روان شناسی و دين

سال چهارم، شماره دوم، تابستان 1390، ص 79 ـ 98

Ravanshenasi-va- Din, Vol.4. No.2, Summer 2011

علیرضا بخشایش*

چکیده

پژوهش حاضر با هدف بررسی رابطه بین توکل بر خدا، عزت نفس و پیشرفت تحصیلی انجام شده است. بدین منظور از میان دانش آموزان دختر مقطع متوسطه شهرستان یزد در سال تحصیل 1389ـ1390، 305 نفر به صورت تصادفی و با روش نمونه گیری خوشه ای انتخاب شده و پرسش نامه های استاندارد توکل و عزت نفس کوپر اسمیت را تکمیل نموده اند. معدل دانش آموزان نیز شاخص پیشرفت تحصیلی در نظر گرفته شده است. طرح این پژوهش از نوع توصیفی- همبستگی بوده است. داده ها با شاخص های آماری، چون همبستگی پیرسون و تحلیل واریانس تحلیل شده اند. نتایج نشان می دهد که بین تمام مؤلفه های عزت نفس (خانوادگی، اجتماعی، تحصیلی و عمومی) و توکل بر خدا ارتباط معناداری وجود دارد (01/0>p). همچنین رابطه مثبت معناداری بین پیشرفت تحصیلی و عزت نفس به دست آمده (01/0>p)، اما هیچ گونه رابطه معناداری بین پیشرفت تحصیلی و توکل بر خدا دیده نشده است. علاوه بر این، نتایج آزمون تحلیل واریانس تفاوت معناداری را بین میانگین نمره های توکل بر خدا و عزت­نفس در دانش آموزان رشته های مختلف نشان نمی دهد.

کلید واژه ها: توکل بر خدا، عزت نفس، پیشرفت تحصیلی، دانش آموزان مقطع متوسطه.

مقدمه

امروزه جدیدترین علم، یعنی روان پزشکی همان چیزهایی را تعلیم می دهد که پیامبران تعلیم می دادند، زیرا پزشکان روحی دریافته اند که دعا و نماز و ایمان محکم، نگرانی، تشویش، هیجان و ترس را که موجب بسیاری از ناخوشی هاست، برطرف می سازد.1 مطالعات تاریخی گواه آن است که نیایش و دعا به عنوان یک واقعیت موجود در جهان هستی، از بدو خلقت انسان مطرح بوده و مردم برای نیل به کمال از آن استفاده می کرده اند.2 ایمان در ارتباط مستمر با تنها منبع و مبدأ قدرت عالم هستی شکل می گیرد که این در مرحلة فکر و روح و جان انسان است. البته این افکار، زمانی به انسان عزت و سربلندی می دهد که ریشه ای صحیح، اعمالی صالح و نیتی پاک داشته باشد.3 اصولاً ایمان تأثیر بسزایی در نفس انسان دارد، چرا که اعتماد نفس و قدرت او را بر صبر و تحمل سختی های زندگی افزایش داده و احساس امنیت و آرامش را در نفس او مستقر ساخته و در درونش آسودگی خاطر به وجود می آورد.4 ویلیام جیمز5 معتقد است در ایمان به خدا نیروی خارق العاده ای وجود دارد که نوعی قدرت معنوی به انسان می بخشد و در تحمل سختی های زندگی به او کمک می کند.6 داشتن معنا و هدف در زندگی، احساس تعلق به منبعی والا، امید به کمک خدا در شرایط مشکل زای زندگی و بهره مندی از حمایت های اجتماعی و معنوی، از جمله منابعی هستند که افراد مذهبی با بهره گیری از آنها می توانند در رویارویی با حوادث فشارزای زندگی، آسیب کمتری را متحمل شوند.7 قرآن کریم، در سوره‏ طلاق می فرماید:

هر کس پرهیزکاری کند، خداوند راه خروجی برای رهایی وی از مشکلات‏ قرار می دهد و از طریقی که گمان ندارد روزیش را می‏رساند، و هر کس بر خدا اعتماد کند و کار خود به وی واگذارد، خدا برای اوکفایت است. همانا خدا فرمان خویش را به نتیجه می‏رساند و آنچه را که بخواهد تخلف ندارد. (طلاق: 2 و 3)

توکل بر خدا که منبع فناناپذیر قدرت و توانایی است، موجب افزایش مقاومت انسان در برابر مشکلات و حوادث سخت زندگی می شود.8 توکل بر خدا، آثار فراوانی دارد، از جمله: 1. آنکه بر خداوند توکل نماید: اولین نتیجه آن، خودکفایی و عدم نیاز به غیر است، 2. آنکه بر خداوند توکل نماید: تنها از او درخواست چیزی می نماید و او نیز جواب مثبت خواهد داد، 3. آنکه بر خداوند توکل نماید: برای برآوردن تقاضای افراد نیازمند، به خدا قرض الحسنه می دهد و او آن را بهتر و بیشتر پس دهد، 4. آنکه بر خداوند توکل نماید: شکرگذار اوست و خدا را یاور خویش می بیند.9

در دیدگاه اسلام، مذهب چارچوب جهان بینی است که تلاش ها، خلاقیت ها و تفکرات بشری در داخل آن شکل گرفته یا باید شکل بگیرد.10 مذهب، سیستم سازمان یافته ای از باورها، شامل سنت، ارزش های اخلاقی، رسوم و مشارکت در یک جامعه دینی برای اعتقاد راسخ تر به خدا یا قدرت برتر است.11 اعتقادات مذهبی با سرنوشت انسان پیوند خورده و جوشش های این عقاید در قلب انسان، اصول دیگر زندگی انسان را عمیقاً تحت تأثیر قرار می دهد.12 جنبه های معنوی مذهب با تمرکز بر روی هیجانات مثبت، ممکن است با روابط گرم و افزایش حمایت اجتماعی رابطه داشته باشد که هر دو آنها باعث افزایش سطح سلامت روانی فرد می شود.13

قرآن، امنیت و آرامشی را که ایمان در نفس مؤمن ایجاد می کند چنین توصیف می فرماید: «آری، آنها که ایمان آوردند و ایمان خود را با شرک نیامیختند، امنیت، مال آنهاست و آنها هدایت یافتگان اند».(انعام: 82)

در فضیلت عظمت و قدرت نفس همین بس که خداوند در قرآن کریم می فرماید: «و عزت از آن خدا و از آن پیامبر او و از آن مؤمنان است».14 امام صادق(ع) نیز در این باره فرموده است: «خداوند همة امور مؤمن را به خودش واگذار نموده، ولی به او اجازه نداده است که خودش را خوار و ذلیل گرداند. آیا به این کلام خداوند نمی نگرید که فرمود: «پس سزاوار است که مؤمن عزیز بوده و ذلیل نباشد.»15 بنابراین، دین و ایمان، انسان را بر نفس مسلط می کند و هنگام کشمکش های درونی، وی را بر طبیعت خود مسلط و امیال را آرام و مهار می سازد.16

در دهه های اخیر، مطالعه علمی دین و بررسی رابطه آن با متغیرهای روان شناختی، کانون توجه پژوهشگران مختلف قرار گرفته است. در واقع، دین نیروی روان شناختی است که می تواند روی نتایج زندگی انسانی تأثیر بگذارد.17 احتمال زنده ماندن افراد با سطح دین داری بالاتر، در هر موقعیت بیشتر از دیگران بوده و حضور مکرر در شعائر دینی با کاهش مرگ و میر همراه است.18 مایرز، در پژوهشی که در سال 2000 انجام داده، نشان داده است که مذهب در ارتقای بهداشت روانی موثر است.19 نتایج تحقیق پارگامنت و همکاران نشان می دهد افرادی که به طور مکرر دعا می کنند، کمتر از افسردگی و اضطراب رنج می برند.20 در حیطه اجتماعی نیز فراتحلیلی از شصت مطالعه انجام شده نشان داده که دین داری با میزان پایین بزهکاری و جرم ارتباط داشته است.21 از طرف دیگر، پژوهش های موجود در حیطه شخصیت نشان می دهد که افراد در ابعاد شخصیتی با وجدان بودن و سازگاری بالا در حفظ اصول و قوانین برای انجام وظیفه، بهتر از دیگران ظاهر شده و در بازداری از یک پاسخ غالب و مسلط در برابر پاسخ غیر غالب، بهتر نمایان می شوند.22 در برخی از پژوهش ها گزارش شده است که شدت نگرش های مذهبی در زنان بیشتر از مردان است.23 بتی- هالاهمی و آرگیل، وقت بیشتری را که زنان برای انجام فعالیت های مذهبی در اختیار دارند، از جمله علل این امر می شمرند.24 همچنین قوی تر بودن نگرش های مذهبی در زنان در چند پژوهش داخلی نیز به دست آمده است.25

یکی از مهم ترین عواملی که تحت تأثیر معنویات و باورهای مذهبی قرار می گیرد،26 عزت نفس27 است. واژه عزت نفس تعریف های مختلفی دارد. به عقیده برخی محققان، عزت نفس عبارت است از ارزشی که خصوصیات و صفات روانی خودپنداره برای فرد دارد و از اعتقادات فرد در مورد تمام چیزهایی که در او وجود دارد، ناشی می شود.28 عزت نفس به معنای پذیرش و ارزشمندی است که شخص در مورد خویشتن احساس می کند. شخصی که عزت نفس دارد خود را به گونه مثبتی ارزیابی نموده و برخورد مناسبی با خود و دیگران دارد.29 عزت نفس، اعتماد فرد به توانایی های خود در اندیشیدن و توانایی کنار آمدن با چالش های زندگی است.30

مزلو31 عزت نفس را عبارت از شایستگی، توانمندی، کفایت، اطمینان، استقلال و آزادی می داند که اگر ارضا شود، افراد احساس ارزشمند بودن، توانا بودن، ثمربخش بودن و اعتماد به نفس و در غیر این صورت احساس حقارت، درماندگی و ضعف می کنند.32

عزت نفس از دو بخش به هم مرتبط تشکیل می شود: یکی، داشتن احساس اطمینان در برخورد با چالش های زندگی، باور خودتوانمندی، و دیگری، احساس داشتن صلاحیت برای خوشبخت شدن، احترام به خود یا حرمت نفس.33

محققان مطرح می کنند که مطمئناً جنبه هایی از عزت نفس وجود دارد که افراد برای بیان آنها بی میل یا ناتوان هستند و رویکردی عمومی را پیشنهاد می کنند که ممکن است به آنها اجازه دهد تا این گونه جنبه های ناگفته عزت نفس را پیگیری کنند.34 مطالعات مختلفی به بررسی رابطه عزت نفس و مسائل مذهبی پرداخته اند. تحقیقات انجام شده بر روی 360 دانشجو در انگلستان نشان داده است که نشانه های افسردگی به طور معناداری با جهت گیری مذهبی بیرونی و سبک اسناد ارتباط دارد، اما با جهت گیری مذهبی درونی، خوش بینی و عزت نفس، ارتباط کمتری دارد.35 نتایج پژوهش دیگری نشان داده است که حرمت خود دانش آموزان مسلمان از دانش آموزان غیرمسلمان بالاتر است.36

میتون (1989م) در گزارشی از پژوهش خود نشان داده است که حمایت معنوی ناشی از احساس ارتباط با خدا، آثار موقعیت های استرس آمیز اساسی، مثل مرگ فرزند را کاهش داده و به صورت مثبتی بر افسردگی، میزان سازگاری و حرمت خود، اثر می گذارد. جالب اینجاست که میتون در تحقیق خود، رابطه ای در این زمینه ها با رفتارهای مذهبی مبتنی بر عادت و یا افراطی گرایی مذهبی نیافت.37

بهرامی احسان (1381) نشان داده است که رابطه مستقیمی بین جهت گیری مذهبی و حرمت خود، و رابطه معکوسی بین جهت گیری مذهبی و اضطراب، وجود دارد و با افزایش میزان جهت گیری مذهبی، مقدار حرمت خود نیز افزایش می یابد.38

در یک مطالعه مداخله ای بالینی، نقش دعاکردن توسط خود و دیگران بر میزان اضطراب، عزت نفس و افسردگی از طریق شاخص های عینی و ذهنی ارزیابی شده است. یافته ها نشان می دهد که در همه شاخص های ذهنی و بیشتر شاخص های عینی، دعا کاهش اضطراب و افسردگی و افزایش عزت نفس را موجب شده است.39 مقایسه 410 دانش آموز سال اول دبیرستان عمومی و 497 دانش آموز دبیرستان کاتولیک نیز نشان می دهد دانش آموزانی که در هر دو مدرسه از نظر مذهب نمره بالاتری آورده اند، در آزمون حرمت خود نیز نمره بالاتری داشته اند.40 بهره مندی از عزت نفس، گذشته از آنکه بخشی از سلامت روانی شمرده می شود، به پیشرفت تحصیلی نیز وابسته است. پژوهشگران فراوانی دریافته اند که عزت نفس با گرفتن نمره بالا در مدرسه رابطه دارد.41 کوپر اسمیت در بررسی تأثیر عزت نفس بر پیشرفت تحصیلی 102 دانش آموز کلاس پنجم دبستان، دریافت که عزت نفس همبستگی معناداری با پیشرفت تحصیلی این دانش آموزان دارد.42 به طور کلی وقتی میزان عزت نفس بالا باشد، فرد فعالیت خود را افزایش داده، توانایی خود را در رویارویی با مشکلات و انجام وظایف محول شده در سطح مطلوب و بالایی ارزیابی می کند.43 موریس (1993م) نشان می دهد که عزت نفس با اعتبار دریافت شده از نمره های دریافت شده از یک آزمون خود تأییدی و همچنین میانگین کل نمرات نیمسال با اعتبار دریافت شده از نمره های کلاس در بین دانشجویان با عزت نفس بالا به طور مثبت ارتباط دارد.44

به نظر می رسد پیشرفت تحصیلی و عزت نفس، رابطه متقابلی دارند؛ یعنی از طرفی، داشتن عزت نفس موجب پیشرفت تحصیلی می شود، زیرا خودباوری و تلقی مثبت از خویشتن در یادگیری و ایجاد انگیزش برای تحصیل اثر می گذارد و موجب پیشرفت تحصیلی می گردد، از طرف دیگر، موفقیت های تحصیلی در رسیدن به مدارج بالا در کار آموزش، موجب ارتقای عزت نفس می شود. به طور کلی، پیشرفت های انسان در هر زمینه ای و تجربه موفقیت احساس خودباوری و ارزشمندی و توانمندی در هر موردی باعث افزایش عزت نفس در او می شود.45 درباره همبستگی بین عزت نفس و پیشرفت تحصیلی به وسیله اسچربیر (1995م) با کاربرد تکنیک های آرام سازی و عزت نفس مثبت برای بهبود پیشرفت تحصیلی دانشجویان، پژوهشی انجام گرفته و نتایج آن آشکار نموده که گروه آرام سازی به طور معناداری در پایه های امتحانی، بالاتر از گروه کنترل بوده اند.46

هدف پژوهش

هدف اصلی پژوهش حاضر، بررسی رابطه توکل بر خدا، عزت نفس و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان دختر مقطع متوسطة شهرستان یزد در سال تحصیلی 1389ـ1390 بوده است. بنابراین، با توجه به هدف پژوهش و پیشینه پژوهشی، فرضیه های زیر مورد آزمون قرار گرفته اند:

1. رابطه معناداری بین توکل بر خدا و عزت نفس دانش آموزان دختر مقطع متوسطه وجود دارد.

2. رابطه معناداری بین پیشرفت تحصیلی و توکل بر خدا توسط دانش آموزان دختر مقطع متوسطه وجود دارد.

3. رابطه معناداری بین پیشرفت تحصیلی و عزت نفس دانش آموزان دختر مقطع متوسطه وجود دارد.

4. میزان توکل بر خدا در دانش آموزان دختر مقطع متوسطه در رشته های تحصیلی مختلف، متفاوت است.

5. میزان عزت نفس دانش آموزان دختر مقطع متوسطه در رشته های تحصیلی مختلف، متفاوت است.

روش

تحقیق حاضر از نوع تحقیقات توصیفی ـ همبستگی است. در چنین تحقیقاتی، پژوهشگر در پی بررسی رابطه احتمالی و اندازه همبستگی بین متغیرهای ذکر شده در تحقیق است، از این رو، هدف، کشف رابطه علّی نیست، بلکه تبیین رابطه برای ارتباط و معناداری آن می باشد. به طور کلی، رویدادها و عوامل گوناگونی می توانند با عزت نفس در ارتباط باشند، اما تحقیق حاضر با هدف بررسی رابطه احتمالی بین عزت نفس، توکل بر خدا و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان دختر مقطع متوسطه انجام گرفته است.

جامعه و نمونه آماری

جامعه آماری این پژوهش را کلیه دانش آموزان دختر مقطع متوسطه شهرستان یزد در سال تحصیلی 1389ـ1390 تشکیل داده اند. نمونه آماری پژوهش شامل 305 نفر از دانش آموزان دختر مقطع متوسطه بوده که به روش نمونه گیری تصادفی خوشه ای از ناحیه دو انتخاب شده اند.

ابزار اندازه گیری

در این پژوهش، به منظور آزمون فرضیه های تحقیق، از پرسش نامه استاندارد توکل که توسط امام داد و عباس پور طراحی شده است، پرسش نامه عزت نفس کوپر اسمیت (1967م) و معدل دانش آموزان استفاده شده است.

الف) پرسش نامه استاندارد توکل

پرسش نامه استاندارد توکل شامل 24 سؤال چهار گزینه ای است که از 1ـ4 نمره گذاری شده و آزمودنی پس از خواندن سؤال ها بایستی گزینه ای را که بیشتر با حالات و رفتارهای او منطبق است، در پاسخ نامه علامت بزند. شاخص میزان توکل را می توان برای تمامی گروه های سنی بین 15ـ75 سال بدون در نظر گرفتن جنسیت و به صورت فردی و گروهی اجرا کرد. زمان اجرای آزمون بین 20ـ30 دقیقه است. پایین ترین نمره کسب شده توسط آزمودنی 24 و بیشترین آن 96 می باشد. این آزمون برای گروه های زنان، میانگین 91/65 و انحراف معیار 14/15 و برای گروه های مردان میانگین 09/67 و انحراف معیار 07/10 را دارد. میانگین کل امتیازات کسب شده برای گروه های مختلف 45/66 و انحراف معیار 08/13 است. این بدان معناست که افرادی که در فاصله بین نمره های 53/79 و 37/53 قرار دارند، امتیاز متوسط داشته و از 37/53 به پایین دارای نمره های پایین تر از هنجار بوده و افرادی که نمره هایی بالاتر از 53/79 دارند، افرادی هستند که بالاتر از گروه های هنجار قرار دارند. شاخص میزان توکل یک آزمون هنجار مرجع است47 که برای هنجاریابی آن از یک گروه 273 نفری زن و مرد در شهر مشهد استفاده شده است.48

ب) پرسش نامه عزت نفس

این مقیاس، 58 ماده دارد که 8 ماده آن دروغ سنج می باشد و در مجموع، 50 ماده آن به چهار خرده مقیاس عزت نفس عمومی، عزت نفس اجتماعی، عزت نفس خانوادگی و عزت نفس تحصیلی تقسیم شده است.49

پایایی و روایی: تحقیقات زیادی که از زمان تهیه این آزمون توسط کوپر اسمیت صورت گرفته است، ضریب اعتبار و روایی آن را تأیید نموده اند. کوپر اسمیت اعتبار این آزمون را 88/0 و روایی آن را 7/0 نشان داده است. همچنین برای بررسی آزمون عزت نفس کوپر اسمیت از دو روش آلفای کرونباخ و تنصیف استفاده شده است.50 ضریب اعتبار با روش دو نیمه سازی و تصحیح اسپیرمن- براون برابر با 83/0 و در پژوهش مجدیان و همکاران از طریق آلفای کرونباخ در یک گروه 50 نفری برابر با 81/0 به دست آمده است.51 در ایران، پژوهش شکرکن و نیسی(1373) که روی 360 نفر از دانش آموزان سال اول تا سوم دبیرستان های شهرستان نجف آباد انجام شده، ضریب روایی از طریق همبسته کردن نمره های آزمون عزت نفس کوپر اسمیت با معدل های آخر سال دانش آموزان محاسبه شده است. ضرایب به دست آمده برای پسران 69% و برای دختران 71% است که در سطح 001/0 معنا بوده اند. همچنین ضرایب پایائی با روش بازآزمایی برای دانش آموزان پسر و دختر به ترتیب 90% و92% به دست آمده است.52

ج) پیشرفت تحصیلی

در پژوهش حاضر به منظور اندازه گیری پیشرفت تحصیلی از نمره های معدل دانش آموزان استفاده شده است.

یافته های توصیفی

یافته های مربوط به فرضیه های پژوهش

به منظور بررسی رابطه بین توکل بر خدا، عزت نفس و پیشرفت تحصیلی از آزمون همبستگی استفاده شده است.

جدول 3: ضریب همبستگی پیرسون به منظور بررسی رابطه بین نمرات توکل بر خدا، سطوح عزت نفس و پیشرفت تحصیلی

٭٭p<01/0

همان طور که در جدول 3 مشاهده می شود، رابطه مثبت معناداری بین توکل بر خدا و تمام سطوح عزت نفس دانش آموزان وجود دارد (01/0>p). بنابراین، فرضیه اول پژوهش تأیید می شود. به عبارت دیگر، با افزایش توکل بر خدا، عزت نفس دانش آموزان نیز افزایش یافته است. بیشترین میزان همبستگی بین توکل بر خدا و عزت نفس عمومی مشاهده می شود (41/0=r). اما رابطه معناداری بین توکل بر خدا و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان مشاهده نشده است (537/0=p، 035/0=r). بنابراین، فرضیه دوم پژوهش، تأیید نمی شود. این در حالی است که رابطه مثبت و معناداری بین سه سطح از عزت نفس و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان وجود داشته است (01/0>p)؛ به این معنا که با افزایش نمره های عزت نفس خانوادگی، تحصیلی و عمومی دانش آموزان، پیشرفت تحصیلی آنها نیز افزایش یافته است. در نتیجه، فرضیه سوم پژوهش، تأیید می شود.

با توجه به نتایج به دست آمده که نشان می دهد رابطه مثبت و معناداری بین پیشرفت تحصیلی و عزت­نفس، و همچنین بین توکل بر خدا و عزت­نفس وجود دارد، اما رابطه معناداری بین توکل بر خدا و پیشرفت تحصیلی وجود ندارد، به نظر می­آید که رابطه بین این سه متغیر به صورت نمودار زیر باشد:

توکل بر خدا عزت نفس پیشرفت تحصیلی

به منظور بررسی صحت مدل پیشنهادی از روش تحلیل مسیر با به کارگیری نرم افزار آموس 16 استفاده شده است. نتایج این تحلیل نشان می دهد که میزان تأثیر متغیر توکل بر خدا بر عزت نفس 15/0 است. به بیان دیگر، با افزایش توکل بر خدا، عزت­نفس دانش­آموزان افزایش می یابد. اما میزان تأثیر عزت­نفس بر پیشرفت تحصیلی 05/0 است؛ یعنی تنها 5 درصد از تغییرات در معدل دانش­آموزان تحت تأثیر عزت­نفس قرار دارد.

به منظور بررسی تفاوت نمره های توکل بر خدا و عزت نفس دانش آموزان با رشته های تحصیلی مختلف، از آزمون تحلیل واریانس استفاده شده است. نتایج این آزمون نشان می دهد که تفاوت معناداری بین نمره های توکل بر خدا و همچنین سطوح مختلف عزت نفس در بین رشته های تحصیلی مختلف، وجود ندارد (05/0<p). بنا براین، فرضیه های چهارم و پنجم پژوهش، تأیید قرار نمی شود.

نتیجه گیری

نتایج حاصل از تحلیل داده های این پژوهش نشان می دهد که رابطه مثبت و معناداری بین توکل بر خدا و عزت نفس دانش آموزان دختر مقطع متوسطه شهرستان یزد وجود دارد؛ این بدان معناست که، هرچه نمره های توکل افراد بالاتر باشد، نمره های عزت نفس آنها نیز بیشتر است. همچنین رابطه مثبت و معناداری بین پیشرفت تحصیلی و عزت نفس تحصیلی، خانوادگی و عمومی وجود دارد. یافته های حاصل از تحقیق حاضر در این زمینه، با نتایج تعدادی از تحقیقات انجام شده همسو وهماهنگ است.

در مطالعه ای که با هدف بررسی رابطه بین توکل بر خدا و عزت نفس انجام گرفت، 155 دانشجو به وسیله روش نمونه گیری خوشه ای از مؤسسه آموزش و پژوهشی شهر قم انتخاب شده و پرسش نامه های توکل بر خدا و عزت نفس کوپر اسمیت را تکمیل نموده اند. آنالیز داده ها نشان می دهد که توکل بر خدا همبستگی معناداری با عزت نفس دارد (05/0>p).53

در مطالعه دیگری که به منظور بررسی رابطه بین عزت نفس و دین داری در دانش آموزان 13 ـ 15 سال در مدارس عادی و کاتولیک کشور کانادا انجام گرفته، پرسش نامه های عزت نفس و شرکت در مراسم مذهبی توسط 410 دانش آموز از مدارس عادی و 494 دانش آموز از مدارس کاتولیک تکمیل شده است. نتایج نشان می دهد که تفاوت معناداری بین نمره های عزت نفس در مدارس عادی و کاتولیک وجود ندارد. اما میزان عزت نفس ارتباط معناداری با شرکت در مراسم مذهبی داشته است.54 همچنین یافته های تحقیقی که توسط بهرامی احسان به منظور بررسی روابط بین جهت گیری مذهبی، اضطراب و حرمت خود انجام گرفته، با یافته های حاصل از تحقیق حاضر همخوانی دارد. در این مطالعه، شصت دانشجو از دانشگاه تهران انتخاب شده اند. برای بررسی متغیرهای جهت گیری مذهبی، اضطراب و حرمت خود، به ترتیب از مقیاس جهت گیری مذهبی، سیاهه حالت ـ رگه اضطراب اشپیلبرگر و سیاهه حرمت خود کوپر اسمیت مورد استفاده شده است. نتایج به دست آمده نشان می دهد که جهت گیری مذهبی، رابطه ای مثبت با حرمت خود دارد.55

پژوهش دیگری به منظور بررسی رابطه بین سه متغیر گرایش دینی، عزت نفس و خودکارآمدی در بین دانش آموزان سال دوم دبیرستان شهر تبریز انجام گرفته است. نتایج این پژوهش نیز نشان می دهد که رابطه مثبت و معناداری بین گرایش دینی و عزت نفس وجود دارد؛ به این معنا که هر قدر گرایش دینی در دانش آموزان بالا باشد، عزت نفس نیز بالا خواهد بود. رابطه بین گرایش دینی و خودکارآمدی نیز مثبت و معنادار بوده است؛ بدین معنا که هر قدر گرایش دینی دانش آموزان در سطح بالاتری باشد، میزان خودکارآمدی آنان نیز بالاتر خواهد بود.56

همین طور مطالعه ای که با هدف بررسی رابطه بین افسردگی و سطح توکل بر خدا در دانشجویان شهر بیرجند انجام گرفته است، چهارصد نفر از دانشجویان توسط پرسش نامه افسردگی بک و پرسش نامه استاندارد توکل بررسی شده اند. نتایج این مطالعه نشان می دهد که بین میزان افسردگی و سطح توکل دانشجویان ارتباط معنا داری وجود داشته، به طوری که هر چه میزان توکل دانشجویان بیشتر بوده از نمره های افسردگی کاسته می شده است.57 در پژوهش دیگری نیز که با هدف بررسی رابطه بین دین داری با اختلالات روانی دانشجویان انجام گرفته است، 179 دانشجو با روش نمونه گیری تصادفی طبقه ای انتخاب شده اند و پرسش نامه های دین داری و سلامت روان را تکمیل کرده اند. نتایج آزمون همبستگی نشان می دهد که روابط معناداری بین دین داری و اختلالات روانی وجود دارد.58

در مجموع، این یافته ها تأیید کننده این مسئله است که افرادی که سطوح بالاتری از توکل و اعتقادات مذهبی دارند از نظر متغیرهای مختلف روان شناختی در وضعیت بهتری قرار دارند. همان طور که خداوند در قرآن کریم می فرماید: "ذکر خدا آرامبخش و شفا دهنده دل های شماست"59، افرادی که توکل بالاتری دارند از عزت نفس بالاتری نیز بهره مندند. در جای دیگر خداوند می فرماید: « هر کس بر خداوند توکل نماید خدا او را کفایت می کند».(طلاق: 3) توکل بر خدا، بر آن منبع فنا ناپذیر قدرت و توانایی، سبب افزایش مقاومت انسان در برابر مشکلات و حوادث سخت زندگی است، از این رو اشخاص متوکل، اعتماد به نفس بیشتری برای اقدام و کار داشته، خسته نمی شوند و از راهی که می روند باز نمی گردند و کوتاه نمی آیند.60

امام جواد(ع) نیز می فرماید: «عزت مؤمن در بی نیازی او از مردم است.»61 البته این سخن به معنای بی نیازی انسان ها از یکدیگر نیست، بلکه نشان دهنده آن است که آدمی در روابط اجتماعی و رفع نیازها، همواره باید حفظ عزت نفس خود را در نظر داشته باشد. به بیان دیگر، عزت نفس به معنای بی نیازی کامل از خلق خدا نیست، چرا که خداوند انسان را موجودی اجتماعی آفریده که به تنهایی و بدون کمک هم نوعان، قادر به رفع همه نیازهای مادی خود نیست و در سایه جامعه باید ادامه حیات دهد. اگر آدمی به لطف پروردگار خویش امیدوار بوده و به او توکل کند، هرگز برای رفع نیاز سراغ غیر خدا نمی رود، بلکه مخلوقات را فقط وسیله برآورده شدن نیازها می شمارد و حلاّل اصلی مشکلات خود را خداوند می انگارد؛ بدین معنا که ابتدا با دعا و توکل عرض حاجت به خدا می کند، آنگاه به خلق خدا روی می آورد، در نتیجه، عزت نفس خود را حفظ می کند.

همچنین پژوهش حاضر رابطه مثبت معناداری بین پیشرفت تحصیلی و عزت نفس دانش آموزان دختر مقطع متوسطه نشان می دهد. در تحقیقی که توسط سید داوود حسینی نسب و حسین وجدان پرست روی 497 دانشجوی علوم پایه و علوم انسانی مراکز تربیت معلم انجام شده، نشان می دهد که رابطه معناداری بین عزت نفس و پیشرفت تحصیلی دانشجویان مراکز تربیت معلم وجود دارد. این نتیجه با یافته های حاصل از تحقیق حاضر در این زمینه، همسو و هماهنگ است.62

در پژوهشی که بیابانگرد در سال 1384 به منظور بررسی رابطه میان عزت نفس، انگیزه پیشرفت، و پیشرفت تحصیلی در دانش آموزان سال سوم دبیرستان های تهران انجام داده، 856 دانش آموز را از مناطق 1، 8، 12، و 17 آموزش و پرورش شهر تهران با روش نمونه گیری تصادفی خوشه ای انتخاب کرده است. آزمودنی ها به پرسش نامه های عزت نفس آیزنک و انگیزه پیشرفت هرمنس پاسخ داده اند و میانگین نیم سال درسی گذشته آنها، نمره پیشرفت تحصیلی آنان دانسته شده است. پس از گردآوری داده ها، بررسی آنها با روش های آماری توصیفی و استنباطی نشان می دهد که همبستگی معناداری میان عزت نفس، انگیزه پیشرفت، و پیشرفت تحصیلی، میان عزت نفس و انگیزه پیشرفت، میان عزت نفس و پیشرفت تحصیلی، و میان انگیزه پیشرفت و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان وجود دارد.63

پورشافعی همبستگی معناداری بین میزان عزت نفس و پیشرفت تحصیلی به دست آورده است، اما تفاوت معناداری بین میزان عزت نفس دانش آموزان دختر و پسر مشاهده نکرده است.64 همچنین ترخان به این نتیجه رسیده است که عزت نفس و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان تیزهوش، از عزت نفس و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان عادی بالاتر است.65

در مطالعه حاضر، رابطه معناداری بین پیشرفت تحصیلی و توکل بر خدا یافت نشده است. همچنین هیچگونه تفاوت معناداری بین رشته های تحصیلی از نظر سطوح عزت نفس و توکل بر خدا وجود نداشته است. پژوهش مشابهی با هدف تعیین همبستگی عزت نفس و پیشرفت تحصیلی دانشجویان دانشگاه علوم بهزیستی و توان بخشی تهران انجام شده است. این پژوهش از نوع مطالعات همبستگی بوده است. کلیه دانشجویان مقطع کارشناسی توان بخشی در رشته های کار درمانی، فیزیوتراپی و گفتاردرمانی دانشگاه علوم بهزیستی و توان بخشی تهران (88 نفر) شرکت داشته اند. عزت نفس دانشجویان با آزمون 58 گزینه ای کوپر اسمیت اندازه گیری و رابطه آن با نمره های پایان ترم دانشجویان بررسی شده است. ضریب همبستگی پیرسون رابطه معنا داری بین عزت نفس و وضعیت تحصیلی دانشجویان توان بخشی نشان می دهد (36/0=r)، ولی پیشرفت تحصیلی با رشته و ترم تحصیلی و جنسیت و وضعیت تأهل و محل زندگی ارتباط نداشته است.66

این یافته ها نشان می دهد که تنها وجود توکل بر خدا نمی تواند با پیشرفت تحصیلی ارتباط داشته باشد، چرا که وجود متغیرهای دیگر، از جمله مطالعه، عزت نفس، وجود شرایط عاطفی، اقتصادی و اجتماعی خانواده و بسیاری از عوامل دیگر با پیشرفت تحصیلی ارتباط دارند. همچنین نتایج این مطالعه نشان می دهد که توکل بر خدا با رشته تحصیلی ارتباطی ندارد، چرا که در واقع، رشته تحصیلی فرد به تنهایی نمی تواند نشان دهنده وضعیت مذهبی فرد و توکل او بر خدا باشد.

منابع

انصاری جابری، علی و همکاران، «تأثیر روزه رمضان بر عزت نفس دانشجویان دانشکده پرستاری و مامایی و پیراپزشکی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان»، اندیشه و رفتار، ش 25 و 26، تابستان و پاییز 1380، ص 67-63.

باقرزاده، فضل ا... و همکاران، «بررسی اثر برد و باخت و جهت گیری هدفی بر میزان عزت نفس در فوتبالیست های لیگ کشور»، حرکت، ش 23، بهار 1384، ص 50-41.

براندن، ناتانیل، روان شناسی عزت نفس، ترجمه: مهدی قراچه­داغی، چ پنجم، تهران، نخستین، 1385.

بهرامی احسان، هادی، «رابطه بین جهت گیری مذهبی، اضطراب و حرمت خود»، مجله روان شناسی 24، ش 6، زمستان 1381، ص 347-336.

بهرامی چگینی، ذبیح الله، «بررسی رابطه بین دین داری با اختلالات روانی دانشجویان دانشگاه آزاد خرم آباد»، روان شناسی و دین، ش 10، تابستان 1389، ص 102-91.

بیابانگرد، اسماعیل، «رابطة میان عزت نفس، انگیزه پیشرفت و پیشرفت تحصیلی در دانش آموزان سال سوم دبیرستان های تهران»، مطالعات روان شناختی، ش 4 و 5، پاییز و زمستان 1384، ص 144-131.

جمعی از نویسندگان، «دین و دین داری در عصر حاضر»، مجموعه سخنرانی­ها و مقالات دومین و سومین همایش نیایش، چ اول، تهران، دانشگاه امام حسین (ع)، مرکز آموزش و پژوهش علوم اسلامی، مؤسسه چاپ و انتشارات، 1381.

جوان بخت، مریم و همکاران، «بررسی تأثیر روزه داری در ماه رمضان بر عزت نفس و سلامت روانی دانشجویان»، اصول بهداشت روانی، ش 44، زمستان 1388، ص 273-266.

حبیب وند، علی مراد، «رابطه جهت گیری مذهبی و اختلالات روانی با پیشرفت تحصیلی»، روان شناسی و دین، ش 3، پاییز 1387، ص 93-79.

حسینی، محمدعلی و همکاران، «همبستگی عزت نفس و پیشرفت تحصیلی در دانشجویان توان­بخشی دانشگاه علوم بهزیستی و توان­بخشی تهران»، آموزش در علوم پزشکی، ش 17، بهار 1386، ص 142-137.

حسینی نسب، داوود، وجدان پرست، حسین، «بررسی رابطه عزت نفس با پیشرفت تحصیلی دانشجویان علوم پایه و علوم انسانی مراکز تربیت معلم»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز، ش 45، تابستان و پاییز 1381، ص 126-101.

دیلمی، احمد، آذربایجانی، مسعود، اخلاق اسلامی، چ سی و هشتم، قم، دفتر نشر معارف، 1384.

راثی، مهدی، «بررسی رابطه گرایش دینی با عزت نفس و خودکارآمدی در بین دانش آموزان سال دوم دبیرستان شهر تبریز در سال تحصیلی 81-80»، پایان نامه کارشناسی ارشد روان شناسی، دانشگاه تبریز، 1382.

رفیعی هنر، حمید، جان بزرگی، مسعود، «رابطه جهت گیری مذهبی و خودمهارگری»، روان شناسی و دین، ش 9، بهار 1389، ص 42-31.

شاملی، نصرا...، بنائیان اصفهانی، علی، «تبیین میدان معناشناسی واژه "توکل" در نهج البلاغه»، فصلنامه علوم اسلامی، ش 15، پاییز 1388، ص 20-1.

شهنی ییلاق، منیجه و همکاران، «بررسی شیوع کودک­آزاری و پیش بینی این متغیر از طریق سلامت عمومی والدین، سازگاری، عزت نفس و عملکرد تحصیلی دانش آموز و متغیرهای جمعیت شناختی در دانش آموزان دختر آزاردیده و عادی دوره راهنمایی شهر اهواز»، مجله علوم تربیتی و روان شناسی دانشگاه شهید چمران اهواز، ش 14، بهار و تابستان 1386، ص 194-167.

کارنگی، دیل، آیین زندگی، ترجمه: جهانگیر افخمی، چ سوم، تهران، انتشارات ارمغان، 1385.

کارنگی، دیل، آیین زندگی: چگونه اضطراب و نگرانی را از خود دور کرده و زندگی آرامی آغاز کنیم، ترجمه: سوسن اردکانی، چ دوم، تهران، بدرقه جاویدان، 1385.

کاظمیان مقدم، کبری، مهرابی زاده هنرمند، مهناز، «بررسی رابطه نگرش مذهبی با شادکامی و سلامت روانی دانشجویان دختر و پسر دانشگاه آزاد اسلامی واحد بهبهان»، روان شناسی و دین، ش 8، زمستان 1388، ص 174-157.

گیج، نیت ال، برلاینر، دیوید سی، روان شناسی تربیتی، ترجمه: غلامرضا خوی نژاد، چ دوم، تهران، انتشارات حکیم فردوسی، 1374.

مجدیان، محمد و همکاران، «بازخورد مذهبی، حرمت خود و مسند مهارگری»، روان شناسی تحولی: روان شناسان ایرانی، ش 22، زمستان 1388، ص 157-151.

مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1404 ق.

محتشمی، محمد، نقش ایمان در تکامل انسان، چ اول، بوشهر، شروع، 1386.

میری، محمدرضا و همکاران، «بررسی رابطه افسردگی و سطح توکل بر خدا در دانشجویان شهر بیرجند»، مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی بیرجند، ش 33، زمستان 1386، ص 58-52.

نجاتی، محمدعثمان، قرآن و روان شناسی، ترجمه: عباس عرب، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1367.

نجاتیان، رضا، «بررسی رابطه توکل بر خدا و سطح اضطراب در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی بیرجند در سال 1385»، پایان نامه پزشکی عمومی، دانشگاه علوم پزشکی بیرجند، 1385.

نصر، سیدحسین، اسلام: مذهب، تاریخ و تمدن، ترجمه: عباس گیلوری، چ اول، تهران، روزبهان، 1385.

نظری، ایمان، حسین پور، محمد، «اثربخشی مهارت های اجتماعی بر اضطراب و عزت نفس دانش آموزان دختر دبیرستان باغملک»، یافته های نو در روان شناسی، ش 2، بهار 1387، ص 116-95.

یوآخیم، واخ، جامعه شناسی دین، ترجمه: جمشید آزادگان، تهران، سمت، 1382.

Allport, G. W., Ross, G. M., "Personal religious and prejudice", Journal of Personality and Social Psychology, v 5, 1967, p 432-443.

Bagley, C., Mallick, K., "Self- esteem and religiosity: Comparison of 13 to 15 year old students in catholic and public junior high school", Canadian Journal of Education,v 22(1), p 89-92.

Beti- Hallahme, B., Argyle, M., The Psychology of Religious Behavior, Belief and Experience, New York, Routledge, 1997.

Coopersmith, S., "A Method for determining types of self-steem", Journal of Abnormal Psychology, v 1, 1959, 87-94.

Cristillo, L., "Religiosity, education and civic­ belonging: Muslim youth in New York City Public Schools", Presented at the Muslim Youth in NYC Public Schools Conference, Teachers College, Columbia University, 2008.

Ghobari, B., Shojaei, M., Relationship between Reliance on God and Self-Esteem, Beijing Congress, 2004.

Jensen- Campbell, L. A. et al., "Agreeableness, conscientiousness and effortful control Processes", Journal of Research in Personality, v 36, 2002, p 476-489.

Maddi, R. S., Personality Theories, Third Edition, Belmont, Dorsey press, 1976.

Maltby, J., Day, L., "Depressive symptoms and religious orientation: examining the relationship between religiosity and depression within the context of other correlates of depression", Personality and individual Differences, v 28(2), 2000, p 383-393.

Maton, K. I., "The Stress-buffering role of spiritual support: Cross-sectional and prospective investigation", Journal for the Scientific Study of Religion, v 28, 1989, p 310-323.

Buhrmester, M. D. et al., "Implicit self-esteem: Nature, Measurment, and New way forward", Journal of personality and social psychology, v 100(2), 2011, p 365-385.

McCullough M. E., Willoughby, L. B., "Brian, Religion, Self- Regulation, and Self- Control: Associations, Explanations, and Implications", Psychological Bulletin, v 135(1), 2009, p 69-93.

Morris, M. O., Lee. M. F., "Academics Self-esteem and perceived validity grades a test of Self-verification Theory", The Journal of Contemporary Educational Psychology, v 18, 1993, p 414-426.

Myers, D. G., "The funds, friends, and faith of happy people", American Psychologist, v 55(1), 2000, p 56-67.

Pargament, K. et al., "Patterns of Positive and Negative religious coping with major life stressors", Journal for the Scientific of Religion, 1998, v 37(4), p 710-724.

Rew, L., Wong, J., "A systematic review of associations among religiosity/spirituality and adolescent health attitudes and behaviors", Journal of Adolescent Health, v 38, 2006, p 433-442.

Schreiber, E. H., Scheiber, K. N., "Using relaxation techniques and positive self-esteem to improve academic achievement of college students", Psychological, Reports, v 76(3), 1995, p 929-930.

Vaillat, G. & et al., "The natural history of male mental health: Health and religious involvement", Journal of Social Science & Medicine, v 66, 2008, p 221-231.

Walsh, F., Spirituality in Family Therapy, London, Guilford Press, 2009, p 5-20.

Yong, D., Rebecca, F., "Religion and adolescent self-esteem: Youth ministry experts comment", From Science and Religion Information Service, 2008

* استادیار گروه روان شناسی و علوم تربیتی دانشگاه یزد abakhshayesh@yazduni.ac.ir

دریافت: 8/6/1390 ـ پذیرش: 11/8/1390

1. دیل کارنگی، آیین زندگی، ترجمه: جهانگیر افخمی، ص 181.

2. کبری کاظمیان مقدم و مهناز مهرابی زاده هنرمند، «بررسی رابطه نگرش مذهبی با شادکامی و سلامت روانی دانشجویان دختر و پسر دانشگاه آزاد اسلامی واحد بهبهان»، روان شناسی و دین، ش 8، ص 158.

3. محمد محتشمی، نقش ایمان در تکامل انسان، ص 133.

4. محمد عثمان نجاتی، قرآن و روان شناسی، ترجمه: عباس عرب، ص 336.

5. William James

6. دیل کارنگی، آیین زندگی: چگونه اضطراب و نگرانی را از خود دور کرده و زندگی آرامی آغاز کنیم، ترجمه: سوسن اردکانی، ص 31.

7. علی مراد حبیب وند، «رابطه جهت گیری مذهبی و اختلالات روانی با پیشرفت تحصیلی»، روان شناسی و دین، ش 3، ص 7.

8. آل عمران: 173

9. نصرا... شاملی و علی بنائیان اصفهانی، «تبیین میدان معناشناسی واژه "توکل" در نهج البلاغه»، فصلنامه علوم اسلامی، ص 12.

10. سید حسین نصر، اسلام: مذهب، تاریخ و تمدن، ترجمه: عباس گیلوری، ص 31.

11. F. Walsh, Spirituality in Family Therapy, Guilford Press, p 15.

12. واخ یوآخیم، جامعه شناسی دین، ترجمه: جمشید آزادگان، ص 105.

13. G. Vaillat et al., "The natural history of male mental health: Health and religious involvement", Journal of Social Science & Medicine, v 66, p 221.

14. منافقون: 80

15. احمد دیلمی و مسعود آذربایجانی، اخلاق اسلامی، ص 135.

16. جمعی از نویسندگان، «دین و دین داری در عصر حاضر»، مجموعه سخنرانی­ها و مقالات دومین و سومین همایش نیایش، ص 153.

17. حمید رفیعی­هنر و مسعود جان­بزرگی، «رابطه جهت گیری مذهبی و خودمهارگری»، روان شناسی و دین، ش 9، ص 32.

18. E. M. McCullough & L. B. Willoughby, "Brian, Religion, Self- Regulation, and Self- Control: Associations, Explanations, and Implications", Psychological Bulletin, v 135, p 86.

19. D. G. Myers, "The funds, friends, and faith of happy people", American Psychologist, v 55, p 56.

20. K. Pargament et al., "Patterns of Positive and Negative religious coping with major life stressors", Journal for the Scientific of Religion, v 37(4), p 710.

21. E. M. McCullough & L. B. Willoughby, "Brian, Religion, Self- Regulation, and Self- Control: Associations, Explanations, and Implications", Psychological Bulletin, v 135, p 86.

22. L. A. Jensen- Campbell et al., "Agreeableness, conscientiousness and effortful control Processes", Journal of Research in Personality, v 36, p 476.

23. B. Beti- Hallahme & M. Argyle, The Psychology of Religious Behavior, Belief and Experience, p 149.

24. Ibid

25. کبری کاظمیان مقدم و مهناز مهرابی زاده هنرمند، «مقایسه نگرش مذهبی و سلامت روانی دانشجویان دختر و پسر دانشگاه آزاد اسلامی واحد بهبهان»، روان شناسی و دین، ش 8، ص 175.

26. مریم جوان بخت و همکاران، «بررسی تأثیر روزه داری در ماه رمضان بر عزت نفس و سلامت روانی دانشجویان»، اصول بهداشت روانی، ش 4(11)، ص 268.

27. Self-Esteem

28. فضل ا... باقرزاده و همکاران، «بررسی اثر برد و باخت و جهت گیری هدفی بر میزان عزت نفس در فوتبالیست های لیگ کشور»، حرکت، ش 23، ص 42.

29. علی انصاری جابری و همکاران، «تأثیر روزه رمضان بر عزت نفس دانشجویان دانشکده پرستاری و مامایی و پیراپزشکی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان»، اندیشه و رفتار، ش 25 و 26، ص 63 و 64.

30. نیت ال گیج و دیوید سی برلاینر، روان شناسی تربیتی، ترجمه: غلامرضا خوی نژاد، ص 245.

31. Maslow

32. R.S. Maddi, Personality Theories, p 273.

33. ناتانیل براندن، روان شناسی عزت نفس، ترجمه: مهدی قراچه داغی، ص 51.

34. M. D. Buhrmester et al., "Implicit self-esteem: Nature, Measurment, and New way forward", Journal of Personality and Social Psychology, v 100, p 365.

35. J. Maltby & L. Day, "Depressive symptoms and religious orientation: examining the relationship between religiosity and depression within the context of other correlates of depression", Personality and Individual Differences, v 28, p 383.

36. L. Cristillo, "Religiosity, education and civic­ belonging: Muslim youth in New York City Public Schools", Presented at the Muslim Youth in NYC Public Schools Conference, Teachers College, Columbia University, p 6.

37. K. I. Maton, "The Stress-buffering role of spiritual support: Cross-sectional and prospective investigation", Journal for the Scientific Study of Religion, v 28, p 310.

38. هادی بهرامی احسان، «رابطه بین جهت گیری مذهبی، اضطراب و حرمت خود»، مجله روان شناسی 24، ش 4(6)، ص 343.

39. S. Olaoire, "An experimental study of the effects of distant, intercessory prayer on self-esteem, anxiety, and depression", Alter the Health Med, v 3, p 38.

40. C. Bagley & K. Mallick, "Self- esteem and religiosity: Comparison of 13 to 15 year old students in catholic and public junior high school", Canadian Journal of Education, v 22, p 89.

41. به نقل از اسماعیل بیابانگرد، «رابطة میان عزت نفس، انگیزه پیشرفت، و پیشرفت تحصیلی در دانش آموزان سال سوم دبیرستآن های تهران»، مطالعات روان شناختی، ش 4 و 5، ص133.

42. S. Coopersmith, "A Method for determining types of self esteem", Journal of Abnormal Psychology, v 59, p 91.

43. داوود حسینی نسب، و حسین وجدان پرست، «بررسی رابطه عزت نفس با پیشرفت تحصیلی دانشجویان علوم پایه و علوم انسانی مراکز تربیت معلم»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز، ش 45(184-183)، ص 106.

44. M. O. Morris & M. F. Lee, "Academics Self-esteem and perceived validity grades a test of Self-verification Theory", The Journal of contemporary Educational Psychology, v 18, p 414.

45. داوود حسینی نسب و حسین وجدان پرست، همان، ص 103.

46. E. H. Schreiber & K. N. scheiber, "Using relaxation techniques and positive self-esteem to improve academic achievement of college students", Psychological Reports, v 76, p 929-930.

47. رضا نجاتیان، «بررسی رابطه توکل بر خدا و سطح اضطراب در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی بیرجند در سال 1385»، پایان نامه پزشکی عمومی، دانشگاه علوم پزشکی بیرجند. ص 56.

48. محمدرضا میری و همکاران، «بررسی رابطه افسردگی و سطح توکل بر خدا در دانشجویان شهر بیرجند»، مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی بیرجند، ش 33، ص 54.

49. هادی بهرامی احسان همان، ص 341.

50. ایمان نظری و محمد حسین­پور، «اثربخشی مهارت­های اجتماعی بر اضطراب و عزت نفس دانش آموزان دختر دبیرستان باغملک»، یافته های نو در روان شناسی، ش 6، ص99.

51. محمد مجدیان و همکاران، «بازخورد مذهبی، حرمت خود و مسند مهارگری»، روان شناسی تحولی: روان شناسان ایرانی، ش 22(6)، ص 153.

52. منیجه شهنی ییلاق و همکاران، «بررسی شیوع کودک­آزاری و پیش­بینی این متغیر از طریق سلامت عمومی والدین، سازگاری، عزت نفس و عملکرد تحصیلی دانش آموز و متغیرهای جمعیت شناختی در دانش آموزان دختر آزاردیده و عادی دوره راهنمایی شهر اهواز»، مجله علوم تربیتی و روان شناسی دانشگاه شهید چمران اهواز، ش 14(1و2)، ص 175-174.

53. B. Ghobari & M. Shojaei, "Relationship between Reliance on God and Self-Esteem", Beijing Congress, p 302.

54. C. Bagley & K. Mallick, "Self- esteem and religiosity: Comparison of 13 to 15 year old students in catholic and public junior high school", Canadian Journal of Education, v 22, p 89.

55. هادی بهرامی احسان، همان، ص 341.

56. مهدی راثی، «بررسی رابطه گرایش دینی با عزت نفس و خودکارآمدی در بین دانش آموزان سال دوم دبیرستان شهر تبریز در سال تحصیلی 81-80»، پایان­نامه کارشناسی ارشد روان­شناسی، دانشگاه تبریز، ص 38.

57. محمدرضا میری و همکاران، همان، ص 52.

58. ذبیح الله بهرامی چگینی، «بررسی رابطه بین دین داری با اختلالات روانی دانشجویان دانشگاه آزاد خرم آباد»، روان شناسی و دین، ش 10، ص 102.

59. رعد: 28

60. اعراف: 88 و 89

61. محمدباقر مجلسی، بحارالأنوار، ج75، ص 109، ح‏12.

62. داوود حسینی نسب، و حسین وجدان­پرست، همان، ص 102.

63. اسماعیل بیابانگرد، «رابطة میان عزت نفس، انگیزه پیشرفت، و پیشرفت تحصیلی در دانش آموزان سال سوم دبیرستان های تهران»، مطالعات روان شناختی، ش 4 و 5، ص 131.

64. به نقل از داوود حسینی نسب، و حسین وجدان پرست، همان، ص 108.

65. همان، ص 108.

66. محمدعلی حسینی و همکاران، «همبستگی عزت نفس و پیشرفت تحصیلی در دانشجویان توان­بخشی دانشگاه علوم بهزیستی و توان بخشی تهران»، آموزش در علوم پزشکی، ش 17، ص 137.