روان شناسی و دين

ساخت و اعتباريابي مقياس عفاف بانوان بر اساس منابع اسلامي
 محمد زارعي توپخانه        / استاديار گروه خانوادة پژوهشگاه حوزه و دانشگاه    mohammad1358z@gmail.com
عباسعلي هراتيان/ استاديار گروه خانوادة پژوهشگاه حوزه و دانشگاه    a.haratiyan@gmail.com
محمدصادق شجاعي/ استاديار روان‌شناسي جامعۀ ‌المصطفي العالميه    s_shojaei@yahoo.com
دريافت: 29/08/1403 - پذيرش: 11/02/1404
چکيده
هدف اين پژوهش، ساخت و اعتباريابي مقياس عفاف بانوان بر اساس آموزه‌هاي قرآن كريم و روايات اهل‌بيت بوده است. براي اين منظور، ابتدا آيات و روايات مرتبط با موضوع عفاف بانوان استخراج و با استفاده از روش تحليل محتوا مورد بررسي قرار گرفت و پس از طي مراحل سنجه‌سازي سرانجام پرسش‌نامه‌اي 20 گويه‌اي تهيه و بين 385 نفر از دانش‌آموزان دبيرستان‌هاي دخترانه شهرستان رباط‌ کريم كه با روش نمونه‌گيري خوشه‌‌اي تصادفي انتخاب شده بودند، اجرا شد. يافته‌ها نشان داد كه مقياس داراي چهار عامل (جلوه‌گري، پوشش و حجاب، نگرش و حريم ارتباطي) بوده و از همساني دروني مطلوبي برخوردار است (آلفاي كرونباخ برابر 86/0). اعتبار پرسش‌نامه از طريق دو‌نيمه‌کردن با روش اسپيرمن براون و گاتمن 86/0 به‌دست آمد. ميانگين 95./0 موافقت کارشناسان در بررسي روايي محتوا نشان داد که پرسش‌نامه داراي روايي مناسبي است.
كليدواژه‌ها: عفاف بانوان، اعتبار، روايي، روان‌سنجي، روان‌شناسي اسلامي.
 
مقدمه
عفت و پاکدامني از ديرباز در ميان همۀ جوامع بشر به‌عنوان فضيلتي اخلاقي در نظر گرفته شده است، و علي‌رغم تحولات دهه‌هاي اخير، در بسياري از جوامع و فرهنگ‌ها هنوز عفت‌ورزي امري ارزشمند و ستودني در نظر گرفته مي‌شود Wang, 2020)). عفت و پاکدامني ارتباط تنگاتنگي با سلامت افراد جامعه دارد. مطالعات انجام‌شده نشان مي‌دهد که پاکدامني افراد با سلامت جسماني و دوري از بيماري‌هاي مقاربتي و شکل‌گيري ازدواج متعهدانه و وفاداري عميق‌تر نقش دارد (مشفق‌الرحمان، 2022). مؤسسۀ رشد جوانان (2010) با بررسي و مرور پژوهش‌ها صورت‌پذيرفته در ايالات متحدة امريکا، از تأثير خويشتن‌داري جنسي و پاکدامني بر سلامت جسماني، رواني و اجتماعي نوجوانان و جوانان سخن گفته است و مزاياي مالي و اقتصادي حاصل از پرهيزگاري و عفت‌ورزي را نشان داده است؛ همچنين تأثير خويشتن‌داري جنسي بر وفاداري آينده، ثبات ازدواج و روابط سالم را تأييد کرده است. زارعي و چراغيان (1398) و زارعي و ترکاشوند (1398) با مرور چند دهه پژوهش‌هاي داخلي و خارجي به اين نتيجه رسيدند که خويشتن‌داري جنسي و عفت‌ورزي سلامت جسماني، رواني، خانوادگي و فرهنگي ـ اجتماعي افراد را ارتقا مي‌دهد. افراد پاکدامن سالم‌تر هستند، ازدواج موفق‌تري خواهند داشت و ثبات ازدواج آنها بيشتر است و احتمال بيشتري دارد که به سطوح تحصيلي شغلي بالاتري نائل ‌آيند و موقعيت اجتماعي بهتري را کسب خواهند نمود (زارعي و چراغيان، 1398). نتايج فراتحليل دو دهه پژوهش‌هاي در زمينة عفاف و حجاب نشان مي‌دهد که پايبندي به عفاف و حجاب بر سلامت روان، آرامش و امنيت رواني و اجتماعي افراد تأثيرگذار است (آينه‌چي و عرب خراساني، 1402).
«عفت» از فضايل اخلاقي و صفات انساني ارزشمندي است که در متون اسلامي مورد تأکيد قرار گرفته است. قرآن کريم مي‌فرمايد: «وَلْيَسْتَعْفِفِ الَّذينَ لا يَجِدُونَ نِكاحاً حَتَّى يُغْنِيَهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ»؛ و كسانى كه امكانى براى ازدواج نمى‏يابند، بايد پاكدامنى پيشه كنند تا خداوند از فضل خود آنان را بى‏نياز گرداند (نور: 33). بر اساس منابع ديني، پاکدامني و عفت‌ورزي سلامت رواني، خانوادگي، اجتماعي و معنوي افراد جامعه را تضمين مي‌کند. بر اساس متون ديني ثمرۀ عفت، صيانت و نگاهداشت خود از آسيب‌هاست (تميمي آمدي، 1366، ص256). قرآن کريم اهميت و ضرورت عفاف و خويشتن‌داري را با تعابير مختلفي (خير، ازکي و...) به‌کار برده است: «عفت پيشه کردن براي آنان بهتر است» (نور: 60)، و «به مؤمنان بگو چشم‌هاى خود را (از نگاه به نامحرمان) فروگيرند و عفت خود را حفظ كنند، اين براى آنان پاكيزه‏تر است» (نور: 30). عفت و پاکدامني در دين از اهميت زيادي برخوردار است. پيامبر اسلام مي‌فرمايد: «برترين عبادت‌ها، عفاف و پاکدامني است» (حر عاملي، 1409ق، ج15، ص250). در متون اسلامي براي خويشتن‌داري پاداش‌هاي معنوي منحصربه‌فردي در نظر گرفته شده است. اميرالمؤمنين مي‌فرمايد: «ثواب مجاهد شهيد در راه خدا بالاتر از کسي نيست که مي‌تواند گناه کند، اما پاکدامني (عفت) پيشه مي‌ورزد. انسان پاکدامن نزديک است که فرشته‌اي از فرشتگان خدا شود» (نهج البلاغه، 1414ق، ص559). پاکدامني و عفاف، رشد فردي و سلامت انسان را تضمين مي‌کند: «کسي که اعضا و جوارحش را پاک نگه دارد، اوصاف و اخلاقش نيکو شود» (تميمي آمدي، 1366، ص256). در مقابل، «کسي که به‌سوي شهوات بشتابد، آسيب‌ها به استقبال او خواهند آمد» (تميمي آمدي، 1366، ص304)، و «کسي که شهوات بر وي غلبه يابد، روح و روانش سالم نمي‌ماند» (تميمي آمدي، 1366، ص305). بر اساس ديدگاه اسلامي فردي که عفت پيشه مي‌کند خانواده و فرزندان او نيز عفيف مي‌مانند و بدين صورت زندگي خود را از آسيب‌هاي گوناگون محفوظ مي‌دارد (حر عاملي، 1409ق، ج20، ص356).
عفت در لاتين معادل chastity و virtue مي‌باشد (فيروزبخت، 1393، ص373). واژۀ chastity به‌معناي خويشتن‌داري از هر نوع رابطۀ جنسي است (فرهنگ لغت انگليسي آکسفورد، 2006، ص293). واژۀ chastity به‌عنوان مترادف براي واژۀ sexual abstinence استفاده شده است، اما تفاوت‌هايي نيز با يکديگر دارند. واژة chastity بيشتر خويشتن‌داري جنسي به دليل انگيزه‌هاي اخلاقي و مذهبي است (ويکي‌پيديا، 2019)، اما واژة sexual abstinence خويشتن‌داري جنسي با هر نوع انگيزه (پزشکي، روان‌شناختي، قانوني، اجتماعي، مالي، فلسفي، اخلاقي و ديني) را شامل شود.
عفت در عربي از ريشۀ «ع ف ف» گرفته شده است و در لغت عرب به‌معناي «خودداري از آنچه که حلال و زيبنده نيست» (ابن‌منظور، 1414ق، ج9، ص253) به‌کار مي‌رود. راغب اصفهاني در المفردات في غريب القرآن مي‌نويسد: «عفت، حصول حالتي براي نفس است که مانع غلبۀ شهوت مي‌شود» (راغب اصفهاني، 1412ق، ص573). برخي از علماي اخلاق عفت را چنين تعريف کرده‌اند: «قوۀ شهوت مطيع و منقاد عقل باشد. در خوردن و نکاح و آميزش از حيث کم و کيف و از آنچه عقل نهي کند، و اين حد اعتدال است» (نراقي، 1377، ج2، ص21). امام صادق در تعريف عفت ضد آن را بيان فرموده است: «عفت و پاکدامني ضد آن تهتک و بي‌پروايي است» (مجلسي، 1404ق، ج1، ص110). عفت همان اعتدال عقلى و شرعى در خويشتن‌داري در مقابل شهوات است که افراط و تفريط در آن شايسته نيست. امير مؤمنان علي مي‌فرمايد: «اساس عقل، عفت و پاکدامني است‏» (مجلسي، 1404ق، ج75، ص7) و همچنين مي‌فرمايد: «از نشانه‌هاي عقل انسان، عفت‌ورزي است» (تميمي آمدي، 1366، ص256)؛ زيرا منشأ هر دو حركت به‌سوي تعادل و پرهيز از افراط و تفريط است. اين مسئله عدم افراط و تفريط را شامل مي‌شود. با مراجعه به آيات قرآن درمي‌يابيم که عفت صرفاً به‌معناي كنترل و تهذيب غريزۀ جنسي نبوده و معناي گسترده‌اي دارد، به‌گونه‌اي‌که شامل عفت از شهوت (نور: 31 و 33)، عفت در زينت و خودآرايي (نور: 60)، عفت در فقر (بقره: 273)، عفت در غنا (نساء: 6)، عفت در راه رفتن (نور: 31)، عفت در گفتار (احزاب: 23) و عفت در نگاه (نور: 30، 31) مي‌شود. بنابراين عفت براي کنترل شهوت چه جنسي و چه غيرجنسي به‌کار مي‌رود. با وجود اين، عفت در معناي خاص به پاکدامني و غلبۀ عقل بر شهوت جنسي دلالت دارد (نراقى، 1377، ص243). آيت‌الله مکارم شيرازي مي‌نويسد: «عفت داراي مفهوم عام و خاص است؛ مفهوم عام آن خويشتن‌داري در برابر هرگونه تمايل افراطي و نفساني است و مفهوم خاص آن خويشتن‌داري در برابر تمايلات بي‌بندوباري جنسي است» (مکارم شيرازي، 1381، ج2، ص283).
مطالعۀ ادبيات پژوهش نشان مي‌دهد مقياس‌هاي متعددي ساخته شده است که عمدتاً درصدد سنجش حجاب بانوان است. رجبي (1382) پرسش‌نامۀ سنجش نگرش به حجاب را طراحي کرده است. گلزاري (1385) مقياس ارتباط با جنس مخالف را سامان داده است که وضعيت ارتباط و شدت ارتباط را مي‌سنجد. کاوندي و انتصار فومني (1389) پرسش‌نامۀ مصونيت اجتماعي را ساخته‌اند که در 10 گويه به بررسي وضعيت حجاب و مصونيت اجتماعي بانوان مي‌پردازد. رجبي (1389) پرسش‌نامۀ نگرش به حجاب برتر را طراحي کرده است که در 20 گويه، سه دسته حجاب برتر، حجاب متوسط و بد حجاب را مي‌سنجد. پرسش‌نامۀ شارع‌پور، تقوي و محمدي (1391) عوامل مؤثر بر گرايش به حجاب را مي‌سنجد که 69 گويه دارد. پرسش‌نامۀ عوامل مؤثر بر گرايش به حجاب از خوش‌فر و ديگران (1394) که عوامل فردي، اجتماعي، خانوادگي، اقتصادي و فرهنگي را مي‌سنجد. پرسش‌نامۀ محقق ساخته حجاب سرمدي، اسماعيلي، شيربيگي و مرادي (1394) که داراي 28 گويه است و موانع حجاب و نگرش به حجاب را مي‌سنجد. پرسش‌نامۀ نگرش به حجاب محمدي و قدسي (1395) که در بين زنان بالاي 15 سال شهر ايلام انجام داده است. زارعي و ديگران (1395) مقياس پايبندي به حجاب را ساخته و اعتباريابي نمودند و پرسش‌نامۀ 10 گويه‌اي ارائه نمودند. مطالعۀ پژوهش‌هاي بومي انجام‌‌شده در اين موضوع نشان مي‌دهد كه با وجود غناي منابع اسلامي، مقياسي در زمينۀ عفاف بانوان ساخته نشده است؛ از‌اين‌رو تلاش براي ساختن ابزاري بومي و مناسب به‌منظور سنجش عفاف بانوان از منظر اسلام، ضروري به نظر مي‌رسد. پژوهش پيش ‌رو تا حدودي مي‌تواند خلأ موجود در اين زمينه را با ارائة يك مقياس اسلامي برطرف كند و زمينه‌ساز پژوهش‌هاي بعدي باشد. بنابراين پژوهش حاضر با نگرش روان‌شناختي درصدد ساخت مقياس عفاف بانوان است و به اين پرسش‌ها پاسخ مي‌دهد: آيا مي‌توان بر اساس گزاره‌هاي اسلامي (آيات قرآن و روايات) مقياسي علمي براي سنجش عفاف بانوان ارائه كرد؟ ميزان روايي مقياس عفاف بانوان چه مقدار مي‌باشد؟ ميزان اعتبار مقياس عفاف بانوان چه مقدار مي‌باشد؟
روش پژوهش
اين تحقيق در بخش اول از نوع بنيادين نظري است. به‌منظور جمع‌آوري آموزه‌هاي دين دربارۀ عفاف اجتماعي با استفاده از روش تحليل محتوا داده‌هاي‌ مورد نياز استخراج سپس دسته‌بندي و مورد بررسي قرار گرفت و در بخش کمي از نوع کاربردي و توسعه‌اي و با استفاده از روش تحقيق توصيفي است.
جامعه و حجم نمونه: جامعۀ آماري پژوهش، دانش‌آموزان دبيرستان‌هاي دخترانة شهرستان رباط کريم تهران است. حجم نمونة مورد پژوهش، بالاتر از حجم مصوب بر اساس جدول کرجسي و مورگان (1970) 385 نفر است که با استفاده از روش نمونه‌گيري خوشه‌اي تصادفي به‌دست آمد. به اين صورت که ابتدا از ميان بخش‌هاي مختلف آموزشي، دو بخش از شهرستان مذکور انتخاب گرديد و سپس از بين دبيرستان‌هاي موجود در هر بخش، 2 دبيرستان انتخاب شد. پرسش‌نامه‌ها در بين دانش‌آموزان مدارس منتخب، به‌صورت تصادفي به اجرا درآمد. داده‌ها جمع‌آوري شد و پرسش‌نامه‌هاي کامل مورد استفاده قرار گرفت. جامعۀ آماري اين پژوهش، بر اساس آزمون كفايت نمونه‌برداري، اين تعداد نمونه جهت انجام تحليل عاملي معنادار مي‌باشد.
ابزار پژوهش
مقياس اسلامي پژوهشگرساخته عفاف بانوان: اين مقياس نخستين بار توسط پژوهشگران جهت سنجش پايبندي به عفاف بر اساس منابع اسلامي طراحي و ساخته شده است. فرايند ساخت اين مقياس به شرح ذيل مي‌باشد:
مرحلة اول؛ شناسايي و استخراج کليدواژه‌هاي متناسب با عفاف اجتماعي مانند عفت، حجاب، خمر، زينت، تبرج، شهوه...؛
مرحلۀ دوم؛ شناسايي و مطالعۀ منابع اسلامي (قرآن و منابع روايي معتبر) بر اساس کليدواژه‌هاي استخراج‌شده؛
مرحلۀ سوم؛ استخراج آموزه‌هاي مربوط با عفاف اجتماعي از متون معتبر اسلامي و تشکيل خانوادۀ حديث؛
مرحلۀ چهارم؛ دسته‌بندي، اولويت‌بندي و ثبت و مفهوم‌سازي آنها: در اين مرحله، آيات و رواياتي از اهل‌بيت كه به توصيف، علت‌شناسي و تبيين آثار مفهوم عفاف اجتماعي پرداخته‌اند، بررسي شد؛
مرحلة پنجم؛ بررسي تطابق مستندات با مفاهيم: در اين مرحله، ميزان تطابق گزاره‌هاي ديني با مفاهيم به معرض رأي 13 نفر از كارشناسان علوم اسلامي (سطوح عالي) و روان‌شناسي (کارشناسي ارشد و دکتري) درآمد كه نظر خود را در جدولي با ليكرت پنج‌درجه‌اي درج ‌كردند؛
مرحلة ششم؛ طراحي گويه‌ها بر اساس مفاهيم، مستندات و ارائۀ آنها به كارشناسان براي سنجش روايي محتوا: گويه‌هاي‌ اوليۀ مقياس پايبندي به عفاف اجتماعي شامل 25 عبارت بود که براي مفهوم پايبندي به حجاب طراحي گرديد؛ سپس براي بررسي روايي وابسته به محتوا، از ديدگاه 13 نفر از كارشناسان علوم اسلامي (سطوح عالي) و روان‌شناسي (کارشناسي ارشد و دکتري) استفاده شد. آنها با استفاده از يک ليکرت پنج‌درجه‌اي ميزان موافقت يا مخالفت‌شان را اعلام نموده و گويۀ پيشنهادي خود را ثبت نمودند؛
مرحلۀ هفتم؛ ارائۀ گويه‌هاي برگزيده و ارائۀ آنها به كارشناسان براي سنجش نهايي روايي محتوا: در اين مرحله، از ميان 25 گويه ارائه‌شده در مرحلۀ قبل و گويه‌هاي پيشنهادي كارشناسان (در مورد مفاهيمي كه گويه‌هاي آنها، امتياز قابل قبولي كسب نكردند)، 20 گويه داراي امتياز مساوي يا بالاتر از 4 (75%) انتخاب شد و مجدداً جهت دريافت روايي محتوا با استفاده از ليكرت پنج‌درجه‌اي در معرض نظر 13 نفر از كارشناسان علوم اسلامي (سطوح عالي) و روان‌شناسي (کارشناسي ارشد و دکتري) قرار گرفت؛
مرحلۀ هشتم؛ اجراي گسترده: در اين مرحله، آزمون 20 گويه‌اي در ميان 400 نفر اجرا شد كه پس از كنار گذاشتن پاسخ‌هاي ناقص، 385 پاسخ‌نامه وارد مرحله تحليل شد.
روش گردآوري اطلاعات: با استفاده از داده‌ها و مباني مربوط به عفاف اجتماعي، بر اساس آيات و روايات و با مطالعۀ كتاب‌ها و پژوهش‌هاي روان‌شناسي در اين موضوع، به‌ويژه در زمينۀ آزمون‌سازي، ساخت مقياس عفاف اجتماعي در دستور كار قرار گرفت. در اين بخش به‌منظور سنجش و اندازه‌گيري عفاف اجتماعي با توجه به مؤلفه‌هاي به‌دست‌آمده، آزموني اوليه طراحي و ساخته شد.
به‌منظور گردآوري اطلاعات، محقق با مراجعه به كلاس‌هاي دانش‌آموزان دبيرستاني كه پيش‌تر به‌طور تصادفي خوشه‌اي انتخاب شده بودند و با ارائۀ توضيحات لازم دربارۀ اهداف پژوهش و نحوۀ پاسخ‌دهي به پرسش‌هاي آزمون، پرسش‌نامه‌ به آزمودني‌ها ارائه و از آنها خواسته شد پس از خواندن شيوه‌نامة كتبي آن، با دقت به گزاره‌ها پاسخ دهند. 400 پرسش‌نامة‌ توزيع‌شده با توجه به برنگرداندن برخي و ناقص بودن بعضي، در نهايت تعداد 385 پرسش‌نامه‌ به كمك برنامة spss نمره‌گذاري و تجزيه‌و‌تحليل شد.
روش‌هاي تجزيه‌و‌تحليل داده‌ها: در اين پژوهش، داده‌ها با استفاده از چند شاخص آماري مورد تجزيه‌و‌تحليل قرار گرفته‌اند: در بخش توصيفي، براي تجزيه‌و‌تحليل داده‌ها از جداول و نمودارهاي فراواني و شاخص‌هاي مركزي استفاده شد؛ در بخش استنباطي، علاوه بر شاخص‌هاي مركزي، براي بررسي رابطۀ بين متغيرها، شاخص همبستگي مورد استفاده قرار گرفت. جهت بررسي ميزان توافق نظرات كارشناسان دربارة روايي محتوا از شاخص آماري ضريب تطابق كندال و آزمون معناداري خي‌دو استفاده شده است. براي بررسي روايي ملاك، از ضريب همبستگي پيرسون و جهت بررسي روايي سازه از تحليل عاملي به روش اكتشافي و براي محاسبۀ ضريب همساني دروني يا اعتبار از محاسبۀ آلفاي كرونباخ و روش دونيمه‌سازي استفاده شده است.
يافته‌هاي پژوهش
در مرحلۀ اول و دوم (مفهوم‌سازي و تطابق مستندات با مفاهيم)، مفهوم عفاف بانوان به‌دست آمد كه همراه با مستندات مورد بررسي كارشناسان قرار گرفت. حذف مفاهيمي با نمرة كمتر از 75 درصد، منجر به كاهش مفاهيم به 25 عدد شد. در مرحلۀ سوم براي 25 مفهوم، 75 گويه طراحي شد. بدين ترتيب اغلب مفاهيم داراي حداقل 3 گويه بودند؛ سپس در معرض نظر كارشناسان گذاشته شد و از آنها خواسته شد ضمن دادن امتياز به گويه‌هاي موجود، گويه‌هاي پيشنهادي خود را نيز ثبت نمايند. حاصل اين مرحله، انتخاب 20 گويه داراي امتياز مساوي يا بالاتر از 75 درصد بود. در مرحلۀ چهارم، 20 گوية مذكور جهت دريافت روايي محتوا با استفاده از ليكرت پنج‌درجه‌اي در معرض نظر كارشناسان قرار گرفت. ميزان موافقت کارشناسان نسبت به تطابق گويه‌ها با مفاهيم در دامنه‌اي بين 69/87 درصد تا 90/95 درصد و با ميانگين کل 95 درصد و انحراف استاندارد 77/8 است؛ لذا اين مقياس از روايي محتواي مناسبي برخوردار است.
اجراي مرحلۀ پنجم نشان داد که از مجموع 385 شرکت‌کنندۀ دختر دبيرستاني، ميانگين 18 سال داشته‌اند. در اين مرحله پس از اجراي نهايي مقياس در ميان 385 نفر از شركت‌كنندگان به‌منظور سنجش روايي سازه و نيز شناسايي و تعيين عوامل تشكيل‌دهندۀ مقياس، از روش تحليل عاملي اكتشافي استفاده شد. پيش از اجراي تحليل عوامل براي اينكه معلوم شود حجم نمونة انتخاب‌شده متناسب روش تحليل عاملي مي‌باشد، از آزمون كرويت بارتلت و كفايت نمونه‌برداري به روش KMO استفاده شد كه اطلاعات آن در جدول (1) آمده است.
جدول 1: آزمون كرويت بارتلت و كفايت نمونه‌برداري
كفايت نمونه‌برداري به روش KMO    887/0
آزمون كرويت بارتلت    خي‌دو    637/1917
    درجۀ آزادي    190
    سطح معناداري    0001/0
در جدول (1) نتايج آزمون بارتلت و كفايت نمونه‌برداري ارائه شده است. همان‌طور كه مشاهده مي‌شود شاخص كفايت نمونه‌برداري برابر با 887/0 مي‌باشد؛ درنتيجه حجم نمونه مورد نظر براي تحليل عوامل مناسب است. همچنين نتايج آزمون كرويت بارتلت با درجۀ آزادي 190 و مجذور كاي 637/1917 در سطح 0001/0>P معنادار است؛ بنابراين ماتريس همبستگي تفاوت معناداري با همبستگي صفر دارد و بر اين اساس انجام تحليل عاملي اكتشافي قابل توجيه مي‌باشد.
نتايج تحليل اعتبار جهت مشخص شدن گويه‌هاي مناسب براي ورود به تحليل عاملي نشان داد كه با حذف 1 گويه، اعتبار مقياس (آلفاي كرونباخ) به حداكثر خود خواهد رسيد. در جدول (2) ميانگين و انحراف استاندارد 20 گويه، همبستگي با نمرۀ کل و تأثير حذف هريک از گويه‌ها در آلفاي کرونباخ ارائه شده است. همان‌گونه که مشاهده مي‌شود ميان گويه‌ها با نمرۀ کل مقياس همبستگي‌هاي معناداري در سطح 01/0>P در دامنه‌اي از 45/0=r (گويۀ شمارۀ 1) تا 64/0=r (گويۀ شمارۀ 5) وجود دارد.
جدول 2: مشخصه‌هاي آماري گويه‌هاي مقياس عفاف اجتماعي، همبستگي گويه‌ها با نمرۀ کل و تأثير حذف هريک از گويه‌ها در آلفاي کرونباخ (385n= )
گويه    M    SD    همبستگي با نمرۀ کل    آلفاي کرونباخ در صورت حذف گويه
1q    34/4    83/0    458/0**    854/0
2q    26/4    82/0    566/0**    851/0
3q    30/4    99/0    460/0**    854/0
4q    78/3    10/1    609/0**    848/0
5q    74/3    41/1    640/0**    847/0
6q    25/4    04/1    442/0**    855/0
7q    91/3    26/1    500/0**    853/0
8q    84/3    12/1    448/0**    855/0
9q    37/4    92/0    594/0**    849/0
10q    83/2    15/1    514/0**    852/0
11q    30/4    92/0    500/0**    852/0
12q    16/4    09/1    579/0**    849/0
13q    51/3    26/1    479/0**    854/0
14q    81/3    73/1    625/0**    847/0
15q    16/3    47/1    555/0**    852/0
16q    11/3    32/1    474/0**    855/0
17q    68/3    84/1    477/0**    854/0
18q    52/3    24/1    458/0**    855/0
19q    36/3    21/1    480/0**    854/0
20q    66/3    36/1    634/0**    847/0
                ** P 01/0 >
جهت بررسي روايي دروني مقياس، از روش دونيمه‌سازي استفاده شد كه نتايج آن در جدول (3) قابل مشاهده است.
جدول 3: آزمون دونيمه‌سازي جهت بررسي روايي دروني مقياس
755/0    مقدار    نيمۀ اول    آلفاي کرونباخ
10    تعداد گويه‌ها        
749/0    مقدار    نيمۀ دوم    
10    تعداد گويه‌ها        
20    مجموع تعداد گويه‌ها    
757/0    ضريب همبستگي بين دو فرم
862/0    تساوي تعداد گويه‌ها    ضريب اسپرمن ـ براون
862/0    عدم تساوي تعداد گويه‌ها    
858/0    ضريب دونيمه‌سازي گاتمن
بر اساس نتايج به‌دست‌آمده از ضريب آلفاي نيمۀ اول (755/0)، ضريب نيمۀ دوم (749/0)، ضريب همبستگي بين دو نيمه (757/0) و مقدار ضريب دونيمه‌سازي گاتمن (858/0)، مي‌توان گفت مقياس عفاف اجتماعي از روايي دروني مناسبي برخوردار است.
به‌منظور تعيين تعداد عامل‌ها ابتدا از ملاك ارزش‌هاي ويژۀ بزرگ‌تر از 1 استفاده شد. براي اجتناب از دقت پايين در نتايج خروجي و نيز با توجه به نمودار اسكري كه ارزش ويژه در بخش نزولي با شيب تند و قبل از تبديل شدن به سطح افقي را کمي بالاتر از عدد 1 نشان مي‌دهد، ارزش ويژه در مرحلۀ دوم نيز بزرگ‌تر از 1 انتخاب شد. جدول (4) ماتريس عوامل را پس از چرخش به همراه بار عاملي هريک از گويه‌ها نشان ‌مي‌دهد.
جدول 4: ماتريس عوامل پس از چرخش متعامد به شيوۀ واريماکس به همراه بار عاملي هريک از گويه‌ها
بارعاملي    عبارت / عامل    گويه
عامل اول: جلوه‌گري
671/0    معمولاً در جامعه با آرايش ظاهر مي‌شوم.    10
614/0    گاهي با پسر عمو، پسر دايي، پسر خاله... دست مي‌دهم.    15
566/0    معمولاً بيرون از خانه از عطر يا ادکلن تند استفاده مي‌کنم.    19
542/0    گاهي اوقات براي جلب توجه مردان به‌گونه‌اي خاص راه مي‌روم.    3
541/0    اغلب براي وقت گذراني، به گشت و گذار بي‌هدف در خيابان و تماشاي مغازه‌ها مي‌پردازم.    7
516/0    گاهي از لباس‌هاي بدن‌نما و تنگ استفاده مي‌کنم.    13
449/0    از شوخي با نامحرم ابايي ندارم.    17
434/0    اشکال ندارد که زن در مقابل نامحرم با ناز و عشوه حرف بزند.    6
عامل دوم: پوشش و حجاب
775/0    معمولاً در جامعه از چادر استفاده مي‌کنم.    16
727/0    چادر را حجاب برتر مي‌دانم.    5
659/0    معتقدم بانوان با حجاب، زيباترند.    14
عامل سوم: نگرش
703/0    اصل حجاب را از مسلّمات دين اسلام مي‌دانم.    1
679/0    در مقابل نامحرم پوشش اسلامي را رعايت مي‌کنم.    2
640/0    سعي مي‌کنم در مقابل نامحرم، به‌جز گردي صورت و دست‌ها تا مچ، تمام بدنم را بپوشانم.    4
432/0    معتقدم حجاب براي زنان مفيد است.    9
عامل چهارم: حريم ارتباطي
617/0    سعي مي‌کنم در اجتماعات عمومي حريم محرم و نامحرم را رعايت کنم.    11
320/0    اشکالي ندارد با جنس مخالف هم دوست باشم.    20
588/0    سعي مي‌کنم از نگاه کردن به نامحرم اجتناب کنم.    18
491/0    معتقدم حجاب از آسيب‌هاي اجتماعي جلوگيري مي‌کند.    12
414/0    سعي مي‌کنم ارتباطم با مردان در حد ضرورت باشد.    8
همان‌گونه كه در جدول (4) مشخص است، بار عاملي گويه‌ها در طيفي بين 775/0 تا 414/0 قرار دارد و نمايانگر 4 عامل است: عامل اول، «جلوه‌گري» است كه 8 گويه را به خود اختصاص داده و بار عاملي آنها در دامنۀ 671/0 تا 434/0 قرار دارد؛ عامل دوم، «پوشش و حجاب» است كه 3 گويه را به خود اختصاص داده و بار عاملي‌اي بين 775/0 تا 659/0 دارد؛ عامل سوم، «نگرش» است كه 4 گويه را داراست. دامنۀ بار عاملي گويه‌هاي اين عامل، از 703/0 تا 432/0 است. آخرين عامل اكتشافي اين مقياس نيز «حريم ارتباطي» است كه با 5 گويه داراي دامنۀ بار عاملي 617/0 تا 320/0 است.
نمودار 1: نمودار اسکري براي تعيين عوامل
روش محاسبۀ آلفاي كرونباخ از ديگر روش‌هاي بررسي روايي دروني مقياس است. نتايج اين بررسي در مورد مقياس و زيرمقياس‌هاي جلوه‌گري، پوشش و حجاب، نگرش و حريم ارتباطي در جدول (5) قابل مشاهده است.
جدول 5: نتايج بررسي همساني دروني با ضريب آلفاي كرونباخ
آلفاي كرونباخ    تعداد گويه‌ها    عوامل
763/0    9    جلوه‌گري
725/0    3    پوشش و حجاب
684/0    3    نگرش
680/0    5    حريم ارتباطي
858/0    20    كل مقياس
ضريب آلفاي کرونباخ برابر با 858/0 محاسبه شد (90/75=M و 06/12=SD)، که بيانگر همساني دروني مناسب اين مقياس است. ضريب آلفاي کرونباخ براي چهارتا در دامنه‌اي بين 76/0 تا 68/0 است.
جدول (6) نشانگر رابطۀ بين عوامل با يكديگر و با كل مقياس است.
جدول 6: همبستگي بين عوامل و كل مقياس (475n= ؛01/0 > ** P)
4    3    2    1    
            1    1. كل مقياس
        1    **861/0    2. جلوه‌گري
    1    **417/0    **719/0    3. پوشش و حجاب
1    **460/0    **448/0    **696/0    4. نگرش
**520/0    **509/0    **472/0    **767/0    5. حريم ارتباطي
نتايج جدول (6) نشان‌دهندۀ رابطۀ بسيار قوي عوامل با كل مقياس است. ضعيف‌تر بودن همبستگي بين عوامل نيز گوياي استقلال نسبي اين عوامل از يكديگر است.
بحث و نتيجه‌گيري
هدف پژوهش حاضر، ساخت آزمون عفاف بانوان بر اساس شاخص‌ها و ويژگي‌‌هاي استخراج‌شده از منابع معتبر اسلامي (قرآن و روايات) و همچنين استخراج ويژگي‌هاي روان‌سنجي آن بوده است. بدين منظور تمام آيات و روايات ناظر به مفهوم عفت در بعد اجتماعي و مفاهيم نزديك به آن، استخراج، دسته‌بندي و مفهوم‌سازي شده و وارد مرحلۀ ساخت گويه شد. توافق نظر كارشناسان خبره در سه مرحلۀ تطابق مفاهيم با مستندات، تطابق گويه‌هاي با مفاهيم و مستندات و تطابق 20 گوية نهايي با اهداف ساخت مقياس، روايي محتواي اين مقياس را در سطح بالايي تأييد نمود.
بعد از اجراي گستردۀ مقياس در نمونۀ 385 نفري دانش‌آموزان دختر دبيرستاني، نتايج روايي سازه بر اساس محاسبۀ آلفاي كرونباخ كل مقياس و هر گويه، نشان داد كه حذف 1 گويه از 20 گويه، موجب رسيدن اين ضريب اعتبار به حداكثر خود (858/0) خواهد بود. نتايج آزمون دونيمه‌سازي نيز قوت روايي دروني اين مقياس را مورد تأييد قرار داد. با تحليل عاملي اكتشافي، 4 عامل جلوه‌گري، پوشش و حجاب، باور مذهبي و حريم ارتباطي به‌دست آمد كه همبستگي تمامي گويه‌ها و عوامل با نمرۀ كل مقياس، مثبت و معنادار بوده‌ است.
جلوه‌گري (عامل اول) به معناي تمايل فرد به خودنمايي و رفتارهاي عشوه‌گرانه در محيط‌هاي اجتماعي است که هر نوع رفتاري عشوه‌گرانه را دربر مي‌گيرد. يافتۀ مذکور همسو با يافته‌هاي پژوهشگران قاضي‌زاده و احمدي سلماني (1386)، ناجي عظيمي و علي‌آبادي (1395) و عباسي و کارآمد (1402) است که پرهيز از جلوه‌گري را يکي از نمودهاي عفاف و پاکدامني مي‌دانند. يکي از جلوه‌هاي عفت و پاکدامني در ديدگاه اسلامي، پرهيز از جلوه‌گري و خودنمايي در برابر جنس مخالف است. قرآن کريم پرهيز از خودآرايي در برابر جنس مخالف را از جلوه‌هاي عفت برشمرده است: «و زنان از كارافتاده‏اى كه اميد به ازدواج ندارند، گناهى بر آنان نيست كه لباس‌هاى (رويين) خود را بر زمين بگذارند، به‌شرط اينكه در برابر مردم خودآرايى نكنند، و اگر خود را بپوشانند براى آنان بهتر است، و خداوند شنوا و داناست»‏ (نور: 60). امام صادق مي‌فرمايد: «شايسته نيست براي زن که لباسش را زينت بخشد وقتي از خانه خارج مي‌شود». همچنين براي ظاهر شدن زن در جامعه با آرايش در جامعه، وعدۀ عذاب داده شده است: «آنان زناني بودند که بدنشان را براي مردم زينت مي‌کردند» (حر عاملي، 1409ق، ج20، ص161). بر اين اساس، عفيف کسي است که در برابر جلوه‌گري مفرط خويشتن‌داري مي‌کند: «همچون دوران جاهليت نخستين (در ميان مردم) ظاهر نشويد» (احزاب: 33). ابن‌منظور معناي تبرج را چنين عنوان مي‌کند: «تبرج آشکار نمودن زينت و هر چيزي است که شهوت مرد را برانگيزاند» (ابن‌منظور، 1414ق، ج2، ص212). بر اين اساس، منظور از تبرج افراط در جلوه‌گري است که برانگيزانندۀ جنس مخالف باشد و حضور در محيط اجتماعي به‌گونه‌اي‌که توجه‌ها را برانگيزاند. از ديگر موارد جلوه‌گري، امور زباني و کلامي است. سنگيني و وقار در کلام خود گوياي عفت‌ورزي است. قرآن کريم مي‌فرمايد: «به‌گونه‏اى هوس‏انگيز سخن نگوييد كه بيماردلان در شما طمع كنند» (احزاب: 32). شيوۀ راه رفتن جلوه‌گرانه نيز خود گوياي ضعف عفت است. مردان عفيف از شوخي با جنس مخالف اجتناب مي‌کنند: «کسي که با زني شوخي کند خداوند او را محبوس مي‌کند» (حر عاملي، 1409ق، ج20، ص198). قرآن کريم زنان مؤمن را از راه رفتن‌هاي عشوه‌گرانه در انظار عمومي اجتناب مي‌نمايد: «هنگام راه رفتن پاهاى خود را به زمين نزنند تا زينت پنهانيشان دانسته شود» (نور: 31).
پوشش و حجاب (عامل دوم) به‌معناي استفاده از پوشش مناسب به‌ويژه پوشش کامل مانند چادر است. يکي از جلوه‌هاي اجتماعي عفت، رعايت پوشش و حجاب است. اين يافته با پژوهش‌هاي متعددي همسويي دارد (قاضي‌زاده و احمدي سلماني، 1386؛ حق‌شناس، 1386؛ رجبي، 1389؛ اسلامي و مهرابي‌راد، 1394). مسئلۀ حجاب و پوشش زنان در برابر مردان و حفظ حريم و مرزها از منظر آيات قرآن و روايات جايگاه ويژه‌اي دارد. حجاب به‌معناي ستر و پوشش است (ابن‌منظور، 1414ق، ج1، ص298). در تعريف فقهي، حجاب لباسي است که زن براي حفظ عورت از اجانب مي‌پوشد (قلعه‌چي، 1408ق). بررسي مفهوم شناختي حجاب از منظر آيات و روايات و ادبيات پژوهشي مبتني‌بر منابع ديني، بيشتر ما را به مفهوم همسو با مفهوم فقهي رهنمون مي‌سازد و حجاب را پوشش زنان در برابر نامحرم دانسته است (غروي نائيني و عامري، 1386).
پايبندي به حجاب پاسخي طبيعي و فطري به تمايل انسان به پوشش و اجتناب از برهنگي است و بررسي‌هاي تاريخي نشان مي‌دهد که در بين اقوام و مذاهب گوناگون بشر استفاده از پوشش و حجاب مرسوم بوده است (رجبي، 1390). اگرچه پوشش بانوان در اديان الهي مورد نظر بوده، اما با استناد به شواهد قرآني، روايي و گواهي تاريخ، با ظهور اسلام کامل‌ترين و عالي‌ترين دستورات در مورد پوشش بانوان به اجرا درآمده است. قرآن کريم در سورۀ مبارکۀ نور مي‌فرمايد:
به زنان باايمان بگو چشم‌هاى خود را (از نگاه هوس‏آلود) فروگيرند، و دامان خويش را حفظ كنند و زينت خود را آشكار ننمايند و (اطراف) روسرى‏هاى خود را بر سينه خود افكنند (تا گردن و سينه با آن پوشانده شود)، و زينت خود را آشكار نسازند مگر آن اندازه که نمايان است (نور: 31).
امام صادق در تفسير «إِلاَّ ما ظَهَرَ مِنْها» مي‌فرمايد: «صورت و دست‌ها تا مچ» (نوري، 1320ق، ج14، ص275). خدواند در سورۀ احزاب زنان و دختران پيامبر و زنان مؤمن را به پوشيدن جلباب توصيه نموده‌ است:
اى پيامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمنان بگو: جلباب‌ها خود را بر خويش فروافكنند، اين كار براى اينكه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگيرند بهتر است (و اگر تا كنون خطا و كوتاهى از آنها سر زده توبه كنند) خداوند همواره آمرزندة رحيم است (احزاب: 59).
علامه طباطبائي در ذيل آيۀ شريفه ذکر مي‌کند که منظور پوششي است که همة بدن زن را مي‌پوشاند يا روسري بلند است، و از آخر آيه که دلالت به عدم اذيت دارد، معناي اول نزديک‌تر به واقع است (طباطبائي، 1390ق، ج16، ص339). همچنين نوع پوشش مورد تأکيد است، به‌گونه‌اي‌که پوشش‌هاي بدن‌نما با عفت‌ورزي زنان منافات دارد. پيامبر اسلام زنان مؤمن را از پوشيدن لباس‌هاي نازک و بد‌نما برحذر داشته است (حر عاملي، 1409ق، ج2، ص50).
باور مذهبي (عامل سوم) به‌معناي نگرش مثبت به عفت‌ورزي در زمينۀ‌ پوشش، جلوه‌گري و حريم ارتباطي است. يافتة مذکور با نتايج پژوهش‌هاي رجبي (1382) و آينه‌چي و عرب خراساني (1402) همسو است که باور به حجاب و عفاف را عامل گرايش به رفتار عفيفانه مي‌دانند. ازآنجايي‌که نگرش مثبت به هر چيزي زمينۀ شکل‌گيري رفتار را فراهم مي‌آورد (تميمي آمدي، 1366)، درصورتي‌که نگرش و باور بانوان به ارزشمندي عفت‌ورزي تقويت شود، زمينۀ شکل‌گيري رفتارهاي عفيفانه در آنان پديد خواهد آمد. به نظر مي‌رسد يکي از عوامل تأکيد بر اهميت عفت‌ورزي با تعابير متنوع در آيات قرآن کريم، اقناع انديشه و نگرش بانوان به عفاف و پاکدامني است: «خَيْرٌ لَهُنَّ» (نور: 60)، «أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِن» (احزاب: 53)، «أَزْكى‏ لَهُمْ» (نور: 30) و «فَلا يُؤْذَيْنَ» (احزاب: 59). در برخي روايات نيز فوايد عفت‌ورزي و پوشيدگي برجسته شده تا زمينۀ شکل‌گيري رفتار عفيفانه در بانوان فراهم آيد: «پوشيدگي زن براي او بهتر است و زيبايي‌اش را پايدارتر مي‌کند» (نوري، 1320ق، ج14، ص254).
حريم ارتباطي (عامل چهارم) نيز به‌معناي نوع تعامل با جنس مخالف که به‌طور خاص روابط عاطفي و جنسي را شامل مي‌شود. اين يافته همسو با نتايج پژوهش‌هاي قاضي‌زاده و احمدي سلماني (1386)، ناجي عظيمي و علي‌آبادي (1395) و آينه‌چي و عرب خراساني (1402)، بر مديريت مرزهاي ارتباطي با جنس مخالف و دوري از تعاملات عاطفي ناسالم و روابط جنسي تأکيد شده است. قرآن کريم مي‌فرمايد: «پاكدامن باشيد، خود را به فحشا نيالاييد و دوست پنهانى [از جنس مخالف] نگيريد» (مائده: 5). در جاي ديگري به رعايت مرزهاي گفتاري در ارتباط با جنس مخالف اشاره مي‌کند: «با گفتار شايسته با آنان سخن بگوييد» (بقره: 325) و «سخن شايسته بگوييد» (احزاب: 32). علامه طباطبائي در تفسير الميزان قول معروف را سخني مي‌داند که شرع و عرف اسلامي آن را بپسندد (طباطبائي، 1390ق، ج16، ص309). 
بر اين اساس، عشوه‌گري‌هاي زباني علاوه بر جلوه‌گري و خودنمايي جنبۀ ارتباطي نيز دارد. در جاي ديگري پيامبر اسلام به لزوم حريم در برقراري روابط ارتباطي مي‌پردازد و مي‌فرمايد: «زنان و مردان [نامحرم] را از هم جدا کنيد. اگر چشم‌ها در هم گره بخورد و ملاقات‌ها فراوان شود، دردي به وجود خواهد آمد که ‌درمان ندارد» (ادهمي، 2004). قرآن کريم مردان را توصيه به حفظ حريم و مرز ارتباطي با زنان پيامبر مي‌نمايد: «هنگامى‌كه چيزى از وسايل زندگى را از آنان مى‏خواهيد از پشت پرده بخواهيد» (احزاب: 33). تماس‌هاي چشمي خود را در برابر جنس مخالف مديريت مي‌نمايند: «به مردان مؤمن بگو چشمان خود را از (از نگاه به نامحرم) فرو گيرند» (نور: 30) و «به زنان مؤمن بگو چشمان خود را از (از نگاه به نامحرم) فرو گيرند» (نور: 31)، و از تماس بدني اجتناب مي‌نمايند: «کسي که با زني از روي حرام دست دهد...» (حر عاملي، 1409ق، ج20، ص198). بر اين اساس، رعايت حريم ارتباطي در تقويت عفت‌ورزي نقش مهمي دارد.
پژوهش مذکور داراي محدوديت‌هايي است؛ ازآنجايي‌که جامعۀ پژوهش حاضر را دانش‌آموزان دختر دبيرستاني رباط کريم تهران تشکيل مي‌دهند، تعميم نتايج به ديگر جوامع دختران و زنان بايد با احتياط صورت پذيرد؛ ازاين‌رو اجراي پرسش‌نامه در دو يا چند جامعه با فرهنگ‌ها و سنين مختلف و مجرد و متأهل پيشنهاد مي‌گردد.
 
ضميمه:
مقياس عفاف بانوان بر اساس منابع اسلامي 
رديف    عبارت
1    اصل حجاب را از مسلّمات دين اسلام مي‌دانم.
2    در مقابل نامحرم پوشش اسلامي را رعايت مي‌کنم.
3    گاهي اوقات براي جلب توجه مردان به‌گونه‌اي خاص راه مي‌روم.
4    سعي مي‌کنم در مقابل نامحرم، به‌جز گردي صورت و دست‌ها تا مچ، تمام بدنم را بپوشانم.
5    چادر را حجاب برتر مي‌دانم.
6    اشکال ندارد که زن در مقابل نامحرم با ناز و عشوه حرف بزند.
7    اغلب براي وقت گذراني، به گشت و گذار بي‌هدف در خيابان و تماشاي مغازه‌ها مي‌پردازم.
8    سعي مي‌کنم ارتباطم با مردان در حد ضرورت باشد.
9    معتقدم حجاب براي زنان مفيد است.
10    معمولاً در جامعه با آرايش ظاهر مي‌شوم.
11    سعي مي‌کنم در اجتماعات عمومي حريم محرم و نامحرم را رعايت کنم.
12    معتقدم حجاب از آسيب‌هاي اجتماعي جلوگيري مي‌کند.
13    گاهي از لباس‌هاي بدن‌نما و تنگ استفاده مي‌کنم
14    معتقدم بانوان با حجاب، زيباترند
15    گاهي با پسر عمو، پسر دايي، پسر خاله... دست مي‌دهم.
16    معمولاً در جامعه از چادر استفاده مي‌کنم.
17    از شوخي با نامحرم ابايي ندارم.
18    سعي مي‌کنم از نگاه کردن به نامحرم اجتناب کنم.
19    معمولاً بيرون از خانه از عطر يا ادکلن تند استفاده مي‌کنم
20    اشکالي ندارد با جنس مخالف هم دوست باشم.
طيف ليكرتي پاسخ: بسيار مخالفم، مخالفم، نظري ندارم، موافقم، بسيار موافقم.