالات از طريق آلفاي کرونباخ برابر با 93/0 به‌دست آمد. در پژوهش حاضر، اعتبار مقياس نگرش‌هاي ناکارآمد با استفاده از آلفاي کرونباخ 82/0 محاسبه شد. اعتبار صوري و محتوايي پرسش‌نامه نيز توسط اساتيد روان‌شناسي دانشگاه تبريز تأييد شد.
پرسش‌نامۀ راهبردهاي مقابله‌اي (CSQ): توسط لازاروس و فولکمن (1988) طراحي شده و شامل ٦٦ ماده است که بر پايۀ مقياس چهار رتبه‌اي ليکرت تنظيم شده است. اين پرسش‌نامه هشت روش مقابله را ارزيابي مي‌کند که در نهايت به دو سبک کلي مسئله‌محور و هيجان‌محور تقسيم مي‌شوند. سبک‌هاي مقابلۀ مسئله‌محور شامل جست‌وجوي حمايت اجتماعي، مسئوليت‌پذيري، حل مدبرانة مسئله و ارزيابي مجدد مثبت، و سبک‌هاي مقابلۀ هيجان‌محور شامل رويارويي، دوري‌گزيني، خويشتن‌داري و گريز ـ اجتناب مي‌شود. لازاروس (۱۹۹۳) آلفاي کرونباخ را از 66/0 تا 79/0 براي هريک از روش‌هاي مقابله‌اي ذکر کرده است. خدري و دباغي (۱۳9۳) پايايي اين آزمون را 83/0 به‌دست آوردند. در پژوهش‌ حاضر، به‌منظور تعيـين‌ ضريب‌ قابليـت‌ اعتمـاد پرسش‌نامه‌ از روش آلفـاي کرونباخ استفاده شده است‌ که ضريب‌ حاصله‌ 81/0 به‌دست‌ آمــد. اعتبار صوري و محتوايي پرسش‌نامه نيز توسط اساتيد روان‌شناسي دانشگاه تبريز تأييد شد.
برنامة مداخله‌اي
در اين پژوهش محتواي جلسات آموزش درمان ‌شناختي ـ رفتاري (CBT) با رويکرد اسلامي با پروتکل کوئنيگ (2015) تدوين شده است. اين محتوا بر پايۀ باورهاي ديني و اسلامي و با بهره‌گيري از منابع و مفاهيم ديني و معنوي اسلام، آموزه‌هاي قرآن کريم، روايات و احاديث و با کمک متخصصان ديني تهيه شده است. در ابتدا پژوهشگر با مطالعه و بررسي منابع، مقاله‌ها، کتاب‌ها و پژوهش‌هاي موجود و متون معتبر اسلامي (قرآن کريم، احاديث و روايات) به گردآوري عوامل و مؤلفه‌هاي مؤثر آموزشي و شناسايي مؤلفه‌هاي اثربخش و نقاط قوت و ضعف برنامه‌هاي موجود شناختي رفتاري پرداخت؛ همچنين مراحلي که در اين متون به‌ صورت آشکار يا تلويحي مرتبط با فرايند شناختي رفتاري مبتني‌بر اعتقادات ديني اسلامي هستند، استخراج شد. روايي محتوايي و صوري اين برنامه توسط سه کارشناس روان‌شناسي و مشاوره و چهار نفر از متخصصان و صاحب‌نظران مذهبي تأييد شد. برنامۀ مداخله‌اي در قالب ده جلسۀ نود دقيقه‌اي آموزش درمان ‌شناختي ـ رفتاري با تکيه بر مفاهيم ديني و معنوي اسلام اجرا شد. خلاصه اين برنامه در جدول (1) ارائه شده است.
جدول 1: خلاصۀ جلسات درمان ‌شناختي ـ رفتاري با رويکرد اسلامي
جلسات    اهداف    محتواي جلسات
جلسۀ اول    ارزيابي و معرفي برنامه    اجراي پيش‌آزمون، معرفي خود و معارفه افراد نمونة پژوهش و انتظارات از برنامه، معارفه، روشن کردن چارچوب‌هاي اساسي گروه، معرفي ماهيت و اهداف برنامه، شرايط اجرا، طول دوره و آشنايي دانش‌آموزان با مفهوم شناختي رفتاري با تکيه بر منابع معنوي و اعتقادات ديني اسلامي و تأثير آن بر زندگي افراد، نقش ايمان به خدا و عمل صالح در کاهش ناراحتي، نقش ياد خدا در افزايش آرامش و نشاط... «ألا بذكر الله تطمئن القلوب» (رعد: ۲۸)، نقش انس با آيات قرآن در کاهش افکار منفي و ناکارآمد و ارائۀ تکاليف تمرين انس با آيات قرآن، حفظ کردن و مرور يک آيه در هر هفته
جلسۀ دوم    فعال‌سازي رفتاري قدم زدن با ايمان    تبيين نقش رفتارهاي مثبت در بهبود خلق، نقش تفريح در ارتقاي خلق و تبيين نقش فرد در تغيير زندگي خود بر اساس آيات قرآن، به‌ويژه آيۀ «إن الله لايغيروا ما بقوم حتى يغيروا ما بأنفسهم» (رعد: 11)، قرارداد با مراجع براي انجام فعاليت‌هاي مثبت، برنامه‌ريزي براي فعاليت‌هاي لذت‌بخش، شناسايي و برقراري ارتباط با خويشاوندان و دوستان و تمرين نيايش متفکرانه و قدم زدن با ايمان به‌طور روزانه
جلسۀ سوم    شناسايي افکار ناکارآمد    شناسايي افکار همراه با تغييرات خلق، شناخت تفکر ناکارآمد و پيامدهاي آن، تبيين نقش ديدگاه فرد در خلق او، تبيين تأثير باورهاي فرد در رفتار او، طبقه‌بندي افکار ناکارآمد بر اساس انواع تحريف‌هاي شناختي، تبيين تعارض اين افکار با رضاي خدا و ارائة تکاليف تمرکز کردن بر يک آية قرآن و غرق شدن در معناي آن
جلسۀ چهارم    شناسايي و چالش با افکار ناکارآمد    تقويت توانايي نظارت‌گري بر افکار تقويت توانايي طبقه‌بندي افکار غيرمنطقي، نقش تغيير ديدگاه و تفسير فرد در تغيير خلق، جايگزين کردن ديدگاه مثبت با ديدگاه منفي دربارۀ موقعيت، روش‌هاي جايگزين پاسخ‌دهي به افکار منفي بر اساس آموزه‌هاي ديني، استفاده از باورها و ارزش‌هاي مذهبي در انتخاب ديدگاه کارآمد، انجام اعمال مثبت مذهبي در پاسخ به موقعيت به‌جاي اجتناب از موقعيت، استفاده از اعتقادات مذهبي در چالش با افکار ناکارآمد و ارائۀ تکاليف تمرين جايگزين کردن افکار منفي با افکار مثبت
جلسۀ پنجم    رويارويي با فقدان    مفهوم‌سازي احساس فقدان به‌عنوان پيامد بيماري افسردگي، شناسايي فقدان‌هاي معنوي آموزش راهکارهاي مقابله با فقدان، ارزيابي مثبت ثانويۀ معنوي و معنادهي معنوي به فقدان‌ها تسليم شدن فعال در مقابل امور غيرقابل‌کنترل، مرور آيات مرتبط از قرآن مانند خداوند هيچ‌کس را جز به اندازۀ توانايي‌اش تکليف نمي‌کند (بقره: 256) و ارائۀ تکاليف تمرين تسليم شدن فعال و پذيرفتن به‌جاي تلاش بي‌فايده، ۲۰ دقيقه عبادت متفکرانه و عميق در شبانه‌روز
جلسۀ ششم    مقابلۀ هيجانات منفي و کشاکش‌هاي معنوي    آشنايي با کشمکش‌هاي معنوي و احساسات منفي معنوي مانند احساس گناه، احساس رها شدن توسط خدا، ترس از تنبيه خدا، نرماليزيشن تجربۀ افکار منفي حتي دربارۀ مقدسات مذهبي در هنگام افسردگي، تقويت بخشش و توبه و تمرين تصويرسازي بخشش خود و ديگران و ارائۀ تکاليف تمرين بخشش خود و ديگران و توبه، تمرين تصويرسازي بخشش مناجات با خدا
جلسۀ هفتم    شکرگزاري    آشنايي با شکرگزاري و چگونگي ارتباط آن با تجربة بيماري مراجع، تمرين بازسازي شناختي بر اساس چارچوب شکرگزاري، تمرکز بر شکرگزاري مذهبي، تمرين شاکر بودن در هر شرايطي، تمرين قدرشناسي از ديگران و ارائۀ تکاليف شمارش نعمت‌هاي خود، تعيين زمان مناسب براي قدرداني از خدا، تمرين قدرداني از افراد مهم زندگي
جلسۀ هشتم    نوع‌دوستي و بخشندگي    مرور تمرين‌هاي قدرداني و آثار آن، مفهوم‌سازي بخشندگي و نوع‌دوستي به‌عنوان نوعي شکرگزاري، انگيزش مذهبي براي نوع‌دوستي، مرور آياتي از قرآن دربارۀ نوع‌دوستي به خدا، قرض‌الحسنه بدهيد و هر آنچه از کارهاي نيک براي خود از پيش مي‌فرستيد نزد خدا به بهترين وجه و بزرگ‌ترين پاداش خواهيد يافت (مزمل: ۲۰)، ارزيابي تمايل مراجع به گسترش بخشندگي و نوع‌دوستي و ارائۀ تکاليف برنامه‌ريزي براي فعاليت‌هاي نوع‌دوستانه، دعاي روزانه براي يک نفر، برنامه‌ريزي براي سخاوت و هديه دادن به ديگران
جلسۀ نهم    رشد ديدگاه‌هاي معنوي مرتبط با استرس    آشنايي با رشد مرتبط با استرس به‌خصوص از ديدگاه معنوي، تمرين جست‌‌وجوي پيامدهاي مثبت فقدان‌ها، مرور برخي مشکلات مصائب پيامبران و ائمۀ اطهار و مؤمنين که چطور در سختي‌ها رشد کردند و ارائۀ تکاليف تمرين جست‌وجوي پيامدهاي مثبت برخي مشکلات گذشته، تهيه فهرستي از تغييرات مثبت دعاي روزانه براي يک نفر
جلسۀ دهم    مرور و جمع‌بندي    مرور مطالب مطرح‌شده در جلسات، پرسش و پاسخ، ارائۀ نظرات و تجربيات شرکت‌کنندگان و تمرکز بر آيات قرآن در مورد توانايي‌هاي انسان، اجراي پس‌آزمون، اختتام جلسه و تشکر و قدرداني از دانش‌آموزان شرکت‌کننده در جلسات
يافته‌هاي پژوهش
نمونه‌هاي اين پژوهش ۴۰ دانش‌آموز پسر بودند و ريزشي در نمونه‌هاي هيچ‌يک از گروه‌هاي آزمايش و گواه اتفاق نيفتاد و تحليل‌ها براي دو گروه ۲۰ نفري انجام شد. از لحاظ توزيع سني، بيشترين فراواني مربوط به سن 17 سال با 16 نفر (40 درصد) و بعد از آن سن 18 سال با 13 نفر (5/32 درصد) و در نهايت سن 16 سال با 11 نفر (5/27 درصد) بوده است. از لحاظ توزيع پايۀ تحصيلي نيز بيشترين فراواني مربوط به پايۀ يازدهم با 15 نفر (5/37 درصد) و بعد از آن پايۀ دوازدهم با 13 نفر (5/32 درصد) و در نهايت پايۀ تحصيلي دهم با 12 نفر (0/30 درصد) بوده است. ضمناً ميانگين و انحراف استاندارد سن دانش‌آموزان 56/1±87/13 بود. در جدول 2، ميانگين و انحراف معيار مربوط به نمرات پيش‌آزمون، پس‌آزمون و آزمون پيگيري دو گروه آزمايش و گواه ارائه شده است.
جدول 2: شاخص‌هاي توصيفي مؤلفه‌هاي نگرش‌هاي ناکارآمد و سبک‌هاي مقابله‌اي در مرحلۀ پيش‌آزمون، پس‌آزمون و آزمون پيگيري
متغير    گروه‌ها    تعداد    پيش‌آزمون    پس‌آزمون    آزمون پيگيري
            ميانگين    انحراف معيار    ميانگين    انحراف معيار    ميانگين    انحراف معيار
کمال‌طلبي    آزمايش
گواه    20
20    02/39
93/38    40/9
59/10    96/31
20/38    13/8
81/9    21/32
96/38    92/7
88/9
نياز به تأييد ديگران    آزمايش
گواه    20
20    10/32
19/32    40/8
96/8    52/26
15/32    69/5
67/7    60/26
21/32    90/4
83/7
نياز به راضي کردن ديگران    آزمايش
گواه    20
20    74/35
86/35    89/6
05/11    92/30
90/35    07/6
68/10    14/31
91/35    55/6
51/10
آسيب‌پذيري    آزمايش
گواه    20
20    20/40
15/40    25/14
45/12    15/37
78/40    93/13
51/11    47/37
24/40    09/14
16/14
سبک مقابلۀ مسئله‌محور    آزمايش
گواه    20
20    06/47
13/47    71/8
53/6    10/56
03/47    13/6
92/5    93/55
23/47    85/5
60/6
سبک مقابلۀ هيجان‌محور    آزمايش
گواه    20
20    83/51
99/51    67/13
77/11    19/38
91/51    64/7
83/12    50/38
97/51    03/8
78/14
همان‌گونه كه در جدول (2) مشاهده مي‌شود، در گروه‌هاي آزمايشي بين نمرات پيش‌آزمون و پس‌آزمون و همچنين بين نمرات پيش‌آزمون و آزمون پيگيري در مؤلفه‌هاي نگرش‌هاي ناکارآمد و سبک‌هاي مقابله‌اي، تفاوت قابل ‌ملاحظه‌اي وجود دارد، ولي در گروه گواه، بين نمرات پيش‌آزمون، پس‌آزمون و آزمون پيگيري تفاوت قابل‌ ملاحظه‌اي مشاهده نمي‌شود. براي بررسي اثربخشي درمان ‌شناختي ـ رفتاري (CBT) با رويکرد اسلامي بر مؤلفه‌هاي نگرش‌هاي ناکارآمد (کمال‌طلبي، نياز به تأييد ديگران، نياز به راضي کردن ديگران و آسيب‌پذيري‌) و مؤلفه‌هاي سبک‌هاي مقابله‌اي (مسئله‌محور و هيجان‌محور) دانش‌آموزان پسر دورۀ دوم متوسطه از تحليل واريانس با اندازه‌گيري مکرر استفاده شد. قبل از انجام آزمون تحليل واريانس با اندازه‌گيري مکرر به پيش‌فرض‌هاي اين آزمون پرداخته شد، که نتايج آزمون شاپيرو ـ ويلک بيانگر آن بود پيش‌فرض نرمال بودن توزيع نمونه‌اي داده‌ها برقرار است (05/0<P). نتايج آزمون بررسي همگني شيب رگرسيون پيش‌آزمون و پس‌آزمون و پيگيري مؤلفه‌هاي نگرش‌هاي ناکارآمد در گروه آزمايش و گواه کمال‌طلبي (374/0P=،86/2=39/1 F)، نياز به تأييد ديگران (364/0P=،97/2=39/1 F)، نياز به راضي کردن ديگران (791/0P=، 85/2=39/1 F) و آسيب‌پذيري (312/0P=، 34/2=39/1 F)، و مؤلفه‌هاي سبک‌هاي مقابله‌اي در گروه آزمايش و گواه مسئله‌محور (651/0P=،45/1=39/1 F) و هيجان‌محور (340/0P=،76/1=39/1 F) نشان داد که شيب رگرسيون در هر دو گروه برابر است. نتايج آزمون لوين براي بررسي همگني واريانس متغيرهاي وابسته در گروها نشان داد که واريانس مؤلفه‌هاي نگرش‌هاي ناکارآمد، کمال‌طلبي (58/0P<،64/0 =39/1 F)، نياز به تأييد ديگران (42 /0P<،69/0=39/1 F)، نياز به راضي کردن ديگران (31/0P=، 83/0=39/1 F) و آسيب‌پذيري (67/0 P=، 75/0=39/1 F)، و مؤلفه‌هاي سبک‌هاي مقابله‌اي مسئله‌محور (73/0 P<،74/0=39/1 F) و هيجان‌محور (35/0 P<،14/1=39/1 F) در گروه‌ها برابر است. نتايج آزمون ام باکس براي مؤلفه‌هاي نگرش‌هاي ناکارآمد، کمال‌طلبي (546/0 P<،59/1 F=،62/18 Box`sM=)، نياز به تأييد ديگران (453/0P=،48/1 F=،19 /14Box`sM=)، نياز به راضي کردن ديگران (446/0P=، 61/1 F=، 92/16Box`sM=) و آسيب‌پذيري (380/0P=، 12/1 F=، 55 /11Box`sM=)، و مؤلفه‌هاي سبک‌هاي مقابله‌اي مسئله‌محور (525/0 P<،31/1 F=،12/15Box`sM=) و هيجان‌محور (654/0P=،21/1 F=،81/ 14Box`sM=) حاکي از برقراري مفروضه‌هاي ماتريس کوواريانس‌ها در بين سطوح متغير مستقل است. نتايج آزمون کرويت موچلي براي مؤلفه‌هاي نگرش‌هاي ناکارآمد، کمال‌طلبي (812/0 P=،46/2 F =،53/3x2= و 813/0w= موچلي)، نياز به تأييد ديگران (872/0P=، 11/2 F =،42/3x2= و 820/0w= موچلي)، نياز به راضي کردن ديگران (836/0P=، 45/2 F =، 53/3x2= و 816/0w= موچلي) و آسيب‌پذيري (719/0P=، 56/2 F =، 37/3x2= و 829/0w= موچلي)، و مؤلفه‌هاي سبک‌هاي مقابله‌اي مسئله‌محور (621/0 P=،68/1 F =،80/5x2= و 801/0w= موچلي) و هيجان‌محور (801/0 P=،71/1 F =،68/6x2= و 838/0w= موچلي) معنادار نيست و نشان مي‌دهد که مفروضۀ کرويت داده‌ها رعايت شده است. همچنين آزمون‌هاي لامبداي ويلکز، اثر پيلاي، اثر هتلينگ و بزرگ‌ترين ريشه نشان داد که حداقل ميان يکي از متغيرها طي پژوهش تفاوت معناداري وجود دارد (04/21F= و 001/0 sig=)؛ بنابراين مي‌توان از نتايج آزمون‌هاي درون‌گروهي بدون تعديل درجۀ آزادي استفاده کرد.
جدول 4: خلاصۀ نتايج تحليل واريانس با اندازه‌گيري مکرر براي مقايسۀ نمرات سه مرحله در دو گروه آزمايش و گواه
متغير وابسته    منبع    مجموع مجذورات    درجۀ آزادي    ميانگين مجذورات    F    سطح معني‌داري    اندازۀ اثر
کمال‌طلبي    مراحل مداخله
مراحل×گروه
گروه    23/2404
96/1951
70/4621    2
2
1    11/1202
98/975
70/4621    01/19
62/14
78/11    001/0
001/0
001/0    67/0
63/0
56/0
نياز به تأييد ديگران    مراحل مداخله مراحل×گروه
گروه    87/2034
38/1853
11/3497    2
2
1    43/1017
69/926
11/3497    53/16
29/12
42/7    001/0
001/0
001/0    60/0
57/0
54/0
نياز به راضي کردن ديگران    مراحل مداخله
مراحل×گروه
گروه    04/1985
64/1027
82/3627    2
2
1    52/992
82/513
82/3627    98/19
66/14
68/10    001/0
001/0
001/0    67/0
61/0
58/0
آسيب‌پذيري    مراحل مداخله
مراحل×گروه
گروه    91/2568
20/2304
12/4786    2
2
1    45/1284
10/1152
12/4786    44/18
91/13
08/9    001/0
001/0
001/0    54/0
49/0
41/0
سبک مقابلۀ مسئله‌محور    مراحل مداخله
مراحل×گروه
گروه    73/6420
92/3582
38/9771    2
2
1    36/3210
46/1791
38/9771    10/24
21/20
51/16    001/0
001/0
001/0    59/0
55/0
47/0
سبک مقابلۀ هيجان‌محور    مراحل مداخله
مراحل×گروه
گروه    05/8116
14/4127
95/10378    2
2
1    02/4058
57/2063
95/10378    52/33
62/29
90/21    001/0
001/0
001/0    79/0
74/0
70/0
نتايج جدول (4) نشان مي‌دهد که مداخلۀ درمان ‌شناختي ـ رفتاري (CBT) با رويکرد اسلامي بر مؤلفه‌هاي نگرش‌هاي ناکارآمد، کمال‌طلبي (78/11F=،001/0P=) با اندازة اثر 56/0، نياز به تأييد ديگران (42/7F=،001/0P=) با اندازۀ اثر 54/0، نياز به راضي کردن ديگران (68/10F=،001/0P=) با اندازۀ اثر 58/0 و آسيب‌پذيري (08/9F=،001/0P=) با اندازۀ اثر 41/0، و مؤلفه‌هاي سبک‌هاي مقابله‌اي مسئله‌محور (51/16F=،001/0P=) با اندازۀ اثر 47/0 و هيجان‌محور (90/21F=،001/0P=) با اندازۀ اثر 70/0 مؤثر بوده است. همچنين براي مقايسۀ زوجي گروه‌ها نيز از آزمون تعقيبي بونفروني استفاده شد.
جدول 5: نتايج آزمون تعقيبي بونفروني در سه مرحلۀ پيش‌آزمون، پس‌آزمون و پيگيري در گروه آزمايش
شاخص‌هاي آماري    پيش‌آزمون ـ پس‌آزمون    پيش‌آزمون ـ پيگيري    پس‌آزمون ـ پيگيري
    تفاوت ميانگين    انحراف معيار    سطح معناداري    تفاوت ميانگين    انحراف معيار    سطح معناداري    تفاوت ميانگين    انحراف معيار    سطح معناداري
کمال‌طلبي    06/7    18/1    001/0    81/6    10/1    001/0    25/0-    16/0    87/0
نياز به تأييد ديگران    58/5    23/1    001/0    50/5    06/1    001/0    08/0-    03/0    00/1
نياز به راضي کردن ديگران    82/4    18/1    001/0    60/4    13/1    001/0    22/0-    14/0    88/0
آسيب‌پذيري    05/3    98/0    001/0    73/2    78/0    001/0    32/0-    19/0    76/1
سبک مقابلۀ مسئله‌محور    04/9-    61/2    001/0    87/8-    32/2    001/0    17/0    10/0    94/0
سبک مقابلۀ هيجان‌محور    64/13    80/3    001/0    33/13    92/2    001/0    31/0-    01/1    79/0
تغييرات گروه آزمايش در طي زمان در جدول (5) نشان داد، ابعاد نگرش‌هاي ناکارآمد و سبک‌هاي مقابله‌اي در گروه آموزش درمان ‌شناختي ـ رفتاري (CBT) با رويکرد اسلامي در پس‌آزمون نسبت به پيش‌آزمون معني‌دار بود (001/0P<). همچنين در مرحلۀ پيگيري نسبت به پيش‌آزمون اختلاف معني‌داري مشاهده شد (001/0P<). ولي در پيگيري نسبت به پس‌آزمون تفاوت معني‌دار مشاهده نشد (001/0P<)، كه بيانگر آن است كه نتايج حاصل در مرحلۀ پيگيري بازگشت نداشته و اثر مداخله پايدار بوده است.
بحث و نتيجه‌گيري
هدف پژوهش حاضر با هدف تعيين اثربخشي درمان ‌شناختي ـ رفتاري (CBT) با رويکرد اسلامي بر نگرش ناکارآمد و سبک‌هاي مقابله‌اي دانش‌آموزان پسر دورۀ دوم متوسطه بود. يافته‌هاي به‌دست‌آمده در اين پژوهش بيانگر اين است که آموزش درمان ‌شناختي ـ رفتاري (CBT) با تأکيد بر آموزه‌هاي ديني بر بهبود نگرش ناکارآمد دانش‌آموزان تأثير مثبت داشته است. اين يافته با نتايج پژوهش‌هاي فرهوش و ديگران (1401)، داستاني و ديگران (1401)، کاوياني و ديگران (1398)، دي آبرو کاستا (2022)، اصغر و ديگران (2022)، خوشبويي و ديگران (2021)، تئو و ديگران (2021) و تلبوره و ديگران (2018) همسو است. اين پژوهشگران نيز در مطالعات خود به ‌نوعي بيان کرده بودند که درمان ‌شناختي ـ رفتاري مذهب‌محور بر بهبود خودپنداره و مؤلفه‌هاي آن، افزايش عاطفۀ مثبت و کاهش عاطفۀ منفي و افزايش تاب‌آوري و کاهش نگرش‌هاي ناکارآمد اثر قابل توجه دارد. در تبيين اين يافتة پژوهش مي‌توان چنين بيان کرد که درمان ‌شناختي ـ رفتاري (CBT) با رويکرد اسلامي علاوه بر اصلاح خطاهاي شناختي و عادت‌هاي نادرست رفتاري به‌طور خاص به اصلاح عقايد و عواطف مذهبي نيز مي‌پردازد. درواقع برقراري ارتباط معنوي با يگانه قدرت بي‌انتها به فرد اين اطمينان را مي‌بخشد كه نيرويي قوي حامي و پشتيبان اوست؛ ازاين‌رو فرد، رويدادها و پستي و بلندي‌هاي زندگي را با تكيه بر ايمان و اعتقاد خود راحت‌تر طي مي‌کند و كمتر دستخوش اضطراب و استرس مي‌شود و به‌تبع آن نسبت به آينده اميدوارتر و خوش‌بين‌تر خواهد بود. لذا درمان مبتني‌بر شناختي رفتاري مذهبي مي‌تواند به افراد در ارزيابي متفاوت رويدادهاي منفي کمک کند. به اين ترتيب روش درماني حس کنترل قوي‌تري ايجاد مي‌کند و درنتيجه به سازگاري رواني و بهبود نگرش ناکارآمد در افراد کمک مي‌کند (کونيگ و ديگران، 2020).
از سوي ديگر تأثير درمان شناختي رفتاري با رويکرد اسلامي شايد به اين دليل باشد كه با تقويت باورهاي مذهبي، فرد به نوعي خودکنترلي دست پيدا مي‌کند که در برابر عوامل بيروني و شرايط نامناسب، مقاوم‌تر مي‌شود. اين امر، حفظ نگرش‌هاي سازنده و مثبت را در مواجهه با چالش‌ها تسهيل مي‌کند. افراد مذهبي در سطوح بالا، به دنبال حل مسائل خود به شيوۀ حل مسئله و با اتکا به حمايت‌هاي اجتماعي هستند. اين امر توانمندي آنها را در مواجهه با مشکلات افزايش مي‌دهد و باور به وجود خداوند ناظر و حاکم بر همۀ امور، اضطراب و نگراني‌هاي مرتبط با موقعيت‌هاي مختلف را تا حد زيادي کاهش مي‌دهد. اين باور، اتکا به قدرت الهي و تسلط بر شرايط غيرقابل پيش‌بيني را تقويت مي‌کند. در حقيقت بسياري از افراد مؤمن ارتباط با خدا را مانند ارتباط با يک دوست صميمي مي‌دانند. اتکا و توکل به خدا به‌عنوان يک شيوۀ مقابله‌اي مؤثر، در رويارويي با رخدادهاي ناگوار، آرامش و اميد را به ارمغان مي‌آورد؛ بنابراين ايمان و معنويت، عزت نفس و اعتمادبه‌نفس را در فرد تقويت مي‌کند و اين امر، نگرش‌هاي منفي و ناکارآمد را از بين برده و مجموع اين عوامل باعث مي‌شود تا احساس ناخوشايندي برطرف گردد (گريل و ديگران، 2020). درمان شناختي رفتاري مذهب‌محور مي‌تواند به‌عنوان يك متغير ميانجي در زندگي فرد نقش ايفا كند و ضمن كاهش و تعديل تأثيرات مخرب افکار منفي و فشارهاي زندگي بر سلامت روان فرد تأثير مثبت بگذارد و باعث بهبود عملكرد وي در حوزه‌هاي گوناگون زندگي شود. همچنين درمان شناختي رفتاري مذهب‌محور با سازوکارهاي خاص خود با جايگزيني باورهاي منفي و ناکارآمد با باورهاي مثبت و سازنده، نگرش فرد را نسبت به خود، دنيا و خداوند ارتقا مي‌دهد و به افراد در ارزيابي متفاوت رويدادهاي منفي کمک مي‌کند. اين امر به‌نوبه‌ خود، کيفيت زندگي فرد را در ابعاد مختلف؛ ازجمله روابط اجتماعي، سلامت جسمي و رواني و معنويت، بهبود مي‌بخشد (د آبرو کاستا و موريرا ـ الميدا، 2022).
همچنين با توجه به يافته‌هاي اين پژوهش، درمان ‌شناختي ـ رفتاري (CBT) با رويکرد اسلامي ديني باعث تقويت سبک مقابله‌اي دانش‌آموزان شده است. اين يافته با نتايج پژوهش‌هاي جندقيان بيدگلي و ديگران (1402)، مشاک و ديگران (1400)، دهقاني فيروزآبادي (1396)، آکوچکيان و ديگران (1395) و کاوياني (2020) همسو است. اين پژوهشگران نيز در مطالعات خود بيان کرده بودند که درمان ‌شناختي ـ رفتاري مذهب‌محور، بر سبک‌هاي مقابله‌اي و مؤلفه‌هاي آن اثربخش مي‌باشد. در تبيين نتيجه به‌دست‌آمده مي‌توان بيان کرد يکي از دغدغه‌هاي رايج در بين دانش‌آموزان، نگراني نسبت به آينده است. اين نگراني مي‌تواند ناشي از عوامل مختلفي مانند ترس از شکست، عدم اعتمادبه‌نفس و تصور جبرگرايي باشد. درمان ‌شناختي ـ رفتاري با رويکرد اسلامي يک رويکرد درماني است که با تغيير و اصلاح تفکر و رفتار افراد، احساسات منفي آنها را تغيير مي‌دهد و آنها را قادر به مقابله با حوادث زندگي مي‌کند. اين رويکرد درماني به برآورده شدن اهداف و داشتن معنا و احساس تعلق و اميد به ياري خدا متکي است که در شرايط مشکل‌زاي زندگي وجود دارد. درمان ‌شناختي ـ رفتاري مذهب‌محور مانع از پيش بردن باورهاي تخريب‌کننده در سيستم‌هاي شناختي فرد مي‌شود و به افراد کمک مي‌کند متوجه شوند که با دستيابي به هدف و معنا در زندگي و با توکل و اعتماد به خداوند، مي‌توانند در مقابل موقعيت‌هاي ناگهاني و غيرقابل پيش‌بيني آمادگي لازم را داشته باشند و به آنها توانايي مي‌دهد موقعيت‌هاي دشوار را تحت کنترل قرار دهند. انجام باورهاي مذهبي سيستم‌هاي حمايتي بسياري را براي کمک به مردم معرفي مي‌کند. اين موضوع باعث تقويت راهبردهاي مقابله‌اي مؤثر در افراد مي‌شود (کونيگ و ديگران، 2020). همچنين آموزه‌هاي ديني، الگوهاي رفتاري مناسبي مانند پيامبران و ائمۀ اطهار را به دانش‌آموزان معرفي مي‌کنند. اين الگوها مي‌توانند به دانش‌آموزان در انتخاب مسير صحيح زندگي و غلبه بر چالش‌ها کمک کنند. آموزه‌هاي ديني، توکل به خداوند و اميد به آينده را ترويج مي‌کنند. اين آموزه‌ها به دانش‌آموزان مي‌آموزند که با تکيه بر خداوند و تلاش و کوشش خود، مي‌توانند به موفقيت در زندگي دست پيدا کنند. لذا درمان شناختي ـ رفتاري با رويکرد اسلامي در کشوري که اکثر مردم به دين اعتقاد دارند و از آن براي مقابلۀ مؤثر با مشکلات خود استفاده مي‌کنند، مؤثرتر خواهد بود. اين نوع درمان، تاب‌آوري در برابر مشکلات پيش رو و استفاده از سبک‌هاي مقابله‌اي حل مسئله را افزايش مي‌دهد و به مراتب استفاده از سبک مقابله‌اي متمرکز بر هيجان کاهش مي‌يابد (عبدالجباري و ديگران، 2020). افراد با تکيه بر خالق هستي با مشکلات خود مواجه مي‌شوند و اين باور را دارند که خدا در تمام سختي‌ها و مشکلات، ياور و پشتيبان آنهاست؛ درنتيجه مشکلات و سختي‌هاي زندگي خود را مي‌پذيرند و سعي مي‌کنند به‌طور مؤثر با آن مقابله کنند و از توانايي‌هاي خود براي بهبود شرايط استفاده نمايند. افرادي که باورهاي ديني قوي دارند، در مواجهه با موقعيت‌هاي استرس‌زا بيشتر از سبک مقابله‌اي مسئله‌محور استفاده مي‌کنند. اين افراد به‌جاي اجتناب از مشکل يا تمرکز بر هيجانات منفي، سعي مي‌کنند بر حل مشکل تمرکز کنند و با تکيه بر باورهاي ديني خود راه‌حلي براي آن پيدا کنند.
محدوديت‌ها و پيشنهادها
پژوهش حاضر همانند هر پژوهش ديگر محدوديت‌هايي داشته است؛ مانند محدود بودن دامنة اين مطالعه به پايۀ تحصيلي و سني خاص، عدم مطالعه بر روي هر دو جنس و عدم كنترل متغيرهاي فردي و خانوادگي مانند ويژگي‌هاي شخصيتي، سبك والدگري والدين، سطح فرهنگ و سطح رفاه خانواده، از محدوديت‌هاي پژوهش حاضر است. برنامۀ درمان ‌شناختي ـ رفتاري با رويکرد اسلامي مي‌تواند براي طيف وسيعي از افراد؛ ازجمله کودکان، نوجوانان و بزرگ‌سالان، مفيد باشد. اين برنامه مي‌تواند در مدارس، کلينيک‌هاي سلامت روان و ساير محيط‌هاي آموزشي اجرا شود. بنابراين پيشنهاد مي‌شود وزارت آموزش و پرورش، برنامه‌هاي آموزشي درمان ‌شناختي ـ رفتاري با رويکرد اسلامي را در رأس سياست‌ها و برنامه‌ريزي‌هاي خود قرار دهد؛ همچنين پيشنهاد مي‌شود برنامۀ آموزشي اين درمان طي کارگاهاي تخصصي به مشاوران و روان‌شناسان حاضر در مراکز مشاوره و خدمات روان‌شناختي آموزش و پرورش و همچنين مشاوران مدارس جهت طراحي برنامه‌هاي آموزشي پيشگيرانه و بهبود دستاوردهاي آموزشي آموزش داده شود. از سوي والدين اولين و مهم‌ترين الگوهاي رفتاري براي فرزندان هستند، با افزايش آگاهي و دانش والدين از درمان ‌شناختي ـ رفتاري با رويکرد اسلامي، مي‌توان شاهد ارتقاي سلامت روان و بهبود نگرش ناکارآمد و سبک‌هاي مقابله‌اي دانش‌آموزان نسل آينده باشيم و آموزش و ترويج اين راهبردها بايد به‌طور مستمر در طول دوران کودکي و نوجواني ادامه يابد تا اثربخشي مطلوب آن تحقق يابد.