روان شناسی و دين

مقدّمه

اهمیت معنویت و رشد معنوی انسان در چند دهه گذشته به صورتی روزافزون توجه روان شناسان و متخصصان بهداشت روانی را به خود جلب کرده است. پیشرفت علم روان شناسی از یک سو و ماهیت پویا و پیچیده جوامع نوین از سوی دیگر، باعث شده است که نیازهای معنوی بشر در برابر خواسته ها و نیازهای مادی قد علم کنند و اهمیت بیشتری بیابند. مردم جهان، امروزه بیش از پیش به معنویت و مسائل معنوی گرایش دارند و روان شناسان و روان پزشکان هم به طور روزافزون درمی یابند که در همه موارد برای درمان اختلالات روانی، استفاده از روش های متعارف کافی نیست. (شهیدی و شیرافکن، 1382) نیاز انسان به دین قدمتی به عمر تاریخ دارد؛ زیرا بشر از همان آغاز زندگی خود به حامی مقتدر و تکیه گاهی نیرومند احساس نیاز می کرده است. موضوع دین مورد بحث روان شناسان و محققان پیشگامی همچون جیمز (1929)، فروید(1907)، یونگ (1961 ـ 1875) و دیگران بوده است. همچنین مطالعات و نظریه پردازی در زمینه های مختلف مذهبی به گذشته های دور برمی گردد؛ ولی مطالعه مذهب از دیدگاه روان شناختی از حدود 100 سال پیش آغاز گردیده است.(بهرامی احسان، 1383) اعتقاد بر این است که در ایمان به خدا، نیروی خارق العاده ای وجود دارد که نوعی قدرت معنوی به انسان متدین می بخشد و در تحمل سختی های زندگی او را کمک کرده و از نگرانی و اضطرابی که بسیاری از مردم در معرض ابتلای به آن هستند دور می سازد. ویلیام جیمز، یکی از پیشگامان طرح این واقعیت در روان شناسی، معتقد است: «ایمان بدون شک مؤثرترین درمان اضطراب5 است؛ ایمان نیرویی است که باید برای کمک به انسان در زندگی وجود داشته باشد. فقدان ایمان، زنگ خطری است که ناتوانی انسان را در برابر سختی های زندگی اعلام می دارد» (به نقل از: عثمان نجاتی، ترجمه عرب، 1384).

ایمان، انجام دستورات مذهبی، و حضور در مراسم های مذهبی از عواملی هستند که می توانند در درمان و پیش گیری از ابتلا به بیماری های روانی اعم از نوروزهای خفیف یا سایکوزهای شدید به کار رود (داویدیان، 1376). به نظر بنیامین راش «مذهب آن قدر برای پرورش سلامت روح اهمیت دارد که هوا برای تنفس» (به نقل از: جیمز، 1376). مذهب به انسان کمک می کند تا معنای حوادث زندگی، بخصوص حوادث دردناک و اضطراب انگیز را بفهمد.

دین به مؤمنان و معتقدان خود می آموزد که چگونه با مجموعه عظیم جهان که پیش از فرد شکل گرفته و قوانین خود را بر او تحمیل می کند سازگاری1 یابد. این سازگاری، دل گرمی و خرسندی مطبوعی را در روان فرد ایجاد می کند. برخلاف عقاید گذشته که دین را مانع پیشرفت عقل می شناختند و آن را مانع استواری اخلاق راستین می دانستند، اگر دستورات دین کامل اجرا شوند، هم اخلاق راستین ایجاد می شود و هم نظم اجتماعی و سیاسی شکل می گیرد (کاسیرز2، ترجمه موفق،1370).

«دین در عصر کنونی با چالش های توانمندی روبه رو شده و انعکاس آن تمام جهان را درنوردیده است؛ به ویژه اینکه با تسلط به طبیعت، پیشرفت زندگی و گسترش انسان گرایی محض، ابتدا به نظر می رسید که خدا و به طور کلی ماوراءالطبیعه و متافیزیک با مفهوم نیروی برتر دست نیافتنی، در حال از بین رفتن است و دین داری به پستوهای ذهن در زندگی رانده می شود؛ اما با اجلاس هزاره سران و رهبران دینی در مقر سازمان ملل متحد در نیویورک3 اتفاق شگفت انگیزی رخ داد و آن شکست طرح های ضد دین بود». مونت گمری، 1380).

بیان مسئله

بحث از دین و مذهب برای مقابله (عمدتاً پیش گیری) با بیماری ها قرن هاست که مطرح می شود؛ از زمان های پیش از میلاد که علت بیماری را گناه فرد می دانستند تا زمان بعثت پیامبر اکرم?، که عمده مردم مشکلات و ناراحتی های خود را با عمل به دستورات قرآن و پیامبر، همچون آیه شریفه «کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا» برطرف می کردند. هرچند که اهمیت مذهب در رابطه با بیماری، به ویژه بیماری روانی، فراز و فرود بسیاری داشته است.

امروزه برخلاف چندین دهه قبل که انسان را موجودی سه بعدی متشکل از زیست، روان و اجتماع5 می دانستند، بعد چهارمی هم بدان اضافه نموده اند و آن بعد روحی6 و یا معنوی است (طهماسبی و کمانگیری، 1375). در حقیقت، ترکیب انسان، رفتار انسان، سلامت انسان، بیماری انسان و سایر افعال و حالاتی که بر انسان حادث می گردد ناشی از یک بعد خاص نیست، بلکه تمام ابعاد چهارگانه با ترکیب و تأثیر متقابل بر هم، حالاتی را بر انسان حکمفرما می نماید.

به طور کلی، وجود بیماری روانی در خانواده می تواند فعالیت عادی اعضا، اقتصاد خانواده و روابط انسانی خانواده را مختل نماید؛ صرف نظر از وقت و عمر زیادی که ممکن است از افراد بگیرد. اختلالات روانی، کارگر، کارمند، محصل، پزشک و استاد نمی شناسد و امکان ابتلا به آن برای همه افراد جامعه در تمامی زمان ها وجود دارد و هیچ انسانی از فشارهای روانی و اجتماعی مصون نیست و این خطری است که شدیداً نسل فعلی و آینده را تهدید می کند (میلانی فر، 1384).

یکی از گروه های در معرض خطر، دانشجویان هستند. آنها از هوشمندترین افراد جامعه و سازندگان فردای جامعه در زمینه های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی بوده و بخش قابل توجهی از جوانان را تشکیل می دهند. (فاضل میبدی، 1375) دانشجویان در مرحله انتقال از دوره نوجوانی به بزرگ سالی، علاوه بر مشکلات ناشی از زندگی جدید، باید سعی کنند تا از خانواده استقلال مالی و عاطفی پیدا کرده و یک مجموعه از ارزش های جدید زندگی اجتماعی را بپذیرند. (کوانگ1 و همکاران،1997 به نقل از: عمران نسب، 1378) و در چنین شرایطی است که نیاز به انطباق مجدد احساس می شود.

افراد این گروه، فشارهای درسی و مسائل اجتماعی خاصی را تجربه می کنند و بدیهی است که به دلیل عدم تجربه از یک سو و شدت و فراوانی فشارهای روانی از سوی دیگر، بیش از سایر اقشار جامعه درگیر تنیدگی های گوناگون می گردند (خزائیلی، 1376). ناخشنودی، عدم رضایت، ناامیدی، ناکامی2 و خشونت،3 روابط بین فردی4 ضعیف، درماندگی5 حالات و احساسات منفی هستند که می توانند عملکرد آنها را شدیداً تحت تأثیر قرار دهند (نیکجه، 1376).

نکته بسیار مهمی که در اصول بهداشت روانی6 باید توجه داشت، این واقعیت است که تمام آموزش های الهی، قوانین فطری و عقلانی هستند؛ به همین دلیل، در تمام مناطق جغرافیایی و در تمام زمان ها قابل استفاده می باشند. بر همین اساس، این اصول می توانند در پیش گیری از تظاهرات واکنشی روانی و به طور کلی، پیش گیری از تمام اختلالات روانی که جنبه عضوی و ارثی ندارند مفید واقع شوند (حسینی، 1384).

از دیدگاه اسلام، راه علاج و درمان اساسی اختلالات روانی، از جمله اضطراب و نگرانی، یاد خداوند است: «أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» و اعتقاد بر این است که انسان به وسیله ایجاد ارتباط روحی و معنوی با مبدأ وجود و سرچشمه همه پاکی ها و نیکی ها به آرامش خاطر دست پیدا می کند. یاد خدا، انسان را با ریسمان و پیوند استواری به پروردگارش مربوط می سازد و او را به خیر و خوبی در دنیا و آخرت سوق می دهد و روان انسان را بر اساس ایثار و همیاری پرورش داده و او را به آرامش می رساند. چنین فردی با عبرت گرفتن از دیگران و تجربه اندوزی از گذشته، با امید به سمت آینده در حرکت است. این افراد هرگز احساس ناراحتی و تشویش در مورد حوادثی که هنوز رخ نداده اند به درون خود راه نمی دهند.

در احادیث و گفته های معصومان? عوامل شناختی و عاطفی و رفتاری متعددی مورد توجه قرار گرفته است. برای مثال، در مورد اختلال افسردگی، عواملی نظیر نگرش های نامعقول، افراط و تفریط در تمایلات و هواهای نفسانی، برآورده نشدن انتظارات، ناامیدی، شک و تردید به الطاف خداوند، نارضایتی از زندگی، کوتاهی در انجام فعالیت ها، سستی و تنبلی، از دست دادن چیزی که برای فرد مهم است و یا نرسیدن به آرزوها، حسادت نسبت به کسی، ناراحتی فکری و خیال پردازی، احساس ناتوانی، و فشارهای روانی از سبب های افسردگی دانسته شده است.(فقیهی و مطهری طشی، 1383)

در مورد اضطراب و آرامش روان هم به مطلبی از علاّمه طباطبائی اشاره می شود. ایشان در توضیح کلمه «سکینه»، آن را از ماده سکون به معنای آرامش دل دانسته اند؛ آرامشی که انسان در عزم و اراده خود دارد و هیچ گونه اضطراب و نگرانی به خود راه نمی دهد. وی شخص مؤمن را همچون کسی می داند که بر تکیه گاهی استوار و پایه ای ویران نشدنی تکیه زده و امور خود را بر معارف حقّه و اعتقادات غیرقابل شک و شبهه، مبتنی ساخته است. او در کارها طبق فرمان الهی اقدام می کند و چیزی را متعلّق به خودش نمی داند تا ترس از بین رفتن آن را داشته باشد. شخص مؤمن از فقدان چیزی اندوهگین نمی شود و برای تشخیص خیر و شر دچار اضطراب و دودلی نمی گردد. در ادامه، ایشان شخص بی ایمان را همچون افراد بی سرپرستی می داند که به کارشان رسیدگی نمی شود و خیالات و احساسات شوم، از هر طرف بر آنها حمله کرده، آنان را دچار اضطراب شدید می کند. (صفورایی پاریزی، 1382)

هاگ1 می گوید: «شک ندارم که شما با پیروی از تعلیمات مذهبی خود، هیچ گاه دچار افسردگی ناشی از خودملامت گری نخواهید شد». (به نقل از: مرتجاعی، 1376) این الگوی کاملی از هم سویی مذهب و روان شناسی است. همة مذاهب از پیروانشان می خواهند که انسان هایی شاد، بانشاط و از خود خرسند باشند و همدیگر را دوست بدارند. مذهب به انسان کمک می کند تا به معنای حوادث زندگی، بخصوص حوادث دردناک و اضطراب انگیز دست یابد. دین به معتقدان و مؤمنان خود می آموزد که چگونه با مجموعه عظیم جهان و قوانین آن سازگاری یابند.

آرامش روانی، گمشده انسان امروزی است و او با تمام وجود در پی دست یابی به آن است.(آذربایجانی، و موسوی اصل، 1385) شاید بتوان گفت: مهم ترین مشکل انسان، اضطراب، افسردگی2، اختلال در روابط بین فردی، خشونت و مانند آنها می باشد و بدیهی است اگر مسائل فوق در جامعه ای گسترده شوند پیامدهای بسیار وخیم و غیرقابل جبرانی را به بار خواهد آورد. از دیدگاه دین، مؤثرترین چیزی که می تواند این مشکلات را برطرف کند یاد خداست.(آذربایجانی و موسوی اصل، 1385)

اهداف تحقیق

اهداف این تحقیق عبارتند از:

1. به دست آوردن رابطه بین جهت گیری مذهبی با اختلالات روانی در دانشجویان دانشگاه های مرند؛

2. به دست آوردن رابطه بین جهت گیری مذهبی با پیشرفت تحصیلی در دانشجویان دانشگاه های مرند؛

3. به دست آوردن رابطه بین اختلالات روانی با پیشرفت تحصیلی در دانشجویان دانشگاه های مرند؛

4. مقایسة وضعیت جهت گیری مذهبی دانشجویان زن و مرد نسبت به همدیگر در دانشگاه های مرند؛

5. مقایسه وضعیت اختلالات روانی دانشجویان زن و مرد نسبت به همدیگر در دانشگاه های مرند؛

6. مقایسه پیشرفت تحصیلی دانشجویان زن و مرد نسبت به همدیگر در دانشگاه های مرند.

سؤالات تحقیق

این تحقیق، درصدد پاسخ گویی به سؤالات ذیل است:

1. آیا بین میانگین کل جهت گیری مذهبی دانشجویان در دو جنس مرد و زن تفاوت معناداری وجود دارد؟

2. آیا بین میانگین کل اختلالات روانی دانشجویان در دو جنس مرد و زن تفاوت معناداری وجود دارد؟

3. آیا بین میانگین کل پیشرفت تحصیلی دانشجویان در دو جنس مرد و زن تفاوت معناداری وجود دارد؟

فرضیه های تحقیق

فرضیه های تحقیق به قرار ذیل می باشند:

1. بین جهت گیری مذهبی و اختلالات روانی در دانشجویان رابطه منفی وجود دارد؛

2. بین جهت گیری مذهبی و شکایت جسمانی1 در دانشجویان رابطه منفی وجود دارد؛

3. بین جهت گیری مذهبی و وسواس فکری عملی2 در دانشجویان رابطه منفی وجود دارد؛

4. بین جهت گیری مذهبی و حساسیت در روابط بین فردی در دانشجویان رابطه منفی وجود دارد؛

5. بین جهت گیری مذهبی و افسردگی در دانشجویان رابطه منفی وجود دارد؛

6. بین جهت گیری مذهبی و اضطراب در دانشجویان رابطه منفی وجود دارد؛

7. بین جهت گیری مذهبی و خشونت در دانشجویان رابطه منفی وجود دارد؛

8. بین جهت گیری مذهبی و ترس مرضی3 در دانشجویان رابطه منفی وجود دارد؛

9. بین جهت گیری مذهبی و افکار پارانوئید4 در دانشجویان رابطه منفی وجود دارد؛

10. بین جهت گیری مذهبی و روان پریشی در دانشجویان رابطه منفی وجود دارد؛

11. بین جهت گیری مذهبی و پیشرفت تحصیلی در دانشجویان رابطه مثبتی وجود دارد؛

12. بین اختلالات روانی و پیشرفت تحصیلی در دانشجویان رابطه منفی وجود دارد.

تعریف مفهومی و عملیاتی متغیرها

1. جهت گیری مذهبی

تعریف مفهومی: میزان گرایش، باورها و آمادگی فرد برای انجام اعمال مذهبی. علامه طباطبائی? در جلد سوم تفسیر المیزان گرایش دینی را عبارت از تسلیم شدن در برابر بیانی که از مقام ربوبی در مورد اعمال و عقاید و یا در مورد معارف و احکام صادر می شود می داند.

واژة «دین» در لغت به معانی گوناگونی از جمله جزاء، اطاعت، قهر و غلبه، انقیاد، خضوع و پیروی آمده است. در قرآن کریم هم آیاتی وجود دارد که از آنها معنای جزاء، شریعت، قانون، طاعت و بندگی استنباط می شود. (بلالی،1377) دهخدا (1351) دین را در لغت به معنای کیش، آیین، طریقت و شریعت و در اصطلاح، عبارت از مجموعه اصول و قواعد بنیادی و احکام و دستورهایی می داند که از سوی خدا به انسان داده شده است. به عبارت دیگر، دین شامل گزاره های توصیفی و تجویزی است و سه عنصر اصلی دارد: شناخت، ایمان و عمل.

تعریف عملیاتی: نمره حاصل از پرسش نامه نگرش و اعتقادات مذهبی (خدایاری فرد، غباری بناب، نصفت و فقیهی، 1378) ملاک وضعیت جهت گیری مذهبی دانشجویان است.

در تحقیق حاضر، منظور از دین، دین اسلام و منظور از مذهب، مذهب شیعه می باشد.

2. اختلالات روانی

تعریف مفهومی: الگوی قابل ملاحظه بالینی که در یک فرد ظاهر می شود و با ناراحتی یا ناتوانی در یکی از زمینه های کارکردی رابطه دارد و در واکنش به رویداد خاصی است که از لحاظ فرهنگی موجه و مورد انتظار نیست. (DSM-IV)

بیشتر روان پزشکان زمانی فرد را بیمار روانی می دانند که علایم روان پزشکی2 همراه با اختلال در کارکرد را در وی مشاهده نمایند. (کاپلان و سادوک Kaplan & Sadok،2003، ترجمه رفیعی، 1385)

روان پزشکی و روان شناسی نوین، رفتار بهنجار را معادل سلامت روانی و رفتار نابهنجار و غیر عادی را معادل بیماری روانی به کار برده است.(کاپلان و سادوک، 2003، به نقل از: حسینی المدنی، 1386)

سلامت روانی به عنوان یکی از ابعاد سلامت نیز در نظر گرفته شده است. طبق نظر سازمان جهانی بهداشت (WHO) سلامت عبارت است از: رفاه کامل جسمی، روانی و اجتماعی و نه فقط عدم بیماری یا ناتوانی.(کاپلان و سادوک 2003، به نقل از: حسینی المدنی، 1386)

تعریف عملیاتی: نمره حاصل از پرسش نامه SCL-90-R که وضعیت روانی فرد را در 9 حوزه شکایات جسمانی، وسواس فکری- عملی، حساسیت در روابط بین فردی، افسردگی، اضطراب، پرخاشگری، ترس مرضی، افکار پارانوئید و روان پریشی می سنجد.

3. پیشرفت تحصیلی

تعریف مفهومی: درجه موفقیت دانشجو در یادگیری مطالب درسی پیش بینی شده از سوی وزارتخانه های علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت و درمان و آموزش پزشکی و نیز سازمان مرکزی دانشگاه آزاد اسلامی.

تعریف عملیاتی: میانگین نمرات امتحانات دانشجو در آخرین نیم سال تحصیلی گذشته.

آثار و فواید دین داری

دربارة آثار و فواید دین داری مطالب متعددی عنوان گردیده است.

شهید مطهّری (1369) در این باره سه فایده برای ایمان (و دین داری) عنوان می کند:

1. بهجت و انبساط: خوش بینی به جهان، روشن دلی، امیدواری، آرامش خاطر و لذت معنوی؛

2. بهبودی در روابط اجتماعی: رعایت عدالت و اخلاق در روابط با دیگران در پرتو ایمان و تقوا؛

3. کاهش ناراحتی ها: بالا بردن توان مقابله و مقاومت در برابر ناملایمات زندگی.

آذربایجانی و موسوی اصل (1385) هم، شرح کاملی بر آثار و فواید دین داری نوشته اند. آنان آثار و فواید دین داری را اول در دو سطح فردی و سطح اجتماعی عنوان می کنند و در مرحله بعد، فواید سطح فردی را به چهار بخش آرامش روان، خشنودی و رضایت از زندگی، تفسیر خوش بینانه از مرگ و سلامت جسمی، و فواید سطح اجتماعی را به سه بخش انسجام اجتماعی، کاهش جرم و انحراف، نوع دوستی و کمک به دیگران تقسیم می نمایند.

در ذیل، توضیح مختصری در مورد سطوح گفته شده بیان می گردد:

آرامش روان: در مورد آرامش روان، نتایج تحقیقات صورت گرفته مؤید این مطلب است که دیندار بودن و پای بندی به مبانی و احکام دین باعث افزایش سطح سلامت روان و بالطبع کاهش اختلالات روانی است. (نمونه ای از این تحقیقات در قسمت «پیشینه» خواهد آمد.) علاوه بر نتیجه تحقیقات گفته شده، خود قرآن کریم هم به صراحت به تأثیر یاد خدا در ایجاد و آرامش در روان اشاره کرده است.

تفسیر خوش بینانه از مرگ: بسیاری از افراد از مرگ نگرانند؛ چون مرگ در نظر آنان، از دست دادن چیزهای خوب و عدم اطمینان به وقایع پس از مرگ است. در اینجاست که دین تفسیر خوش بینانه ای از مرگ به انسان می دهد و آن را نه نابودی، بلکه انتقال از یک نوع زندگی موقت به نوع دیگری که همیشگی و ابدی است تلّقی می کند.

خشنودی و رضایت از زندگی: رضایت از زندگی فرایندی است بر مبنای قضاوت شناختی که به عنوان شاخصی در جهت ارزیابی کلی از کیفیت زندگی فرد مطرح شده است. رضایت، انعکاس ساده ای از شرایط و حوادث واقعی نیست، بلکه منعکس کننده ارزیابی شناختی از شرایط و رویدادهاست. بررسی ها نشان می دهد که افراد متدین از افراد غیرمتدین، احساس رضایت بیشتری در زندگی دارند. یکی از این بررسی ها توسط سلطانی زاده و همکاران (1386) انجام شد. نتیجه این تحقیق نشان داد مقوله های سه گانه نگرش های دینی (عمل به مناسک دینی، دوستی و بندگی خدا، اعتقاد به اصول دین) به همراه وجود بیماری جسمانی رابطه معناداری با رضایت از زندگی دارد.

سلامت جسمی: برخی از شارحان نهج البلاغه در شرح کلمات حضرت علی? که فرمودند :«پرهیزگاری سبب شفای جسم شماست»، متذکر شده اند که ارتباط تقوا با سلامت جسم به صورت غالبی است؛ زیرا عمده ترین سبب بیماری، پرخوری و شکم پرستی است. و اکثر اهل تقوا به دلیل کم خوری و قناعت به حلال، جسمشان عاری از بیماری هاست. در ضمن، نتیجة تحقیقات انجام شده در این خصوص، حاکی از تأثیر مثبت دین داری بر سلامت جسمی است.(خضرائیان، 1378)

انسجام اجتماعی: افراد دیندار معمولاً برای انجام فرایض دینی در مسجد و کلیسا جمع می شوند؛ خود این امر، باعث افزایش انسجام آن افراد می گردد. برگزاری نمازهای جمعه و جماعت نمونه ای از این موارد است. شاید یکی از دلایل عمده این انسجام، اشتراکات معنوی زیاد این افراد باشد.

کاهش جرم: از افراد متدین انتظار می رود به دلیل آموزه های دینی درباره زشتی و حرمت قتل، ضرب و جرح و اعمال منافی عفت، در مقایسه با غیر متدینان کمتر دچار جرم و جنایت و انحراف شوند. در آیاتی از قرآن کریم به رعایت این قوانین اشاره شده است.

نوع دوستی و کمک به دیگران: ادیان مختلف ممکن است درباره مسائلی نظیر حقیقت خداوند یا برخی آیین های مذهبی اختلاف نظر داشته باشند؛ ولی در مورد موضوعات اخلاقی از جمله دروغ، حسد، بخل، نوع دوستی، احترام به پیران، محبت به کودکان و مسائلی از این قبیل با همدیگر توافق کاملی دارند. در دین اسلام هم آموزه هایی از این دست دیده می شود؛ نظیر: با دیگران به نیکی رفتار کن، با مردم فروتن، نرم خو و مهربان باش، یا اطعام مساکین، یتیمان و اسیران در سوره «دهر» که در شأن اهل بیت حضرت علی? می باشد.

مذهب و سلامت روان

روان شناسی بهداشت، در سال های اخیر اهمیت زیادی برای نقش راهبردی مقابله و سبک زندگی افراد در وضعیت سلامت جسمانی و روانی آنها قایل شده است. شیوه های مقابله، توانایی های شناختی و رفتاری هستند که افراد به منظور برآوردن نیازهای خاص درونی و بیرونی به کار می برند.

رویکردهای مختلف، روش های مقابله ای متفاوتی را به کار می برند. در مقابله مذهبی از منابعی نظیر نماز، دعا، توکل به خدا و مواردی از این قبیل استفاده می شود. بدیهی است که استفاده از این منابع، مانع استفاده از سایر روش های مقابله مربوط به رویکردهای دیگر نمی گردد، بلکه همه اینها می توانند به موازات همدیگر مورد استفاده قرار گیرند تا هدف مشترک همة آنها که رسیدن به سطح مطلوبی از سلامت جسم و روان است، تحقق یابد.

روش مقابله مذهبی متکی بر باورها و فعالیت های مذهبی است و به نظر می رسد از این طریق در مهار مشکلات هیجانی و ناراحتی های جسمی به افراد کمک می کند. داشتن معنا و هدف در زندگی، احساس تعلق به منبعی والا، امید به کمک خدا در شرایط مشکل زای زندگی، و برخورداری از حمایت های اجتماعی و معنوی از جمله منابعی هستند که افراد مذهبی با برخورداری از آنها می توانند در مواجهه با حوادث فشارزای زندگی، آسیب کمتری را متحمل شوند. نمازی که توأم با حضور و توجه باشد و پیوسته بالاترین معارف اسلام را به انسان بیاموزد، انسان را از پوچی و بی هدفی و ضعف می رهاند و افق زندگی را در چشمش روشن ساخته، به او همت، اراده و هدف می بخشد.

وقتی فرد نمازگزار با ایمان به قدرت لایتناهی پروردگارش در مقابل او کرنش می کند، خود را در مقابل هر عاملی که قصد به خطر انداختن امنیت (جسمی و روحی) وی را داشته باشد ایمن می یابد و ضمن تکرار باور اعتقادی خود طی نمازهای پنج گانه، این ایمنی را به روان خود تلقین می کند و سرانجام آرامش عمیق را در وجود خود حاکم می سازد. کاهش آمارهای جرم و جنایت و رفتار های ضد اجتماعی، کاهش میزان مراجعه بیماران به مراکز درمانی در ماه های محرم، صفر و رمضان (طبق آمارهای نیروی انتظامی و اورژانس کشور) می تواند حاکی از تأثیر اعمال مذهبی در کاهش این رفتارها باشد.

روش تحقیق

جامعه آماری

جامعة آماری، تمام دانشجویان دانشگاه های آزاد اسلامی و پیام نور واحد مرند می باشند که در سال تحصیلی 87-1386 مشغول تحصیل بودند. تعداد جامعه آماری 7500 نفر می باشد. از این تعداد 4500 نفر دانشجوی دانشگاه آزاد و 3000 نفر دانشجوی دانشگاه پیام نور شهرستان مرند می باشند. از 4500 نفر دانشجوی دانشگاه آزاد، 200 نفر و از دانشجویان دانشگاه پیام نور، 150 نفر به عنوان نمونه انتخاب گردید. از 200 نفر نمونه دانشگاه آزاد، 70 نفر مرد و 130 نفر زن می باشد. از 150 نفر نمونه دانشگاه پیام نور، 100 زن و 50 نفر مرد می باشد.

تعداد نمونه و روش نمونه گیری

تعداد نمونه، 350 نفر، معادل حدود 5% اعضای جامعه می باشند که به شیوه نمونه گیری خوشه ای ـ طبقه ای انتخاب گردیدند. برای تعیین میزان نمونه از تعداد نمونه تحقیقات مشابه (340 نفر در تحقیق حسن زاده و ولیان پور با موضوع «رابطه بین دین داری با افسردگی،اضطراب و استرس»، 400 نفر در تحقیق خداپناهی و خاکسار بلداجی (1384) با موضوع «رابطه بین جهت گیری مذهبی و سازگاری روان شناختی»، 238 نفر در تحقیق اسلامی، شجاعی زاده و وکیلی (1379) با موضوع «بررسی رابطه میزان افسردگی و رابطه آن با نگرش فرد نسبت به مذهبی بودن»، 449 نفر در تحقیق کرمی، روغن چی، عطاری، شکری و بشلیده (1385) با موضوع «رابطه جهت گیری مذهبی با سلامت روانی») استفاده شد. لازم به توضیح است که تمامی نمونه در مقطع کارشناسی مشغول به تحصیل هستند. روش خوشه ای ـ طبقه ای، روش نمونه گیری می باشد.

جدول 1: وضعیت نمونه تحقیق به تفکیک جنس و دانشگاه

دانشگاه آزاد دانشگاه پیام نور تعداد کل

تعداد جامعه آماری 4500 نفر 3000 نفر 7500 نفر

تعداد نمونه آماری 200 نفر 150 نفر 350 نفر

تعداد نمونه های مرد 70 نفر 50 نفر 120 نفر

تعداد نمونه های زن 130 نفر 100 نفر 230 نفر

همان گونه که از جدول فوق استفاده می شود، تعداد جامعه آماری دانشگاه آزاد نسبت به دانشگاه پیام نور و تعداد نمونه های زن از نمونه های مرد بیشتر است.

ابزارهای اندازه گیری

1. پرسش نامه نگرش مذهبی

این پرسش نامه که توسط خدایاری فرد و همکاران در خرداد 1378 تهیه شده است، یک نگرش سنجش از نوع لیکرت و مشتمل بر 40 سؤال است که آزمودنی باید به هر سؤال بر روی یک مقیاس 5 گزینه ای از «کاملاً مخالفم» تا «کاملاً موافقم» پاسخ دهد. البته در پایان، پرسش نامه خودسنجی کلی اضافه شده است که در آن آزمودنی میزان مذهبی بودن خود را از نظر خانواده، همکلاسی ها، سایر آشنایان، معلمان، افراد غریبه و خودش در یک مقیاس 5 گزینه ای (مشابه 40 سؤال اصلی) ارزیابی می کند.

روش نمره گذاری: نمره گذاری بر اساس پاسخ های آزمودنی به مواد مختلف آن و در مقیاس 5 تایی از 1 (برای گزینه «کاملاً مخالفم» تا 5 (برای «کاملاً موافقم») انجام می شود.

سؤالات 2 ـ 7 ـ 10 ـ 20 ـ 23 ـ 25 ـ 29 ـ 31 ـ 34 ـ 38 نمره معکوس می گیرند؛ یعنی 5 برای «کاملاً مخالفم» و 1 برای «کاملاً موافقم». تغییرات نمرات بین 200 ـ 40 قرار می گیرد.

پایایی و اعتبار: تهیه کننده پرسش نامه، شاخص های پایایی و اعتبار پرسش نامه را در دو مطالعه مقدماتی اول و دوم محاسبه کرده و در هر دو نوبت ضرایب شاخص های پایایی و اعتبار پرسش نامه در سطح مطلوب و بالایی گزارش شده است. (خدایاری فرد ،1378 به نقل از: حسینی،1380)

ضریب پایایی محاسبه شده برای پرسش نامه با استفاده از روش تخفیف معادل 87/0 گزارش گردیده است. ضریب آلفای کرونباخ برای پرسش نامه فوق، 83/0 بوده که نشان دهنده پایایی نسبتاً مطلوب می باشد. (سهرابیان، 1379 به نقل از: بختیاری 1386)

2. آزمون SCL-90-R

این پرسش نامه یکی از پراستفاده ترین پرسش نامه ها در کشور آمریکاست که برای غربالگری و ارزیابی اولیه در سراسر دنیا از آن استفاده می شود. این پرسش نامه علاوه بر استفاده برای بیماران روانی، در مورد معتادان به الکل و مواد مخدر، بیماران مبتلا به ناتوانی جنسی، بیماران سرطانی، مبتلایان به نارسایی قلبی، بیماران با ناراحتی های شدید جسمی و افرادی که نیازمند مشاوره می باشند قابلیت استفاده را دارد. همچنین به عنوان وسیله غربالگری، به ویژه در مواقع استخدام، مورد استفاده قرار گرفته است. لازم به ذکر است که این پرسش نامه در مورد افراد دچار ضایعات عضوی مغزی و عقب مانده های ذهنی قابل استفاده نمی باشد و نتایج حاصل معتبر نخواهد بود.

این آزمون شامل 90 سؤال می باشد. فرم اولیه آزمون در سال 1973 توسط دروگاتیس، لیپمن و کوری معرفی گردید و سپس بر اساس تجارب بالینی و تجزیه و تحلیل های روان سنجی از آن، مورد تجدیدنظر قرار گرفت و فرم نهایی آن تهیه گردید.(دروگاتیس، ریکس، راک، 1976)

محتوای آزمون: مواد این آزمون 9 بعد مختلف را می سنجد که عبارتند از: 1. شکایت جسمانی؛ 2. وسواس ـ اجباری؛ 3. حساسیت در روابط بین فردی؛ 4. افسردگی؛ 5. اضطراب؛ 6. پرخاشگری؛ 7. ترس مرضی؛ 8. افکار پارانوئیدی؛ 9. روان پریشی.

3. معدل آخرین ترم تحصیلی گذشته

برای سنجش میزان پیشرفت تحصیلی از معدل آخرین ترم تحصیلی دانشجویان استفاده می شود.

اطلاعات مربوط به داده های اجرای پرسش نامه

در این قسمت، آمار توصیفی مربوط به متغیرهای سه گانه (جهت گیری مذهبی، اختلالات روانی و پیشرفت تحصیلی) در قالب جدول 2 ـ 4 ارائه می گردد:

جدول 2: آمار توصیفی مربوط به متغیر جهت گیری مذهبی، اختلالات روانی و پیشرفت تحصیلی

جهت گیری مذهبی اختلالات روانی پیشرفت تحصیلی

میانگین 170.6 133.38 15.65

انحراف استاندارد 13.4 45.11 1.69

خطای استاندارد میانگین 0.739 2.41 0.094

تعداد 329 350 323

در جدول فوق، آمار توصیفی مربوط به متغیرهای جهت گیری مذهبی، اختلالات روانی و پیشرفت تحصیلی ارائه شده است. لازم به ذکر است که تعداد 21 نفر در متغیر جهت گیری مذهبی و 27 نفر در متغیر اختلالات روانی، فاقد پرسش نامه معتبر می باشند.

جدول 3: آمار توصیفی مربوط به خرده آزمون های پرسش نامه اختلالات روانی

میانگین انحراف استاندارد واریانس دامنه تغییرات

شکایت جسمانی 18.06 7.63 58.35 39

وسواس فکری ـ عملی 18.46 5.12 26.24 31

حساسیت در روابط بین فردی 13.36 5.16 26.7 26

افسردگی 23.03 9.4 88.36 41

اضطراب 14.13 6.94 48.17 37

خشونت 8.77 4.42 19.56 23

ترس مرضی 6.04 6/34 13.29 19

افکار پارانوئید 9.56 3.85 14.86 17

روان پریشی 11.63 5.39 29.09 29

با توجه به جدول فوق، مشخص می گردد که میانگین خرده آزمون افسردگی بیشتر از سایر خرده آزمون ها و میانگین خرده آزمون ترس مرضی پایین تر از سایر خرده آزمون ها می باشد. در مورد انحراف استاندارد و واریانس خرده آزمون ها هم وضعیت مشابه میانگین می باشد؛ یعنی افسردگی بالاترین و ترس مرضی پایین ترین خرده آزمون از لحاظ انحراف استاندارد می باشد. بجز خرده آزمون های میانی این دو خرده آزمون که تفاوت هایی با همدیگر دارند. در مورد دامنه تغییرات هم، خرده آزمون افسردگی بیشترین و خرده آزمون افکار پارانوئید کمترین تغییر را دارا هستند.

تجزیه و تحلیل سؤالات و فرضیات تحقیق

برای تجزیه و تحلیل سؤالات تحقیق، از آزمون T برای دو گروه مستقل استفاده شد که نتایج آن در جداول مربوط به هر کدام آورده می شود.

سؤال پژوهشی 1

آیا بین میانگین کل جهت گیری مذهبی دانشجویان در دو جنس مرد و زن تفاوت وجود دارد؟

جدول 4: نتایج آزمون T در متغیر جهت گیری مذهبی و میانگین دانشجویان مرد و زن

متغیر T-test با فرض یکسانی میانگین میانگین دانشجویان مرد میانگین دانشجویان زن

t درجه آزادی تفاوت میانگین

جهت گیری مذهبی 499/0- 326 9/1 1/170 8/170

با توجه به جدول فوق، از آنجا که t به دست آمده در سطح 05/0>P معنادار است، بنابراین، فرضیه پژوهش مبنی بر وجود تفاوت میانگین دو گروه ردّ می شود. با مقایسه میانگین های جهت گیری مذهبی دانشجویان مرد (1/170) و دانشجویان زن (8/170) می توان نتیجه گرفت که با 95 % اطمینان بین دانشجویان مرد و دانشجویان زن از لحاظ متغیر جهت گیری مذهبی تفاوت معناداری وجود ندارد.

سؤال پژوهشی 2

آیا بین میانگین کل اختلالات روانی دانشجویان در دو جنس مرد و زن تفاوت وجود دارد؟

جدول 5: نتایج آزمون T در متغیر اختلالات روانی و میانگین دانشجویان مرد و زن

متغیر T-test با فرض یکسانی میانگین میانگین دانشجویان مرد میانگین دانشجویان زن

t درجه آزادی تفاوت میانگین

اختلالات روانی 7/4- 348 31/23- 92/117 24/141

با توجه به جدول فوق، چون t به دست آمده در سطح 05/0>P معنادار است بنابراین، فرضیه تحقیق مبنی بر تفاوت بین میانگین دو گروه نیز تأیید می شود. با مقایسه میانگین های اختلالات روانی دانشجویان مرد (92/117) و دانشجویان زن (24/141) می توان نتیجه گرفت که با 95 % اطمینان بین دانشجویان مرد و دانشجویان زن از لحاظ متغیر اختلالات روانی تفاوت معناداری وجود دارد.

سؤال پژوهشی 3

آیا بین میانگین کل پیشرفت تحصیلی دانشجویان در دو جنس مرد و زن تفاوت وجود دارد؟

جدول 6: نتایج آزمون T در متغیر پیشرفت تحصیلی و میانگین دانشجویان مرد و زن

متغیر T-test با فرض یکسانی میانگین میانگین دانشجویان مرد میانگین دانشجویان زن

t درجه آزادی تفاوت میانگین

پیشرفت تحصیلی 129/0- 321 0263/0 67/15 65/15

با توجه به جدول فوق، چون t به دست آمده در سطح 05/0>P معنادار است؛ بنابراین، این فرضیه تحقیق مبنی بر عدم تفاوت میانگین دو گروه نیز تأیید می شود. با مقایسه میانگین های پیشرفت تحصیلی دانشجویان مرد (67/15) و دانشجویان زن (15.65) می توان نتیجه گرفت که با 95% اطمینان بین دانشجویان مرد و دانشجویان زن از لحاظ متغیر پیشرفت تحصیلی تفاوت معناداری وجود ندارد.

چون تمام متغیرهای فرضیه های تحقیق در مقیاس فاصله ای هستند برای تجزیه و تحلیل آنها از روش همبستگی استفاده شده است.

تجزیه و تحلیل فرضیه های پژوهش

تجزیه و تحلیل فرضیه پژوهشی 1: بین جهت گیری مذهبی و اختلالات روانی رابطه منفی وجود دارد.

ضریب همبستگی به دست آمده بین دو متغیر 15/0-r = می باشد که در سطح 05/0>P (دو دامنه) معنادار می باشد. ضریب تعیین این همبستگی نشان می دهد که 2 % واریانس (تغییر پذیری) جهت گیری مذهبی دانشجویان را با اختلالات روانی آنان می توان تبیین نمود و بعکس. همبستگی منفی نشان می دهد که هرچه جهت گیری مذهبی دانشجویان بالا باشد، اختلالات روانی آنها کاهش می یابد و بعکس.

تجزیه و تحلیل فرضیه پژوهشی 2: بین جهت گیری مذهبی و اختلال شکایت جسمانی رابطه منفی وجود دارد.

ضریب همبستگی به دست آمده بین دو متغیر 27/0-r = می باشد که در سطح 05/0>P (دو دامنه) معنادار می باشد. ضریب تعیین این همبستگی نشان می دهد که 2/7 % واریانس (تغییر پذیری) جهت گیری مذهبی دانشجویان را با اختلال شکایت جسمانی آنان می توان تبیین نمود و بعکس. همبستگی منفی نشان می دهد که هرچه جهت گیری مذهبی دانشجویان بالا باشد اختلال شکایت جسمانی آنها کاهش می یابد و بعکس.

تجزیه و تحلیل فرضیه پژوهشی 3: بین جهت گیری مذهبی و وسواس فکری ـ عملی رابطه منفی وجود دارد.

ضریب همبستگی به دست آمده بین دو متغیر 31/0-r = می باشد که در سطح 05/0>P (دو دامنه) معنادار می باشد. ضریب تعیین این همبستگی نشان می دهد که 6/9% واریانس (تغییرپذیری) جهت گیری مذهبی دانشجویان را با اختلال وسواس فکری عملی آنان می توان تبیین نمود و بعکس. همبستگی منفی نشان می دهد که هرچه جهت گیری مذهبی دانشجویان بالا باشد اختلال وسواس فکری ـ عملی (و شخصیت وسواسی) آنها کاهش می یابد و بالعکس.

تجزیه و تحلیل فرضیه پژوهشی 4: بین جهت گیری مذهبی و اختلال حساسیت در روابط بین فردی رابطه منفی وجود دارد.

ضریب همبستگی به دست آمده بین دو متغیر 18/0-r = می باشد که در سطح 05/0>P (دو دامنه) معنادار می باشد. ضریب تعیین این همبستگی نشان می دهد که 2/3% واریانس (تغییر پذیری) جهت گیری مذهبی دانشجویان را با اختلال حساسیت در روابط بین فردی آنان می توان تبیین نمود و بعکس. همبستگی منفی نشان می دهد که هرچه جهت گیری مذهبی دانشجویان بالا باشد اختلال حساسیت در روابط بین فردی آنها کاهش می یابد و بعکس.

تجزیه و تحلیل فرضیه پژوهشی 5: بین جهت گیری مذهبی و اختلال افسردگی رابطه منفی وجود دارد.

ضریب همبستگی به دست آمده بین دو متغیر 24/0-r = می باشد که در سطح 05/0>P (دو دامنه) معنادار می باشد. ضریب تعیین این همبستگی نشان می دهد که 7/5% واریانس (تغییر پذیری) جهت گیری مذهبی دانشجویان را با اختلال افسردگی آنان می توان تبیین نمود و بعکس. همبستگی منفی نشان می دهد که هرچه جهت گیری مذهبی دانشجویان بالا باشد اختلال افسردگی آنها کاهش می یابد و بعکس.

تجزیه و تحلیل فرضیه پژوهشی 6: بین جهت گیری مذهبی و اختلال اضطراب رابطه منفی وجود دارد.

ضریب همبستگی به دست آمده بین دو متغیر 15/0-r = می باشد که در سطح 05/0>P (دو دامنه) معنادار می باشد. ضریب تعیین این همبستگی نشان می دهد که 2/2 % واریانس (تغییرپذیری) جهت گیری مذهبی دانشجویان را با اختلال اضطراب آنان می توان تبیین نمود و بعکس. همبستگی منفی نشان می دهد که هرچه جهت گیری مذهبی دانشجویان بالا باشد اختلال اضطراب آنها کاهش می یابد و بعکس.

تجزیه و تحلیل فرضیه پژوهشی 7: بین جهت گیری مذهبی و اختلال خشونت رابطه منفی وجود دارد.

ضریب همبستگی به دست آمده بین دو متغیر 11/0-r = می باشد که در سطح 05/0>P (دو دامنه) معنادار می باشد. ضریب تعیین این همبستگی نشان می دهد که 2/1% واریانس (تغییر پذیری) جهت گیری مذهبی دانشجویان را با اختلال خشونت آنان می توان تبیین نمود و بعکس. همبستگی منفی نشان می دهد که هرچه جهت گیری مذهبی دانشجویان بالا باشد اختلال خشونت آنها کاهش می یابد و بعکس.

تجزیه و تحلیل فرضیه پژوهشی 8: بین جهت گیری مذهبی و اختلال ترس مرضی رابطه منفی وجود دارد.

ضریب همبستگی به دست آمده بین دو متغیر 068/0-r = می باشد که در سطح 05/0>P (دو دامنه) معنادار نمی باشد. ضریب تعیین این همبستگی نشان می دهد که 0046/0% واریانس (تغییر پذیری) جهت گیری مذهبی دانشجویان را با اختلال ترس مرضی آنان می توان تبیین نمود و بعکس. همبستگی به دست آمده در این مورد هرچند پایین و منفی بوده و از لحاظ آماری معنادار نمی باشد, ولی می توان عنوان کرد که هرچه جهت گیری مذهبی دانشجویان بالا باشد اختلال ترس مرضی آنها کاهش می یابد و بعکس؛ هرچند شدت این مسئله بالا نیست.

تجزیه و تحلیل فرضیه پژوهشی 9: بین جهت گیری مذهبی و اختلال افکار پارانوئیدی در دانشجویان رابطه منفی وجود دارد.

ضریب همبستگی به دست آمده بین دو متغیر 19/0-r = می باشد که در سطح 05/0>P (دو دامنه) معنادار می باشد. ضریب تعیین این همبستگی نشان می دهد که 6/3% واریانس (تغییر پذیری) جهت گیری مذهبی دانشجویان را با اختلال افکار پارانوئیدی آنان می توان تبیین نمود و بعکس. همبستگی منفی نشان می دهد که هرچه جهت گیری مذهبی دانشجویان بالا باشد اختلال افکار پارانوئیدی آنها کاهش می یابد و بعکس.

تجزیه و تحلیل فرضیه پژوهشی 10: بین جهت گیری مذهبی و اختلال روان پریشی در دانشجویان رابطه منفی وجود دارد.

ضریب همبستگی به دست آمده بین دو متغیر 13/0-r = می باشد که در سطح 05/0>P (دو دامنه) معنادار می باشد. ضریب تعیین این همبستگی نشان می دهد که 6/1% واریانس (تغییر پذیری) جهت گیری مذهبی دانشجویان را با اختلال روان پریشی آنان می توان تبیین نمود و بعکس. همبستگی منفی نشان می دهد که هرچه جهت گیری مذهبی دانشجویان بالا باشد اختلال روان پریشی آنها کاهش می یابد و بعکس.

تجزیه و تحلیل فرضیه پژوهشی 11: بین جهت گیری مذهبی و پیشرفت تحصیلی در دانشجویان رابطه مثبتی وجود دارد.

ضریب همبستگی به دست آمده بین دو متغیر 73/0 r = می باشد که در سطح 05/0>P (دو دامنه) معنادار می باشد. ضریب تعیین این همبستگی نشان می دهد که 29/53% واریانس (تغییرپذیری) جهت گیری مذهبی دانشجویان را با پیشرفت تحصیلی آنان می توان تبیین نمود و بعکس. همبستگی مثبت نشان می دهد که هرچه جهت گیری مذهبی دانشجویان بالا باشد پیشرفت تحصیلی آنها افزایش می یابد و بالعکس.

تجزیه و تحلیل فرضیه پژوهشی 12: بین پیشرفت تحصیلی و اختلالات روانی در دانشجویان رابطه منفی وجود دارد.

ضریب همبستگی به دست آمده بین دو متغیر 13/0-r = می باشد که در سطح 05/0>P (دو دامنه) معنادار می باشد. ضریب تعیین این همبستگی نشان می دهد که 69/1% واریانس (تغییر پذیری) اختلالات روانی دانشجویان را با پیشرفت تحصیلی آنان می توان تبیین نمود و بعکس. همبستگی منفی نشان می دهد که هرچه پیشرفت تحصیلی دانشجویان بالا باشد اختلالات روانی آنها کاهش می یابد و بالعکس.

بحث و نتیجه گیری

با مراجعه به تحقیقات مشابه تحقیق حاضر (رابطه مذهب و اختلال روانی و پیشرفت تحصیلی) در داخل و خارج کشور، مشخص می گردد که هر چند گروه های هدف تحقیق، بافت و فرهنگ محل تحقیق، و نیز ابزارهای تحقیق با هم متفاوت بودند؛ ولی نتایج به دست آمده از آنها تشابه زیادی با هم داشتند و آن اینکه هرچه ابزارهای مقابله مذهبی افراد بیشتر گردد، وضعیت روانی آنان نیز بهتر می گردد؛ هرچند که میزان همبستگی ها در تحقیقات مختلف و همچنین در بین اختلالات مختلف، متفاوت بود. در تحقیق حاضر هم که در بین دانشجویان دانشگاه های آزاد و پیام نور شهرستان مرند انجام شد، نتیجه ای مشابه به دست آمد.

هرچند در مطالب پیشین بر تأثیر مطلوب و مثبت مذهب بر سلامت روان تأکید شد؛ ولی گاهی اوقات دیده می شود که افراد مذهبی نیز دچار بیماری گردیده اند. شاید در این باره بتوان این گونه بحث کرد که:

1. تأثیر مثبت مذهب در صورتی است که فرد به مذهب معتقد باشد.

2. همان گونه که گفته شد، افراط یا تفریط می تواند باعث دور شدن از نتیجه واقعی این اعمال باشد.

3. هرچند یکی از متغیرهای مهم و مؤثر در سلامت روان، مذهب و اعمال مذهبی است، چه بسا به دلیل شرایط خانوادگی، از جمله نبود یکی از والدین، طلاق آنها، وضعیت پایین اقتصادی و موارد مشابه، تأثیر مذهب تحت الشعاع قرار گیرد.

4. تأثیر مذهب بر رفتارها و اختلالات مختلف افراد می تواند متفاوت باشد. برای مثال، تأثیر مذهب بر افسردگی و اضطراب بیش از تأثیر مذهب بر اختلال وسواس فکری ـ عملی است.

5. تأثیر مثبت مذهب بیشتر ناظر بر پیش گیری است تا درمان.

6. تأثیر مثبت مذهب بیشتر بر اختلالات روانی روان زاد است تا اختلالات روانی ارگانیک.

در کل، باید عنوان کرد که برای بهبود وضعیت سلامت روانی و همین طور وضعیت تحصیلی افراد، به ویژه دانشجویان، یکی از گزینه های مؤثر و مفید، افزایش جهت گیری مثبت افراد به سمت مذهب می باشد. البته شایان ذکر است که جهت گیری مذهبی باید در حد اعتدال خود رعایت گردد و از افراط و تفریط پرهیز شود. آیة 143 سورة «بقره» تأییدی است بر این مطلب: «و بدین گونه شما را امتی میانه قرار دادیم.»