روان شناسی و دين

مقدمه

سلامت روانی، آرزوی همة ملت هاست و علم روان شناسی وظیفه دارد تا حد ممکن سلامت روانی را تعریف، و عوامل آسیب رسان به آن را شناسایی و راه کارهایی برای از بین بردن اسبابی که سلامت عمومی را به خطر می‏افکند، ارائه دهد. این پژوهش در جهت انجام این رسالت خطیر صورت می‏گیرد. بر اساس آیات قرآن کریم و روایات اهل بیت عصمت و طهارت، یکی از عوامل اساسی و مهم که می تواند سلامت روانی را به خطر بیفکند، دنیاگرایی و علاقة شدید به دنیاست. افراد مؤمن، به حقانیت کلام معصومان علیهم السلام کاملاً ایمان دارند. بررسی این نظریه در نظر اهل ایمان، نه برای اثبات صحت و سقم کلام نورانی معصومین علیهم السلام، بلکه برای تبیین آن کلام در مقایسه با زبان آکادمیک است؛ زیرا ما هیچ شکی در حقانیت گفتار اهل بیت علیهم السلام نداریم. رسول خدا صلی الله علیه وآله می‏فرماید:

کسی که روزگار را در حالی بگذراند که تمام همتش به دنیا معطوف باشد، در نزد خدا هیچ ارزش و منزلتی ندارد و خدا قلب او را با چهار ویژگی ملازم می‏سازد:1. نگرانی که هیچ گاه دست از سر او بر ندارد؛ 2. سرگرمی و اشتغالی که هرگز از آن فارغ نشود؛ 3. احساس فقر و تنگدستی که هیچ وقت به بی نیازی منتهی نمی‏شود؛ 4. آرزویی که هیچ گاه به آن نرسد.

این فرمایش رسول خدا و بسیاری آیات و روایت دیگر دربارة مذمت دلبستگی و تعلق به دنیا و مدح و ستایش وارستگی و زهد، ما را بر آن داشت تا رابطة بین دنیاگرایی و سلامت روان را بررسی کنیم و به زبان علمی روز، و در قالب یک کار میدانی ارائه دهیم.

دنیاگرایی

با بررسی سخنان عالمان دین و نظر در آیات و روایات می‏توان دنیاگرایی را چنین تعریف کرد: «دنیاگرایی یعنی محبت استقلالی به دنیا داشتن، به گونه‏ای که انگیزه و محرک رفتار انسان و غایت فعالیت های او دنیا باشد». کسی که فراتر از دنیای محسوس و لذت های حسی چیزی را قبول ندارد و انگیزة اصلی فعالیت های خارجی و ذهنی او دنیاست و غایتی فراتر از دنیا را در نظر ندارد، از یاد خدا و آخرت غافل است، چنین افرادی تنها زندگی دنیوی را اراده کرده‏اند و شعاع علم آنها فراتر از دنیای محسوس را شامل نمی‏شود. خداوند در قرآن کریم می فرماید: «فَأَعْرِضْ عَن مَّن تَوَلَّی عَن ذِکْرِنَا وَلَمْ یُرِدْ إِلَّا الْحَیَاةَ الدُّنْیَا ذَلِکَ مَبْلَغُهُم مِّنَ الْعِلْمِ»؛ روی گردان باش از کسی که از یاد ما روی گردان شد و اراده نکرد مگر زندگی دنیا را و این دنیا نهایت علم اوست». همچنین در جای دیگر می فرماید: «یَتَمَتَّعُونَ وَیَأْکُلُونَ کَمَا تَأْکُلُ الْأَنْعَامُ وَالنَّارُ مَثْوًی لَّهُمْ»؛ به تمتع و شهوترانی و شکم چرانی چون حیوانات پرداختند و گفتند: «زندگی ما جز همین نشئه دنیا و مرگ و حیات طبیعت نیست و جز او کسی ما را نمی‏میراند».

بنابراین، دلخوشی این افراد به فراهم بودن نعمت های مادی بستگی دارد و غم و اندوه آنان به خاطر از بین رفتن دنیا است؛ محرک هیجانات، رفتارها و حرکات و سکون آنها دنیاست و فکر و ذکر آنها در چارچوب دنیای محسوس دور می‏زند؛ و آخرت را یا قبول ندارد و یا از آن غافل هستند. چنین افرادی دنیاگرا بوده، و این ویژگی مذموم آنها را «دنیاگرایی» می‏نامند.

سلامت روان

بهداشت روانی از پیشینه‎ای به قدمت انسان متمدن و تاریخچه‎ای کوتاه، به لحاظ علمی، برخوردار است. با اینکه فیلسوفان هزاران سال دربارة «سعادت» سخن گفته اند، صرفاً در سال 1908 بود که نخستین جمعیت برای سلامت روان تأسیس گردید. در سال 1919 «جامعة ملی سلامت روان» تشکیل شد که به تدریج به «کمیته بین المللی سلامت روان» تبدیل شد و نشریه‎ای به نام «سلامت روان» منتشر کرد تا یافته‎های پیشرو در سراسر جهان را گردآوری کند و ارتباط و همکاری دست اندرکاران این حوزه را تسهیل کند.

روان شناسان بسته به اینکه به کدام یک از مکاتب روان شناسی گرایش دارند ـ معیارهای سلامت روانی در نظر آنان چیست، چه تعریفی برای رفتار هنجار اتخاذ می‎کنند و نگرش آنها در مورد انسان کدام است ـ تعریف های مختلفی برای سلامت روانی بیان کرده‎اند که به صورت اجمالی به برخی از آنها اشاره کرده، سپس تعریف جامع تر را بیان می‎کنیم.

فرهنگ روان پزشکی کمپل، سلامت روانی را: «احساس رضایت و بهبود روانی و تطابق کافی اجتماعی با موازین مورد قبول هر جامعه» تعریف کرده است.

کاپلان و سادوک این اصطلاح را «حالت بهزیستی هیجانی که افراد قادر می‎باشند به راحتی درون جامعه‎شان عمل کنند و پیشرفت ها و خصوصیات شخص برایشان رضایت بخش است» تعریف کرده‎اند.

از دید روان پزشکان، سلامتی عبارت است از تعادل در فعالیت های زیستی، روانی و اجتماعی افراد که انسان از این تعادل سیستمیک و ساختارهای سالم خود برای سرکوب کردن و تحت کنترل درآوردن بیماری استفاده می‎کند. کارشناسان سازمان بهداشت جهانی سلامت فکر و روان را این طور تعریف می‎کنند: سلامت فکر عبارت است از قابلیت ارتباط موزون و هماهنگ با دیگران، تغییر و اصلاح محیط فردی و اجتماعی و حل تضادها و تمایلات شخصی به طور منطقی، عادلانه و مناسب.

لوینسون و همکارانش (1962) سلامتی روان را این طور تعریف کرده‎اند: «سلامتی روان عبارتست از اینکه فرد چه احساسی نسبت به خود، دنیای اطراف و محل زندگی، اطرافیان مخصوصاً با توجه به مسئولیتی که در مقابل دیگران دارد، چگونگی سازش وی با درآمد خود و شناخت موقعیت مکانی و زمانی خویش». کارل مننجر می‎گوید «سلامت روانی عبارتست از سازش فرد با جهان اطرافش به حداکثر امکان به طوری که باعث شادی و برداشت مفید و مؤثر به طور کامل شود».

فرهنگ بزرگ لاروس، بهداشت روانی را استعداد روان برای هماهنگ، خوشایند و مؤثر کار کردن، برای موقعیت های دشوار انعطاف‎پذیر بودن و برای بازیابی تعادل خود، توانایی داشتن تعریف کرده است. سازمان جهانی بهداشت، بهداشت روانی را چنین تعریف می‎کند: «توانایی کامل برای ایفای نقش های اجتماعی، روانی و جسمی». این سازمان معتقد است بهداشت روانی تنها نبود بیماری یا عقب‎ماندگی نیست.

مکتب های مختلف روان شناسی با توجه به دیدگاه های خاص خود دربارة سلامت روانی نظراتی دارند که به برخی از آنها اشاره می‎کنیم:

1. مکتب زیست‎گرایی؛ این مکتب اساس روان پزشکی را تشکیل می‎دهد و بر این باور است که بهداشت روانی زمانی وجود خواهد داشت که بافت ها و اندام های بدن به طور سالم کار کنند؛ هر نوع اختلال در دستگاه عصبی و فرآیندهای شیمیایی بدن، اختلال روانی به همراه خواهد آورد.

2. مکتب روان‎کاوی؛ معتقد است بهداشت روانی یعنی کنش متقابل موزون بین سه عنصر مختلف شخصیّت که عبارتند از: نهاد، من و من برتر. بدین ترتیب که «من» باید بتواند بین تعارض های «نهاد» و «من برتر» تعادل به وجود آورد.

3. مکتب رفتارگرایی؛ در تعریف بهداشت روانی، بر سازگاری فرد با محیط تأکید دارد. این مکتب معتقد است که رفتار ناسالم نیز مانند سایر رفتارها، در اثر تقویت آموخته می‎شود. بنابراین، بهداشت روانی نیز رفتاری است که آموخته می‎شود.

4. مکتب انسان‎گرایی؛ معتقد است بهداشت روانی یعنی ارضای سطوح پایین و رسیدن به سطح خودشکوفایی؛ هر عاملی که فرد را در سطح ارضای نیازهای سطوح پایین نگه دارد و از خودشکوفایی او جلوگیری کند، اختلال رفتاری به وجود خواهد آورد.

5. مکتب بوم‎شناسی؛ به اعتقاد پیروان این مکتب، عوامل موجود در محیط فیزیکی مانند صدا، آلودگی هوا، زیادی جمعیت، کوچکی محل سکونت و به خطر افتادن حریم، می‎توانند بهداشت روانی فرد را به خطر اندازند.

همان گونه که مشاهده می‎شود، تعاریفی که دربارة افراد و مکاتب سلامت روان ارائه می دهند، بسیار با یکدیگر متفاوت اند. «هیچ توافق کلی بین روان‎پزشکان و روان شناسان دربارة طبیعت سلامت یا بیماری روان وجود ندارد و هیچ تعریفی که مقبولیت همگانی داشته باشد ارائه نگردیده و هیچ معیار اساسی که به وسیله آن بتوان یک حالت روانی را اندازه‎گیری کرد، مشخص نشده است. برخی بر این باورند که هیچ تعریف عینی و یا معیاری نمی‎توان عرضه کرد؛ یعنی نمی توان یک مفهوم اساسی از «سلامت روان» که در سطح جهانی و همگانی مورد قبول باشد، ارائه داد. این افراد مدعی اند یک رفتار معیّن در فرهنگ یک جامعه، ممکن است رفتار عادی و سالم به شمار آید و حال آنکه همان رفتار در فرهنگ جامعة دیگر ممکن است عصبی، غیرعادی و یا خطا و گمراهی منظور گردد. از این رو، استنتاج می‎کنند که همة معیارها ناشی از تعصّبات و تمایلات فرهنگی است. نظریه‎پردازانی که از این موضوع سخن‎ می‎گویند، معتقدند دقیق ترین تعریف ممکن از سلامت روان، توافق، همرنگی و همسانی با معیارها و رسوم و قواعد جامعه است. بنابراین، هر کس را به هر اندازه سالم می‎دانند که بتواند خود را با فرهنگ حاکم بر خویش تطبیق دهد.

این دیدگاه، نسبی‎گرایی مطلق را ترویج می‎دهد و ایرادهایی بر آن وارد است؛ مانند اینکه چرا مقبولیت اجتماعی نشانه سلامت روانی است؟ اگر جامعه‎ای نابسامان بود، آیا سلامت روانی آن منوط به مقبولیت اجتماعی و تطابق و سازش با آن جامعه است؟ این چه معیاری برای سلامت روان است؛ در حالی که انبیا و مصلحان و دانشمندانی که تغییرهای مثبت و عمیقی در جوامع خویش به وجود می‎آوردند، نه تنها همه از میانگین جامعه فاصله داشته، بلکه گاهی با تمام آداب و رسوم و افکار خرافی و جاهلی جامعه مبارزه کرده اند و در نهایت نیز مشخص ‎شده است که حق با آنها بوده، جامعه دچار انحطاط و عقب‎‎ماندگی بوده است و آنها افرادی با سلامت کامل روانی بوده‎اند.

آزادی غیرمستدل در مترادف دانستن سلامت روان با مقبولیت اجتماعی و پوچی و بی‎معنی بودن آن، توجه عدة زیادی از متفکران را به خود جلب کرده است. از این رو، به جست وجو برای تعاریف منطقی‎تر همت گماشته‎اند. روان شناسان و پزشکان بیماری های روانی، معیارهای مختلفی برای قضاوت دربارة سلامت روان ارائه داده‎اند. برای مثال، شخصی از نظر روانی سالم محسوب می‎شود که میدان بدون رادع و مانعی جهت رشد، گسترش و تحقق نفس داشته باشد؛ خودشناس باشد (دارای معرفت نفس باشد)؛ یعنی اطلاع دقیق و مطمئنی از هیئت، ماهیت و هویت خود داشته باشد؛ نسبت به انگیزه‎های خود بصیر بوده و خود را قبول کند؛ دارای سعة صدر و تحمل زیاد در برابر مشکلات و مصائب باشد و از تضادهای فلج کنندة ذهن آزاد باشد و تمامیت و یکپارچگی شخصیّت داشته باشد».

فرضیه‏های پژوهش

الف. فرضیة اصلی

بین دنیاگرایی و سلامت روانی رابطه منفی وجود دارد.

ب. فرضیه‏های فرعی

1. در زنان دنیاگرایی بیشتر از مردان است؛

2. بین دنیاگرایی و نوع تحصیلات رابطه وجود دارد.

روش تحقیق

در این پژوهش از روش تحقیق توصیفی، گذشته‎نگر استفاده شده است. جامعة آماری این پژوهش دو گروه را در بر می گیرد. اوّل طلاب علوم دینی شاغل به تحصیل در سال تحصیلی 81ـ82 در مقطع سطح سه و خارج از شهرستان قم می باشد که در یکی از رشته‎های علوم انسانی در مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد نیز اشتغال به تحصیل دارند؛ گروه دوم دانشجویان رشته علوم انسانی در سال تحصیلی 81ـ82 در تهران می باشد. برای انتخاب گروه نمونه در جامعه طلاب، از آنجا که مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) بزرگترین مجموعه‎ای بود که در آنجا هم به علوم حوزوی و هم به علوم انسانی دانشگاهی اشتغال داشتند گروه نمونة خود را از این مجموعه انتخاب کردیم. از آنجا که این مجموعه تنها از مردان تشکیل شده است، بخش دیگر گروه نمونة طلاب را از دفتر تبلیغات اسلامی انتخاب کردیم که وضعیتی مشابه مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) برای خانم های طلبه را دارد. از جامعة دانشجویان دانشگاه های علوم انسانی تهران، چون دانشگاه علامة طباطبایی یکی از بزرگ ترین مراکز دانشگاهی، و معرف تنوع رشته های علوم انسانی است، گروه نمونة دانشجویی خود را از دانشگاه علامه طباطبایی انتخاب کردیم. روش نمونه گیری این پژوهش «نمونه گیری خوشه ای دومرحله ای» است. در این پژوهش ابتدا دانشگاه های مختلف علوم انسانی شهر تهران به منزلة واحدهای نمونه گیری در نظرگرفته شد و سپس از بین آنها، دانشگاه علامة طباطبایی به صورت اتفاقی انتخاب شد. برای آنکه گروه نمونة ما حاکی از تنوع رشته ها و نیز جنسیت باشد، به یکی از خوابگاه های دانشگاه علامه(شهید مطهری) که از تمام دانشکده های این دانشگاه در آن حضور داشتند، و نیز به دانشکدة روان شناسی که معرف تنوع رشته ها و همچنین جنسیت بود، رفتیم و پرسش نامه ها را در بین آنها توزیع کردیم. نتایج نشان می دهد که افراد شرکت کننده در این پژوهش از 26 رشته می باشند.

از آنجا که پرسش نامة دنیاگرایی و سلامت عمومی (GHO-28) باید در دو جامعة طلاب و دانشجویان با توصیفاتی که بیان شد، اجرا می گشت، پخش پرسش نامه در دانشکدة روان شناسی علامه طباطبایی، خوابگاه شهید مطهری و موسسة آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) و دفتر تبلیغات اسلامی هم زمان صورت گرفت. اجرای پرسش نامه در مکان های عمومی که از تمام رشته‎ها در آنجا حضور داشتند، مانند کتابخانه و پیلوت، به صورت فردی و در روزهای پیاپی انجام گرفت؛ به این صورت که با تک تک افراد به صورت فردی صحبت کردیم و آنها را از هدف پژوهش، محرمانه بودن نتایج، ضرورت نداشتن ذکر نام و مشخصات خاص و توجه دادن به دستورالعمل های موجود در بالای پرسش نامه قرار دادیم واز آنها خواستیم که با صداقت جواب های خود را بنویسند و در صورت تمایل نداشتن به همکاری، برگه را سفید تحویل دهند. از آنجا که پژوهش از نوع هبستگی می باشد و در این گونه پژوهش ها برای حجم نمونه تعداد 200 نفر کفایت می کند، برای آنکه مطمئن شویم که تعداد پرسش نامه های تکمیل شده از 200 عدد کمتر نمی شود، 320 پرسش نامه توزیع شد که با حذف پرسش نامه‎های ناقص و سفید، در مجموع 276 پرسش نامه کامل بة دست آمد که نتایج آن با دقت در برنامه نرم افزاری SPSS وارد شد.

برای تجزیه و تحلیل داده‎ها، ابتدا از روش آمار توصیفی برای دسته‎بندی، جدول بندی، شاخص‎های توصیفی، میانگین و انحراف استاندارد استفاده شد و پس از آن، با بهره‎گیری از آمار استنباطی، به تجزیه و تحلیل اطلاعات به دست آمده، و بررسی پرسش های پژوهش پرداختیم.

برای بررسی فرضیه‎های پژوهش و تجزیه و تحلیل داده‎های به دست آمده، از روش های آماری آزمون t مستقل، همبستگی پیرسن، محاسبه واریانس و محاسبه ضریب اعتبار با استفاده از برنامه نرم افزاری SPSS، استفاده شد.

ا بزارهای پژوهش

پرسش نامة دنیاگرایی

1. روایی محتوای پرسش نامه دنیاگرایی

برای تشخیص روایی محتوا، پرسش نامة دنیاگرایی را با ارائة مستندات روایی و قرآنی هر سؤال، به ده نفر از کارشناسان اسلامی ارائه کردیم و مناسبت و ارتباط هر پرسش تست با دنیاگرایی را مورد سؤال قرار دادیم که هر ده نفر، پرسش نامة دنیاگرایی را مناسب و مرتبط با دنیاگرایی دانستند. بعضی از کارشناسان بعد از تأیید روایی محتوا، دیدگاه های تکمیلی خود را نیز ارائه کرده بودند که در بازبینی تست، دیدگاه های آنها اعمال شد.

2. روایی سازه‎ای پرسش نامة دنیاگرایی

یکی از روش های تعیین روایی سازه‎ای هر آزمون، وجود همبستگی رضایت بخش بین خرده آزمونهای آن با یکدیگر و با کل آزمون است.

جدول 1: همبستگی بین خرده آزمونهای دنیاگرایی با یکدیگر و با دنیاگرایی

عوامل

دنیاگرایی ویژگی های روانی گرایش های اجتماعی عدم گرایش به عبودیت تجمل‎گرایی عدم تعبد به احکام آخرت گریزی دنیا گرایی

ویژگی های روانی 1

گرایش های اجتماعی 515/0 1

عدم گرایش به عبودیت 369/0 563/0 1

تجمل ‎‎گرایی 494/0 666/0 538/0 1

عدم تعبد به احکام 397/0 621/0 629/0 585/0 1

آخرت گریزی 392/0 629/0 579/0 595/0 615/0 1

دنیاگرایی 630/0 839/0 777/0 829/0 811/0 814/0 1

همان گونه که از جدول به دست می‎آید، تک تک مؤلفه‎های دنیاگرایی با یکدیگر همبستگی بسیار بالایی دارند که در تمام موارد 276= N و0001/0=P می‎باشد. همبستگی بین مؤلفه‎های دنیاگرایی از 369/ = r تا 839/ = r متغیر است.

3. اعتبار پرسش نامة دنیاگرایی

اعتبار یک تست از راه های گوناگونی محاسبه می‎شود. منظور از اعتبار، درجة دقت اندازه‎گیری است و درپی آنیم که بدانیم اگر فردی را دو بار با روش مورد نظر بسنجیم، نتایجی که به دست می‎آید، با چه دقتی تکرار می‎شود. در پژوهش حاضر، اعتبار پرسش نامة دنیاگرایی از چند راه محاسبه شده، نتایج قابل قبولی را به دست آمده است.

الف) روش آلفای کرونباخ

در مرحله اول، تست دنیاگرایی را در بین 107 نفر از طلاب و دانشجویان با نسبت مساوی توزیع کردیم که اعتبار این تست از راه محاسبة آلفای کرونباخ، 8921/0 به دست آمد که بیانگر اعتبار قابل قبول پرسش نامة دنیاگرایی است.

ب) دوباره سنجی پرسش نامه

برای محاسبة اعتبار تست دنیاگرایی از راه دوباره سنجی، ابتدا 107 نفر از دانشجویان و طلاب علوم دینی را به تعداد مساوی انتخاب کردیم و از آنها خواستیم پرسش نامة دنیاگرایی را پر کنند. بعد از گذشت یک ماه، دوبار پرسش نامه توسط این جمع تکمیل گردید. ضریب همبستگی نتایج حاصله از این دو نوبت اجرای پرسش نامه که از طریق همبستگی پیرسون محاسبه شد، 998/0=r به دست آمد که در سطح 0001/0=p معنادار می باشد. برای بررسی نتایج و مقایسة میانگین دو بار اجرای مختلف پرسش نامه، از آزمون t استفاده شد. آزمون t تفاوت معناداری را بین میانگین دو نوبت آزمون نشان نداد. نتایج آزمون t، در جدول ذیل قابل مشاهده است.

جدول 2: آزمون t وابسته به منظور بررسی اعتبار پرسش نامة دنیاگرایی از راه دوباره سنجی

شاخص ها

آزمون تعداد افراد میانگین انحراف معیار درجة آزادی ارزش tبدست آمده p

آزمون نوبت اول 107 8505/142 4161/25 106 183/35ـ 998/0

آزمون نوبت دوم 1.7 1869/149 8826/25 106

ج ـ روش تنصیفی

از آنجا که دنیاگرایی یک ویژگی برگرفته از فرهنگ اسلامی است و در

فرهنگ اسلامی این ویژگی ها کمتر به صورت تست درآمده و کمّی شده است، بنابراین، تست معادل برای دنیاگرایی وجود ندارد. در نتیجه، از روش تنصیفی استفاده شد.

باید توجه داشت که بر اساس این روش، تست مورد نظر فقط برای نمره‎گذاری به دو نیمه تقسیم می‎شود، نه برای اجرا؛ منظور آن است که یک تست در یک نشست و یا وقت واحد به آزمودنی داده می‎شود، امّا دو نوع نمره از آن استخراج می‎گردد. یکی برای پرسش های فرد و دیگری برای پرسش های زوج، همبستگی این دو نمره، بیانگر میزان دقت تست در اندازه‎گیری افراد است.

جدول 3: آزمون t وابسته جهت بررسی اعتبار تنصیفی پرسش نامه دنیاگرایی

شاخص ها

آزمون تعداد افراد میانگین انحراف معیار درجة آزادی ضریب همبستگی ارزش t به دست آمده P

نیمة اول آزمون 276 86/12 77/0 275 955/0 17/30 0001/0

نیمة دوم آزمون 276 94/13 83/0

همان گونه که مشاهده می‎شود، ضریب همبستگی در جدول مساوی با 955/0 می باشد یعنی همبستگی کامل و مستقیم بین دو پاره تست دنیاگرایی برقرار است. از طرفی تفاوت چندانی بین دو میانگین پاره تست ها به چشم نمی آید، در نتیجه، تست دنیاگرایی از دقت بالایی برخوردار است.

پرسش نامة سلامت روانی (GHQ-28)

این پرسش نامه به پرسش نامه سلامت عمومی معروف است که یک پرسش نامة سرندی مبتنی بر روش خودگزارش‎دهی است که از آن در مجموعه‎های بالینی با هدف ردیابی کسانی که دارای یک اختلال روانی هستند، استفاده می شود. در این پرسش نامه، به دو طبقة اصلی از پدیده‎ها توجه می‎شود؛ ناتوانی فرد در برخورداری از یک کنش‎وری «سالم» و بروز پدیده‎های جدید با ماهیت معلول کننده.

اعتبار پرسش نامه 28 سؤالی توسط تقوی (1380) در ایران نیز به دست آمده است. تعیین اعتبار این پرسش نامه به سه روش دوباره سنجی، تنصیفی و ثبات درونی انجام گردید.

ضریب اعتبار برای کل پرسش نامه 72/0، و برای خرده آزمون های علائم جسمانی، اضطراب و بی‎خوابی، اختلال در کارکرد اجتماعی و افسردگی به ترتیب 60/0 و 68/ 57/0 و58/ به دست آمد. تمام ضرایب همبستگی در سطح 0001/0P< معنا‎دار بودند.

ضریب اعتبار تنصیفی برای کل مقیاس 93/0 و برای خرده آزمون های علائم جسمانی، اضطراب و بی‎خوابی، اختلال در کارکرد اجتماعی و افسردگی به ترتیب 86/0 و 84/0 و 68/0 و 77/0 بود. تمام نتایج در سطح 001/0P< معنا‎دار بودند.

بر اساس نتایج به دست آمده، ضرایب آلفا برای کل پرسش نامه 90/0 و برای خورده آزمون های علائم جسمانی، اضطراب و بی‎خوابی، اختلال در کارکرد اجتماعی و افسردگی به ترتیب 76/0 و 84/0 و 61/0 و 88/0 بود که بسیار رضایت بخش و در سطح 001/0P< معنا‎دار بودند.

روایی این پرسش نامه در پژوهش های متعدد در کشورهای مختلف در گروه های نمونه با تعداد مختلف محاسبه شده است که در همة موارد، روایی این پرسش نامه، مناسب گزارش شده است.

تقوی برای تعیین روایی این پرسش نامه در ایران اقدام کرد و نتایج را چنین اعلام می‎دارد که برای تعیین روایی پرسش نامه حاضر، از سه روش روایی همزمان، روش تحلیل عاملی و همبستگی خرده آزمون ها با یکدیگر و با آزمون اصلی استفاده گردید.

روایی همزمان پرسش نامه عمومی از طریق اجرای همزمان با پرسش نامه بیمارستان میدلیسکس(M.H.Q) انجام گردید که ضریب همبستگی 55/0 حاصل آن بود. ضریب همبستگی بین خرده آزمون های این پرسش نامه با نمرة کل در حد رضایت بخش و بین 72/0 تا 87/0 متغیر بود. تحلیل عاملی این پرسش نامه با چرخش و اریماکس، بیانگر وجود چهار عامل افسردگی، اضطراب، اختلال در کارکرد اجتماعی و علائم جسمانی بود که در مجموع بیش از 50/0 واریانس کل آزمون را تبیین می‎کند. بنابراین، بر اساس نتایج این تحقیق، فرم 28 سؤالی پرسش نامه سلامت عمومی، واجد شرایط لازم برای کاربرد در پژوهش های روان شناختی و فعالیت های بالینی شناخته شد.

داده‎های جمعیت شناختی نمونه مورد بررسی

نتایج حاصل از اجرای پرسش نامه دنیاگرایی

به منظور سنجش متغیر دنیاگرایی، پرسش نامة دنیاگرایی را بر 276 نفر آزمودنی از دو جنس (زن و مرد) با دو گرایش تحصیلی (حوزوی و دانشگاهی) و وضعیت تأهل، (مجرد و متأهل) اجرا کردیم. دنیاگرایی در این پرسش نامه یک مقیاس کلی است که از چند خرده مقیاس تشکیل شده است.

برای آشنایی بیشتر با نحوة توزیع افراد نمونه، در جدول زیر درصد فراوانی افراد بر اساس نوع تحصیلات (حوزوی، دانشگاهی) و وضعیت تأهل (مجرد، متأهل) و جنسیت (مذکر، مؤنث) آمده است.

جدول 4: توزیع حجم آزمودنی های گروه مورد بررسی بر اساس نوع تحصیلات، وضعیت تأهل و جنسیت.

وضعیت تأهل فراوانی درصد

متأهل 110 9/39

مجرد 155 1/60

نوع تحصیلات فراوانی درصد

حوزوی 121 8/43

دانشگاهی 155 2/65

جنسیت فراوانی درصد

مذکر 144 2/52

مؤنث 133 8/47

مجموع 276 0/100

جدول 5: میانگین و انحراف استاندارد نتایج دنیاگرایی و محورهای آن به تفکیک نوع تحصیلات و وضعیت تأهل.

نوع تحصیلات وضعیت تأهل شاخص‎ها علائم روانی گرایش‎های

اجتماعی دنیاگرایانه عدم گرایش به عبودیت تجمل‎گرایی عدم تعبد

به احکام الهی آخرت گریزی دنیاگرایی

حوزوی متأهل

8/31 درصد میانگین تعداد انحراف استاندارد 6477/13

88

5814/4 9886/8

88

2951/4 1250/10

88

3602/5 6705/12

88

1490/6 6364/2

88

9911/2 4432/7

88

3015/4 4659/55

88

7883/17

مجرد

9/11 درصد میانگین تعداد انحراف استاندارد 9697/13

33

4857/5 1515/9

33

5216/4 6061/9

33

8966/3 5455/13

33

6130/5 8182/2

33

1270/3 1515/6

33

8820/3 8485/55

33

9788/18

دانشگاهی متأهل

9/7 درصد میانگین تعداد انحراف استاندارد 1818/16

22

3241/5 2727/12

22

1144/6 9091/18

22

1144/6 9091/18

22

8674/7 3182/8

22

7684/5 2727/11

22

8406/5 9091/77

22

2248/29

مجرد

1/48 درصد میانگین تعداد انحراف استاندارد 9023/16

133

1520/5 0602/15

133

7575/7 3835/15

133

2432/8 2105/20

133

8258/7 8648/10

133

6227/6 8346/12

133

4245/8 0602/91

133

2997/34

مجموع متأهل 8/39 درصد میانگین تعداد انحراف استاندارد 1545/14

110

8219 6455/9

110

1680/5 4273/10

110

5230/5 9182/13

110

9561/6 7727/3

110

3318/4 2091/8

110

8691/4 9545/59

110

3251/22

مجرد 2/60 درصد میانگین تعداد انحراف استاندارد 3193/16

166

3338/5 8855/13

166

5962/7 2349/14

166

9154/7 8855/18

166

8882/7 2651/9

166

8818/6 5060/11

166

1766/8 0602/84

166

7808/34

نتایج حاصل از اجرای پرسش نامه سلامت عمومی (بیماری روانی)

جدول زیر میانگین و انحراف استاندارد پرسش نامة سلامت عمومی و خرده مقیاس های آن، بر اساس نوع تحصیلات و وضعیت تأهل گروه نمونه را نشان می‎دهد.

جدول6: میانگین و انحراف استاندارد نتایج سلامت عمومی و خرده مقیاس‎های آن به تفکیک نوع تحصیلات و وضعیت تأهل

نوع تحصیلات وضعیت تأهل شاخص‎ها علائم جسمانی اضطراب کارکرد اجتماعی افسردگی وخیم سلامت عمومی (بیماری روانی)

حوزوی متأهل

میانگین

تعداد

انحراف استاندارد 1932/5

88

3317/3 6364/4

88

1374/3 0000/7

88

3635/2 8295/1

88

2036/2 5795/18

88

7973/7

مجرد

میانگین

تعداد

انحراف استاندارد 7273/6

33

1252/4 9697/5

33

8526/3 3939/7

33

0612/3 4242/3

33

5691/4 5152/23

33

2734/12

دانشگاهی متأهل

میانگین

تعداد

انحراف استاندارد 3636/5

22

0790/3 7273/6

22

1654/4 6364/7

22

7739/3 1818/3

22

6728/3 8182/22

22

7377/10

مجرد

میانگین

تعداد

انحراف استاندارد 7669/5

133

9368/3 5113/6

133

3040/4 9398/6

133

2608/3 7444/4

133

5371/4 0000/24

133

7861/12

مجموع متأهل میانگین

تعداد

انحراف استاندارد 2273/5

110

2697/3 0545/5

110

4504/3 1273/7

110

6959/2 1000/2

110

6019/2 4273/19

110

5815/8

مجرد میانگین

تعداد

انحراف استاندارد 9578/5

166

9808/3 4036/6

166

2125/4 0301/7

166

2182/3 4819/4

166

5603/4 9036/23

166

6526/12

همان گونه که مشاهده می کنید، میانگین سلامت عمومی در حوزویان متأهل 57/18با انحراف استاندارد 79/7 و در حوزویان مجرد 51/23 با انحراف استاندارد 28/12 می‎باشد. میانگین سلامت عمومی در دانشگاهیان متأهل 81/22 با انحراف استاندارد 73/10 و در افراد مجرد آنها 000/24 با انحراف استاندارد 78/12 است. میانگین سلامت عمومی در افراد متأهل اعم از حوزوی و دانشگاهی 42/19 با انحراف استاندارد 58/8 و در افراد مجرد صرف نظر از اینکه حوزوی باشند یا دانشگاهی، 90/23 با انحراف استاندارد 65/12 می‎باشد.

جدول بالا مبین این واقعیت است که نمرة سلامت عمومی که در واقع میزان اختلال در سلامت عمومی را نشان می‎دهد، در افراد متأهل حوزوی از همة افراد دیگر کمتر است؛ یعنی میانگین 57/18 و انحراف استاندار 79/7 است. همچنان که در جدول قبلی بیان شد، کمترین سطح دنیاگرایی در همین قشر از گروه نمونه قرار داشت؛ با میانگین 46/55 و انحراف استاندارد 78/17. همچنین بالاترین نمرة اختلال در سلامت عمومی به دانشگاهیان مجرد اختصاص دارد؛ با میانگین 24 و انحراف استاندارد 78/12. و بالاترین سطح دنیاگرایی نیز با میانگین 06/91 و انحراف استاندارد 29/34 به همین قشر اختصاص داشت.

می‎توان به طور کلی از جدول دوم و سوم استفاده کرد که سطح دنیاگرایی

در حوزویان کمتر از دانشگاهیان و در افراد متأهل کمتر از افراد مجرد

است. همچنین نمرة سلامت عمومی که بیانگر میزان اختلال در سلامت عمومی است، در افراد حوزوی کمتر از دانشگاهیان و در افراد متأهل کمتر از افراد مجرد است. این نسبت نیز در تمام خرده مقیاس های دنیاگرایی و سلامت عمومی برقرار است.

جدول 7: میانگین و انحراف استاندارد دنیاگرایی با توجه به نوع تحصیلات

شاخص‎ها

متغیرها نوع تحصیلات تعداد میانگین انحراف استاندارد خطای معیار سطح اطمینان 95 درصدی نمره حداقل نمره حداکثر

حد پایین حد بالا

علائم روانی دنیاگرایانه حوزوی

دانشگاهی

مجموع 121

155

276 7355/13

8000/16

4565/15 8232/4

1653/5

2357/5 4385/

4149/

3152/ 8674/12

9804/15

8361/14 6037/14

6196/17

0769/16 1

3

1 26

28

28

گرایش اجتماعی دنیاگرایانه حوزوی

دانشگاهی

مجموع 121

155

276 0331/9

6645/14

1957/12 3396/4

7319/7

0379/7 3945/

6210/

4236/ 2520/8

4377/13

3617/11 8114/9

8914/15

0296/13 0

0

0 20

48

48

عدم گرایش به عبودیت حوزوی

دانشگاهی

مجموع 121

155

276 9835/9

8516/14

7174/12 9933/4

0661/8

2918/7 4539/

6479/

4389/ 0847/9

5717/13

5833/11 8822/10

1315/16

5815/13 0

0

0 23

40

40

تجمل ‎‎گرایی حوزوی

دانشگاهی

مجموع 121

155

276 9091/12

0258/20

9058/16 9972/5

8193/7

9025/7 5452/

6281/

4757/ 8296/11

7851/18

9694/15 9886/13

2665/21

8422/17 0

0

0 32

44

44

عدم تعبد به احکام الهی حوزوی

دانشگاهی

مجموع 121

155

276 6860/2

5032/10

0761/7 0167/3

5519/6

5659/6 2742/

5263/

3952/ 1430/2

4636/9

2980/6 2289/3

5428/11

8541/7 0

0

0 13

24

24

آخرت گریزی حوزوی

دانشگاهی

مجموع 121

155

276 0909/7

6129/12

1920/10 2152/4

1107/8

2199/7 3832/

6515/

4346/ 3322/6

3259/11

3365/9 8496/7

8999/13

0476/11 0

0

0 24

38

38

دنیاگرایی حوزوی

دانشگاهی

مجموع 121

155

276 5702/55

1935/89

4529/74 0406/18

5836/33

6063/32 6401/1

7192/2

9627/1 3231/52

8218/83

5891/70 8174/58

5653/94

3167/78 20

15

15 99

200

200

جدول 8: میانگین، انحراف استاندارد سلامت عمومی با توجه به نوع تحصیلات

شاخص‎ها

متغیرها نوع تحصیلات تعداد میانگین انحراف استاندارد خطای معیار سطح اطمینان 95 درصدی نمره حداقل نمره حداکثر

حد پایین حد بالا

علائم جسمانی حوزوی

دانشگاهی

مجموع 121

155

276 6116/5

7097/5

6667/5 6133/3

8206/3

7248/3 3285/

3069/

2242/ 9612/4

1034/5

2253/5 2619/6

3159/6

1080/6 0

0

0 17

19

19

اضطراب حوزوی

دانشگاهی

مجموع 121

155

276 0000/5

5419/6

5659/5 3838/3

2720/4

9754/3 3076/

3431/

2393/ 3909/4

8641/5

3949/5 6091/5

2198/7

3370/6 0

0

0 21

19

21

کارکرد اجتماعی حوزوی

دانشگاهی

مجموع 121

155

276 1074/7

0387/7

0688/7 5652/2

3340/3

1815/3 2332/

2678/

1815/ 6457/6

5097/6

7114/6 5691/7

5677/7

4262/7 0

0

0 19

17

19

افسردگی وخیم حوزوی

دانشگاهی

مجموع 121

155

276 2445/2

5226/4

5326/3 0978/3

4479/4

0652/4 2816/

3573/

2447/ 7069/1

8168/3

0509/3 8220/2

2283/5

0143/4 0

0

0 21

19

21

سلامت عمومی حوزوی

دانشگاهی

مجموع 121

155

276 9256/19

8323/23

1196/22 4438/9

4909/12

4045/11 8585/

0033/1

6865/ 2258/18

8503/21

7682/20 6255/21

8143/25

4710/23 5

0

0 77

64

77

جدول، نمایانگر میانگین، انحراف استاندارد، خطای معیار پرسش نامة دنیاگرایی و سلامت عمومی و خرده مقیاس های آنها می‎باشد. به طوری که از جدول بالا مشاهده می‎شود، کمترین میانگین از بین پرسش نامه‎های دنیاگرایی و سلامت عمومی و خرده مقیاس های آنها، به افراد حوزوی در افسردگی وخیم اختصاص دارد با میانگین 24/2 و انحراف استاندارد 09/3 و بالاترین نمره میانگین نیز به دانشجویان در عامل کلی دنیاگرایی اختصاص دارد؛ با نمرة 9/89 و انحراف استاندارد 58/33.

جدول 9: میانگین و انحراف استاندارد دنیاگرایی و سلامت عمومی با توجه به نوع تحصیلات و وضعیت تأهل

نوع تحصیلات وضعیت تأهل شاخص‎ها دنیاگرایی سلامت عمومی (بیماری روانی)

حوزوی متأهل میانگین

تعداد

انحراف استاندارد 4659/55

88

7873/17 5795/18

88

7973/7

مجرد میانگین

تعداد

انحراف استاندارد 8485/55

33

9788/18 5152/23

33

2834/12

دانشگاهی متأهل میانگین

تعداد

انحراف استاندارد 3750/76

22

2248/29 8182/22

22

7377/10

مجرد میانگین

تعداد

انحراف استاندارد 0602/91

133

2997/34 0000/24

133

7861/12

مجموع متأهل میانگین

تعداد

انحراف استاندارد 9545/59

110

3251/22 4273/19

110

5815/8

مجرد میانگین

تعداد

انحراف استاندارد 0602/84

166

7808/34 9036/23

166

6526/12

جدول نمایانگر میانگین و انحراف استاندارد دنیاگرایی و سلامت عمومی به تفکیک نوع تحصیلات و وضعیت تأهل می‎باشد. و نشان می دهد که کمترین نمرة میانگین، نمره‎ای است که از سلامت عمومی (بیماری روانی) توسط افراد حوزوی متأهل کسب شده است و آن 57/18 با انحراف استاندارد 79/7 می‎باشد. بالاترین نمره میانگین نیز نمره‎ای است که دانشجویان مجرد از دنیاگرایی به دست آورده‎اند که برابر 06/91 و انحراف استاندارد 29/34.

جدول 10: میانگین، انحراف استاندارد، خطای استاندارد سلامت عمومی و دنیاگرایی به تفکیک نوع تحصیلات

شاخص ها

متغیر نوع تحصیلات تعداد میانگین انحراف استاندارد خطای استاندارد سطوح اطمینان 95 درصدی نمره حداقل نمره حداکثر

حدپایین حد بالا

دنیاگرایی حوزوی

دانشگاهی

مجموع

121

155

276 57/55

19/89

45/74 04/18

85/33

6/32 64/1

71/2

96/1 32/52

82/83

81/58

56/94

31/78 20

15

15 99

200

200

سلامت عمومی حوزوی

دانشگاهی

مجموع 121

155

276 92/19

83/23

11/22 44/9

49/12

40/11 85/0

003/1

68/0 23/18

85/21

76/20 62/21

81/25

47/23 5

0

0 77

64

77

جدول مبین آن است که میانگین دنیاگرایی در افراد حوزوی با 57/55 کوچک‎تر از میانگین جامعة دانشگاهی با 19/89=M است. نمرة اختلال در سلامت روانی نیز در دانشگاهیان بیش از حوزویان است؛ زیرا میانگین سلامت عمومی در حوزویان 92/19 و در دانشجویان 83/23 می‎باشد. توجه به این امر الزامی است که تست سلامت عمومی، میزان اختلال را می سنجد، نه میزان سلامت را. بنابراین، لذا هرچه نمرة به دست آمده بیشتر باشد، سطح سلامت عمومی پایین تر است.

جدول 11: میانگین انحراف استاندارد و خطای استاندارد سلامت عمومی و دنیاگرایی به تفکیک وضعیت تأهل

شاخس ها

متغیر وضعیت تأهل تعداد میانگین انحراف استاندارد خطای استاندارد سطح اطمینان 95 درصدی نمره حداقل نمره حداکثر

حد پایین حد بالا

سلامت عمومی (بیماری روانی) متأهل

مجرد جمع

110

166

276 42/19

90/23

11/22 58/8

65/12

40/11 81/0

98/0

68/0 80/17

96/21

76/20 04/21

84/25

47/23 5

0

0 52

77

77

دنیاگرایی متأهل

مجرد

جمع

110

166

276 95/59

06/84

45/74 32/22

78/34

60/32 12/2

69/3

96/1 73/55

73/78

58/70 17/64

39/89

31/78 15

21

15 134

200

200

این جدول نیز نشان می‎دهد که میانگین دنیاگرایی افراد متأهل 95/59 و انحراف استاندارد 32/22 کمتر از دنیاگرایی در افراد مجرد با میانگین: 06/84 و انحراف استاندارد: 78/34 می‎باشد. همچنان که سلامت روانی افراد متأهل نیز با نمرة میانگین 42/19 و انحراف استاندارد 58/8 در وضعیت مطلوب‎تری نسبت به افراد مجرد با میانگین 90/23 و با انحراف استاندارد 65/12 قرار دارد. با توجه به نمرة انحراف استاندارد افراد مجرد و متأهل در دنیاگرایی و سلامت عمومی، این نتیجه به دست می‎آید که تفاوت آرا و نظرات در افراد مجرد، بیش از متأهل است و افراد متأهل هماهنگی و اشتراک نظر بیشتر دارند. همچنان که این انسجام و هماهنگی و نزدیکی نمرات در جامعة حوزوی نیز بیش از جامعة دانشجویی به چشم می آید.

تحلیل نتایج در چارچوب سؤال های تحقیق

در پژوهش حاضر، به منظور بررسی رابطة بین دو متغیر پیوسته یعنی دنیاگرایی و سلامت روانی از روش همبستگی پیرسن استفاده کردیم. همبستگی ها در سطح کمتر از 0001/0 معنا دار است. (276=n)

جدول 12: نتایج آزمون معناداری ضریب همبستگی دنیاگرایی با سلامت عمومی و خرده مقیاس‎های آنها با یکدیگر

عامل های دنیاگرایی عامل های سلامت عمومی

شاخص ها علائم جسمانی اضطراب کارکرد اجتماعی افسردگی وخیم سلامت عمومی

(بیماری روانی)

علائم روانی همبستگی پیرسن

سطح معناداری 209/0

0001/0 412/0

0001/0 158/0

009/0 468/0

0001/0 417/0

0001/0

گرایشهای اجتماعی دنیاگرایانه همبستگی پیرسن

سطح معناداری 174/0

004/0 269/0

0001/0 052/0

390/0 331/0

0001/0 282/0

0001/0

عدم گرایش به عبودیت همبستگی پیرسن

سطح معناداری 241/0

0001/0 316/0

0001/0 177/0

003/0 275/0

0001/0 335/0

0001/0

تجمل ‎‎گرایی همبستگی پیرسن

سطح معناداری 182/0

002/0 384/0

0001/0 033/0

584/0 339/0

0001/0 322/0

0001/0

عدم گرایش به تعبد به احکام الهی همبستگی پیرسن

سطح معناداری 113/

060/0 227/0

0001/0 075/0

216/0 316/0

0001/0 250/0

0001/0

آخرت گریزی همبستگی پیرسن

سطح معناداری 024/0

686/0 211/0

0001/0 050/0

403/0 198/0

0001/0 162/0

007/0

دنیاگرایی همبستگی پیرسن

سطح معناداری 190/0

0001/0 376/0

0001/0 116/0

055/0 395/0

0001/0 364/0

0001/0

با توجه به جدول بالا می‎توان به پرسش های پژوهش پاسخ گفت. در پاسخ به پرسش اصلی پژوهش که «آیا بین دنیاگرایی و سلامت روانی رابطه وجود دارد؟»، شواهد حاصل از تجزیه و تحلیل داده‎ها با استفاده از ضریب همبستگی نشان می‎دهد که بین دنیاگرایی و سلامت روانی(اختلال در سلامت روانی) رابطة پیرسن (364/0=r) در سطح معنادار (0001/0=p) وجود دارد. از آنجا که پرسش نامة سلامت عمومی میزان اختلال در سلامت عمومی را می‎سنجد و با توجه به اینکه رابطة دنیاگرایی با اختلال در سلامت عمومی مثبت است، نتیجه می گیریم: رابطة دنیاگرایی با سلامت روانی منفی است. در نتیجه، هر چه دنیاگرایی بیشتر شود، سلامت عمومی کمتر می‎گردد و هر چه دنیاگرایی کاهش یابد، سلامت عمومی افزایش می یابد.

این جدول پاسخ چهار سؤال اول از پرسش های فرعی پژوهش را نیز بیان می‎کند؛ رابطة بین دنیاگرایی با بیشتر خرده مقیاس های سلامت عمومی مثبت است؛ یعنی هر چه دنیاگرایی افزایش یابد، اختلال در علائم جسمانی، اضطراب و افسردگی نیز افزایش می‎یابد و کاهش دنیاگرایی، کاهش این خرده مقیاس‎ها را به دنبال دارد. رابطه بین دنیاگرایی و علائم جسمانی 190/0=r است. رابطه بین دنیاگرایی و اضطراب نیز بر اساس ضریب همبستگی و پیرسن 376/0= r و رابطه آن با افسردگی 395/0=r و سطح معناداری نیز 0001/0 =p می‎باشد. رابطة بین دنیاگرایی و کارکرد اجتماعی مثبت است، لکن معنادار نیست. بنابراین، فرضیة اول، سوم و چهارم پژوهش از فرضیه‎های فرعی نیز تأیید ‎شده است.

جدول 13: نتایج آزمون معناداری ضریب همبستگی دنیاگرایی با مشخصات فرعی.

متغیر مستقل متغیرهای تعدیل کننده

شاخص‎ها جنسیت نوع تحصیلات وضعیت تأهل وضعیت اقتصادی سن

دنیاگرایی r

همبستگی پیرسن 018/0- 513/0 363/0 064/0 257/0-

p

سطح معناداری 766/0 0001/0 0001/0 288/0 0001/0

چنانچه از جدول استفاده می‎شود، رابطة دنیاگرایی با جنسیت (مذکر، مؤنث) و نیز وضعیت اقتصادی (ضعیف، متوسط، خوب، عالی) معنادار نیست. بنابراین، فرضیه شمارة 5 ثابت نشد. بین دنیاگرایی و نوع تحصیلات (حوزوی، دانشگاهی) رابطة نسبتاً قوی 513/=r و بین دنیاگرایی و وضعیت تأهل (متأهل، مجرد) رابطة 363/0=r وجود دارد. به این معنا که هر چه از حوزه به سمت دانشگاه و از تأهل به سمت تجرد برویم، دنیاگرایی بیشتر می‎گردد. در نتیجه، دنیاگرایی در حوزویان نسبت به دانشگاهیان و در متأهل‎ها نسبت به مجردها کمتر است. برخلاف فرضیه پژوهش که در آغاز بحث و در فصل اول بیان شد که رابطه بین دنیاگرایی و سن مثبت است، با توجه به جدول فوق و نتایج به دست آمده که رابطة این دو را 257/0-=r در سطح معناداری 0001/0=p، روشن می کند، رابطة بین دنیاگرایی و سن منفی می‎باشد. یعنی با افزایش سن، دنیاگرایی کاهش می یابد. یکی از اهداف این پژوهش آن است که بررسی کند آیا افراد حوزوی و دانشگاهی در متغیر دنیاگرایی با هم اختلاف معنادار دارند یا خیر؟ تا به شکلی، اثر نوع تحصیلات را به دست آورد. همچنین درصدد است تأثیر وضعیت تأهل را با مقایسة افراد متأهل و مجرد به دست آورد. در نتیجه، برای دستیابی به این هدف، از آنجا که این بخش از پژوهش، نقش عِلّی مقایسه‎ای به خود گرفته است ـ زیرا محقق امکان تصادفی ساختن را نداشته است ـ در اینجا به مقایسة میانگین‎ها پرداخته‎ایم و هدف ما پاسخ به این دو پرسش است که آیا بین افراد متأهل و مجرد از لحاظ سطح دنیاگرایی تفاوت معنا‎داری وجود دارد؟ آیا بین دانشجویان و حوزویان از لحاظ دنیاگرایی تفاوت معنا‎دار است؟ در نتیجه، با توجه به واریانس‎های دو گروه به کمک آزمون لوین نخست یکسانی واریانس‎ها آزمون شده، سپس با توجه به رابطة t و درجه آزادی مربوطه و سطح معناداری (0001/0=p) نسبت به معنادار بودن آنها قضاوت شده است. گفتنی است که این فرآیند در نرم افزار spss جزو برنامه‎های از پیش تعیین شده می‎باشد و ما از این برنامه استفاده کرده‎ایم. در صورتی که تفاوت میانگین‎ها معنادار باشد، فرضیة پژوهش اثبات می‎شود. داده‎های توصیفی به شرح زیر می‎باشد:

جدول10: مقایسة میانگین و انحراف استاندارد نمرات افراد دانشگاهی و حوزوی و سطح معناداری آنها در متغیر دنیاگرایی

داده‎های توصیفی

نوع تحصیلات تعداد میانگین انحراف استاندارد خطای انحراف از میانگین t درجة آزادی معناداری

دانشگاهی 155 1935/89 8536/33 7192/2 588/10 84/244 0001/0

حوزوی 121 5702/55 0406/18 6401/1

جدول بالا نشان می‎دهد که میانگین دنیاگرایی در افراد دانشگاهی بیش از افراد حوزوی است.

برای استفاده از آزمون t باید ابتدا باید بررسی کنیم که آیا واریانس‎های دو گروه مساوی هستند یا خیر؟ آزمون لوین (Leven) نشان داد که این واریانس‎ها برابر نیستند. بنابراین، از t با واریانس‎های متفاوت استفاده شده است و این جدول نشان داد که مقدار 588/10=t در سطح خطای کمتر از 0001/0 معنادار است؛ یعنی میزان دنیاگرایی دانشجویان بیش از حوزویان است.

جدول 15: مقایسة میانگین و انحراف استاندارد نمره های افراد مجرد و متأهل و سطح معناداری آنها در متغیر دنیاگرایی

داده‎های توصیفی

نوع تحصیلات تعداد میانگین انحراف استاندارد خطای انحراف از میانگین t درجة آزادی معناداری

مجرد 166 06/84 78/34 6995/3 012/7 762/273 001/0

متأهل 110 95/59 32/22 1286/2

جدول بیانگر آن است که میانگین دنیاگرایی در مجردها بیش از متأهل‎ها می‎باشد. و آزمون لوین نشان می دهد که تفاوت بین واریانس‎ها (995/27=F) در سطح کمتر از 01/0 معنادار است. بنابراین، از آزمون t با فرض عدم تساوی واریانس ها استفاده شد و نتایج در جدول منعکس گردید. بر اساس اطلاعات جدول، مقدار 012/7=t در سطح خطای کمتر از 01/0 معنادار است، یعنی میزان دنیاگرایی در افراد مجرد بیش از افراد متأهل است.

نتیجه گیری

هدف عمدة این پژوهش، بررسی رابطه بین دنیاگرایی و سلامت روانی بود. برای این کار از ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد. نتایج به دست آمده در این پژوهش نشان داد که بین دنیاگرایی و پرسش نامة سلامت عمومی که در واقع اختلال در سلامت عمومی را می سنجد و نیز بین دنیاگرایی و سه عامل از عامل های سلامت عمومی (اختلال در علائم جسمانی، ضریب اضطراب، افسردگی) رابطة مثبت و معنا‎دار وجود دارد؛ یعنی هر کس دنیاگرایی بالایی داشته باشد، اختلالات روانی او مانند اضطراب، افسردگی و اختلال در علائم جسمانی او نیز بالا است.

یافته‎های این پژوهش با آموزه‎های قرآنی و سخنان امام معصوم علیهم الصلاه و السلام همخوانی دارد. ترجیح دنیا بر آخرت باعث عذاب الهی و محروم شدن انسان از نظر رحمت الهی می گردد. امیرالمؤمنین علیه السلام نیز در مورد دلدادگی به دنیا و دنیاگرایی می فرماید: «هر کس قلبش شیفته دنیا شد، به واسطة حب دنیا قلبش به سه چیز می چسبد: 1. اندوهی که هیچ گاه از او غایب نشود؛ 2. حرصی که او را رها نمی کند؛ 3. آرزویی که به آن نرسد». رسول خدا صلی الله علیه وآله نیز فرمودند: «محبت دنیا در قلب بنده‎ای ساکن نشد مگر آنکه او را به سه ویژگی چسباند؛ گرفتاریی که هیچ گاه سختی آن تمام نشود و نیازمندی که به بی‎نیازی نرسد و آرزویی که به انتهای آن نرسد». همچنین رسول خداصلی الله علیه وآله حب دنیا را اساس و منشا هر خطایی معرفی کرده است.

نتایج این پژوهش با تحقیقات میدانی رحمانی (1379) که نشان می دهد میانگین نمرات آزمودنی‎های دبیرستانی در عوامل اضطرابی، بیشتر از میانگین نمرات آزمودنی‎های مدارس حوزه می باشد، همخوانی دارد. همچنین یافته‎های این پژوهش با نتایج تحقیقات انجام شده در زمینه نقش و رابطه مذهب بر سلامت روان، همخوانی دارد. ویتر و همکاران (1985) در پژوهشی نشان دادند که 20 تا 60 درصد متغیر‎های سلامت روانی افراد بالغ، توسط باورهای مذهبی افراد تبیین می‎شود.

افزون بر این، نتایج این تحقیق با پژوهش ویلتز و کریدر (1998) نیز همخوانی دارد. آنان در پژوهش خود در یک نمونة 1650 نفری، به این نتیجه دست یافتند که نگرش های مذهبی با سلامت روانی رابطه مثبت معناداری دارند.

تبیین تأثیر منفی دنیاگرایی بر سلامت روانی

1. دنیاگرایی، اشتغال به دنیا و غفلت از یاد خدا را به همراه دارد، و غفلت از یاد خدا، باعث اضطراب است؛ زیرا خداوند متعال می‎فرماید‍: «الا بذکرالله تطمئن القلوب»؛ تنها با یاد خداست که دل ها آرام می شود. پس دل بستن به دنیا یاد خدا را از انسان می‎گیرد و در نتیجه، ریشه طمأنینه و آرامش را که همان یاد خداست، در نهاد انسان می‎خشکاند و این منشا اضطراب و نگرانی‎های بی‎پایان است. با ضمیمه کردن دو آیه از قرآن کریم که در یکی می‎فرماید: «فاعرض عن من تولی عن ذکرنا و لم یرد الا الحیاه الدنیا»؛ و روی گردان از کسی که از یاد ما روی‎گردان شده و جز زندگی دنیا چیزی را اراده نکرده است» و آیه دیگر که می فرماید: «وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنکًا وَنَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَعْمَی»؛ هر کس از یاد ما روی ‎گردان باشد، زندگی او در فشار و تنگنا خواهد بود»، می‎توان نتیجه گرفت که اگر دنیا هدف غایی انسان شود، نتیجة طبیعی آن غفلت و روی گردانی از یاد خداست. نتیجة طبیعی اعراض از یاد خدا نیز تحمل استرس‎ها و فشار‎های روانی و سخت شدن زندگی است.

2. دنیاگرایی، دل بستن به چیزهایی است که زوال و فنا و اضمحلال در ذات آنها نهفته است و این تغییر و تحول در دنیا باعث می شود که انسان آرامش پیدا نکند و همواره با فانی شدن و از دست دادن نعمت هایی که در اختیار دارد، نگران شود؛ نگران از مردن زن و فرزند، کساد شدن بازار کار، مریض شدن و مردن خود و در نتیجه، از دست دادن هر آنچه که به او تعلق دارد، و هیچ گاه روی آرامش را نبیند، مگر اینکه فردی دنیاگرا باشد و اصلاً اهل فکر نباشد و در نتیجه غفلت سراسر وجودش را بگیرد و به فانی بودن محبوب های خود توجه نداشته باشد و ساعات اندکی از عمر خود را به بطالت و خوشی بگذراند. البته این افراد نیز بر اساس سخن امیرالمؤمنین علیه السلام، هر چند در ظاهر خوشحال باشند، ولی قلب آنها گریان است: «کسانی که لذتشان از دنیا است، قلبشان گریان است اگر چه خوشحال باشند و به شدت با خود دشمنند. هر چند به خاطر بعضی از آنچه که به آنها روزی داده شده وضعیت زندگانیشان شاد و مرفه باشد».

3. نشناختن دنیا، باعث دل بستن به دنیا در نتیجه حرص شدید برای به دست آوردن آنچه از دنیا در اختیار انسان نیست و غم و اندوه شدید در فراق محبوب های دنیوی می شود و نگرانی برای ترس از دست دادن مادیات دنیا را در پی دارد. اگر کسی دنیا را به خوبی بشناسد، خاطرش آسوده می‎گردد. چنان که امیرالمؤمنین علیه السلام می‎فرماید: «لو تعلمون من الدنیا ما اعلم لاستراحت انفسکم منها؛ اگر آنچه را که من از دنیا می دانستم، شما نیز می‎دانستید، هر آیینه از بابت دنیا راحت می‎شدید». روایت شده است که امام باقر علیه السلام جابربن عبدالله را در حالی دید که آه سردی از نهاد او برخاست. امام علیه السلام از جابر پرسیدند: ای جابر برای چه آه کشیدی؟ آیا برای دنیا آه کشیدی؟ جابر گفت: آری.

حضرت فرمودند:

«ای جابر! لذت های دنیا هفت چیز است: خوردنی، نوشیدنی، پوشیدنی، ازدواج، سواری، بوییدنی و شنیدنی؛ بهترین خوردنی ها عسل است و آن آب دهان حشره ای (زنبور عسل)؛ است؛ گواراترین نوشیدنی ها آب است که در سطح زمین شناور و استفاده از آن برای همگان مباح است؛ بهترین پوشیدنی ها ابریشم است که آب دهان کرمی است. (کرم ابریشم؛ بهترین وسیلة نکاح (و دفع شهوت جنسی) زنان هستند، در حالی که در نکاح دو محمل بول به هم می‎رسد و زشت‎ترین عضو زنان، به مثابه بهترین چیز اراده می‎شود؛ و بهترین سواری ها اسب است و آنها که (بسیار اتفاق می افتد) قاتل صاحبانشان می‎شوند؛ بهترین بوییدنی ها مشک است و آن خون مانده در ناف چهارپایی (آهو) است و بهترین شنیدنی ها آواز طرب‎انگیز و موسیقی می‎باشد و آن گناه است. پس دنیایی که اوصافش چنین است، انسان عاقل برای آن آه نمی‎کشد. جابربن عبدالله می‎گوید: به والله قسم بعد از این سخنان امام علیه السلام، هیچ گاه فکر دنیا به خاطرم خطور نکرد.

پس اگر انسان بی‎اعتباری و پست بودن دنیا را در مقایسه با آخرت و قوانینی

که بر آن حاکم است بداند، دلبستگی به آن پیدا نمی‎کند و به زبان حال و

قال می‎گوید: «لا احب الآفلین»؛ همانا من چیزهایی را که غروب می‎کنند

و زوال و فنا در آنها راه دارد و ثابت و ماندگار نیستند دوست ندارم. در نتیجه، از نظر روانی سالم و سلامت خواهد بود و در کوران حوادث، آرامش و اطمینان خویش را از دست نمی‎دهد؛ زیرا تکیه‎گاهی دارد ثابت و ماندگار که همیشه با اوست «هو معکم اینما کنتم» و دل به چیزی بسته است که مرگ و نیستی در او راه ندارد و تمام اسباب و علل در دست اوست. «و توکل علی الحی الذی لایموت؛ و تو بر آن زنده‎ای که هرگز نمی‎میرد توکل کن»؛ «او که مرده را نیز زنده می‎کند و به هر کاری تواناست»؛ «او که تمام خیرها به دست اوست»؛ «اسباب و کلید آسمان ها و زمین در دست توانای اوست و برای هر کس که بخواهد، روزی را گسترش می دهد». کسی که دنیا را درست شناخت، از مستی و سرخوشی نعمت های دنیا خارج می‎شود و تمام موجودات عالم امکان را عین فقر و نیاز می‎یابد و به صاحب عالم هستی که قوام عالم به اوست دل خوش می دارد.

تبیین علت بالا بودن سطح دنیاگرایی در دانشجویان

برای تحلیل این واقعیت می‎توان به چند نکته اشاره کرد؛ محتوای علومی که در حوزه و دانشگاه تدریس می‎شود، در دانش پژوهان اثر مخصوص خود را می‎گذارد؛ زیرا علم غذای معنوی روح است و غذا می‎تواند باعث حیات و قوت و قدرت تغذیه کننده شود و از طرفی می‎تواند باعث مسمومیت و در نهایت هلاکت متغذی گردد. به همین دلیل، خداوند متعال می‎فرماید «فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلی طَعامِهِ»؛(عبس: 24) انسان باید به غذای خود بنگرد». از امام باقر علیه السلام نقل شده است که در تفسیر این آیه فرمود: «علمه الذی یأخذه، عن من یأخذه»؛ «یعنی منظور از طعام در اینجا علم و دانش است که غذای روح است، باید بنگرد که آن را از چه کسی گرفته است». نظیر همین معنا از امام صادق علیه السلام نقل شده است. بی شک معنای ظاهر آیه همان غذاهای جسمانی است که در آیات بعد مشروحاً ذکر شده است، ولی غذای روح را نیز از طریق قیاس اولویت می‎‎توان استفاده کرد؛ زیرا انسان ترکیبی از روح و جسم است؛ همان گونه که جسم او نیاز به غذای مادی دارد، روح او نیز به غذای روحانی احتیاج دارد. وقتی انسان باید در غذای جسمانیش دقیق شود و سرچشمه آن را که باران حیات بخش است ـ طبق آیات بعد ـ بشناسد، باید در غذای روحانی خود نیز دقت کند که از طریق باران وحی به سرزمین قلب پاک پیامبرصلی الله علیه و آله نازل می‎‏گردد و از آنجا در سینه‎های معصومین علیهم السلام ذخیره می‎شود و همچون چشمه‎های جوشانی در صحیفة قلوب جاری می‎گردد و انواع میوه‎های لذت بخش ایمان و تقوا و فضایل اخلاقی را پرورش می‎دهد. آری! انسان باید درست بنگرد که سرچشمه اصلی علم و دانش او که غذای روحانی اوست، کجا است؛ مبادا از سرچشمة آلوده‎ای تغذیه شود و روح و جان او را بیمار کند یا به هلاکت افکند».

بنابراین، محتوای درس دانش پژوهان به شدت بر علایق و گرایش های آنها مؤثر است؛ تا آنجا که رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم فرمودند: «من اصغی الی ناطق فقد عبده فان کان الناطق من الله فقد عبدالله و ان کان الناطق عن ابلیس فقد عبد ابلیس»؛ هر کس به کلام گوینده‎ای گوش فرا دهد، در واقع او را عبادت کرده است. اگر گوینده از خدا بگوید، خدا را عبادت کرده است و اگر از شیطان بگوید، شیطان را عبادت کرده است». بنابراین، علومی که ریشه در قرآن و سنت پیامبر اسلام و ائمه اطهار علیهم السلام دارد، در مخاطبین طهارت و نورانیت ایجاد می کند و علومی که از ذهن های آلوده به مسکرات و عقل های اسیر غضب و شهوت برخاسته است، آثار مخرب خود را بر جای می‎نهد. از این رو، ریشة این اختلاف حوزویان و دانشگاهیان را باید در محتوا و سرشاخه‎های علوم آنها جست وجو کرد.

علت یابی پایین بودن سطح دنیاگرایی در افراد متأهل در مقایسه با افراد مجرد

1. غریزة شهوت در افرادی که به سن بلوغ می‎رسند، به نهایت رشد خود می‎رسد و آنها را تهییج کرده، کشش بسیار نیرومندی در آنها نسبت به امور شهوت انگیز به وجود می‎آورد. گاهی در افراد مجرد مشاهده می شود که تمام سرمایه روانی فرد معطوف به این غریزه می‎شود؛ به گونه ای که فرد سرمایة دیگری در اختیار ندارد تا برای تحصیل، عبادت ، خدمت و ... سرمایه گذاری کند. در نتیجه، از فعالیت های روزمره باز می ماند. اگر امکان ارضای این میل طبیعی برای فرد فراهم نگردد، به علت قدرت بالای شهوت، فرد دچار عدم تعادل روحی می شود و میل شدید به یکی از برجسته‎ترین مظاهر دنیا، یعنی علاقه به جنس مخالف، به مصداق «زین للناس حب الشهوات من النساء»(نمل: 55) پیدا می‎کند. در حالی که افراد مجرد با این فشارهای روانی دست و پنجه نرم می کنند، افراد متاهل به تعبیر قرآن کریم به واسطة ازدواج تسکین و آرامش می‎یابند. و این میل های شدید را که روح انسان را به هر سو می‎کشد و او را متلاطم و ناآرام می‎سازد با ازدواج کنترل کرده اند؛ «و از آیات الهی برای شما این است که برای شما از جنس خودتان جفتی آفرید که در بر او آرامش یافته با هم انس گیرید و میان شما رأفت و مهربانی برقرار فرمود».

این آرامش از آنجا ناشی می‎شود که آن دوجنس، مکمل یکدیگرند و مایه شکوفایی و نشاط و پرورش یکدیگر می‎باشند؛ به طوری که هر یک بدون دیگری ناقص است و طبیعی است که میان یک موجود و مکمل وجود او، چنین جاذبه نیرومندی وجود داشته باشد. از اینجا می‎توان نتیجه گرفت کسانی که به این سنت الهی پشت پا می‎زنند، وجود ناقص دارند. به هر حال، این آرامش و سکونت، هم از نظر جسمی و هم از نظر روحی و هم از جنبة فردی و هم اجتماعی است. عدم تعادل روحی و ناآرامی‎های روانی که افراد مجرد با آن دست به گریبانند، کم وبیش بر همه روشن است. پس به وسیله ازدواج، سرمایة روانی که معطوف به ارضای غریزه شهوت بود، با ارضای صحیح این غریزه آزاد می‎گردد و فرد به آرامش می‎رسد و یکی از پرجاذبه‎ترین استوانه‎های دنیاگرایی در نظر انسان، کمرنگ می‎شود.

2. ازدواج باعث می‎شود فرد احساس مسئولیت بیشتری بکند، خود را نسبت به تربیت و تأمین معاش خانواده مسئول بداند و در تنگناهای مختلفی که در فراز و نشیب زندگی با آن مواجه می گردد، بیشتر به ضعف خود و قدرت خدا توجه پیدا کند. همچنین از راه آزمایش و خطا برای او ثابت می‎شود که خالق و رازق تنها خداست و کمتر مادیات را منشأ اثر مستقل می‎یابد. در نتیجه، دنیاگرایی افراد متأهل کمتر، و سلامت روانی آنها بهتر خواهد شد.

پژوهشگر از ابتدای امر بر این باور بوده است که دنیاگرایی در زنان بیش از مردان است و این واقعیت را با نظری به جهان خارج می‎توان استنباط کرد؛ زیرا بالاترین بازار مصرف لباس و پوشاک و وسایل لوکس اختصاص به زن ها دارد و توجه زنان به پوشش، مد لباس، مد وسایل منزل، و ...بیش از مردان است. علت این امر می‎تواند غلبه عواطف و احساسات بر عقل، در جامعة زنان باشد. زن به خاطر وظیفة خطیر تربیت فرزند و شوهرداری، احتیاجش به عواطف و احساسات خیلی بیش از احتیاج او به عقل و دوراندیشی است و لازمة این غلبة احساسات، توجه بیش از حد به ظواهر فریبنده دنیا است و درک همین واقعیّت توسط افراد فرصت طلب است که زمینه را برای سوء استفاده آنان از این ویژگی زنها فراهم می کند. در نتیجه، با آوردن اجناس متنوع مصرفی و لوکس، آنها را به خرید بیشتر دعوت می‎کنند. امیرالمؤمنین علی علیه السلام به همین واقعیت اشاره می‎کنند آنجا که در اوصاف زنان می‎فرمایند: «وَ إِنَّ النِّسَاءَ هَمُّهُنَّ زِینَةُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَ الْفَسَادُ فِیهَا؛ همت و اهتمام زنان، بر زینت زندگی دنیا و فساد در آنها است». البته باید توجه داشت که این سخنان حکم غالبی برای زنان را بیان می‎کند؛ و گرنه زنانی هستند که با تربیت پیدا کردن در دامن فرهنگ اسلام، به بالاترین فضایل دست پیدا کرده‎‎اند تا جایی که یک نفر زن صالح از هزار مرد برتر می‎شود. امام علیه السلام فرمودند: «یک زن صالح از هزار مرد غیر‎صالح بهتر است». اما چرا این تحقیق میدانی رابطه‎ای بین جنسیت و دنیاگرایی نشان نداد، می‎تواند چند دلیل داشته باشد:

1. نمونه معرف جامعه نبوده باشد؛

2. خانم‎ها با دقت کافی به پرسش نامه جواب نداده باشند؛

3. پرسش نامه احتیاج به اصلاح داشته باشد.

تبیین عدم وجود رابطة معنادار بین دنیاگرایی و اختلال در عملکرد اجتماعی

دنیاگرایی به معنی حب استقلالی به دنیا داشتن و دنیا را غایت و هدف در نظر گرفتن است. بنابراین، دنیاگرایی نه تنها باعث اختلال در عملکرد اجتماعی فرد نمی‎شود، بلکه ممکن است عملکرد اجتماعی را نیز بهبود بخشید؛ زیرا فرد دنیاگرا، دنیا را منشا اثر می داند و عزّت و آسایش خود را در گرو جمع آوری دنیا طلب می‎کند. در نتیجه، برای جمع‎آوری مال بیشتر، نه تنها فعالیت اقتصادی خود را بیشتر می‎کند و با دیگران رابطة تنگاتنگ برقرار می‎سازد، بلکه به چاپلوسی و مدح بی‎جا و تذلل در برابر دنیاداران نیز می‎پردازد تا یک موقعیت قابل قبول در نظر دیگران پیدا کند. دنیاگرایان برای جلب توجه دیگران، خرج های گزافی نیز متحمل می‎شوند تا خود را مهم جلوه دهند. حرف دیگران برای چنین افرادی بسیار مهم است؛ تا جایی که حاضرند، دین و عقاید حقة خود را به خاطر حرف دیگران کنار بگذارند. بنابراین، عدم ارتباط بین دنیاگرایی و اختلال در کارکرد اجتماعی، جای تعجب ندارد. امیرالمؤمنین علی علیه السلام می‎فرماید: «هر کس دنیا در نظرش با عظمت جلوه کند و ارزش و اعتبار دنیا را بزرگ بشمارد، آن را بر خدا ترجیح می‎دهد و جز به دنیا به چیزی نپردازد. در نتیجه، بندة دنیا و کسی که چیزی از دنیا را در دست دارد (دنیاداران) می شود‎‎». از این رو، فرضیة محقق در این زمینه مبنی بر عدم ارتباط بین دنیاگرایی و اختلال در عملکرد اجتماعی تأیید می‎شود.

تحلیل عدم ارتباط دنیاگرایی با وضعیت اقتصادی

دنیاگرایی یعنی گرایش قلبی نسبت به دنیا و دنیا را منشا اثر مستقل دانستن و این گرایش قلبی ارتباطی با وضعیت اقتصادی ندارد؛ یعنی می‎توان فرض کرد که فردی از نظر اقتصادی فقیر باشد، ولی دنیاگرایی او در سطح بسیار بالایی باشد. همچنان که تحقیق ما این مطلب را نشان می‎دهد. چون میانگین دنیاگرایی در طبقة ضعیف گروه نمونه 81 و در گروه متوسط و خوب به ترتیب 71 و 80 بوده است؛ یعنی دنیاگرایی گروهی که وضعیّت اقتصادی آنها ضعیف است، از افرادی که در وضعیت خوب و متوسط قرار دارند، بیشتر است. اسلام هم به منزلة یک مکتب مترقی، هیچ گاه فقر را ترویج نکرده است، بلکه کمال و افتخار انسان را تنها در معیار تقوی معرفی کرده است: «ان اکرمکم عند الله اتقاکم». این تقوی اگر در فقیری باشد، از تمام اغنیا مقام و منزلتش در نزد خدا بالاتر است و اگر در یکی از اغنیا این کمال یافت شود، مقام او از همة بی‎تقواها، اگر چه جزو فقرا باشند، بالاتر است. سیرة ائمه اطهار نیز نشان می‎دهد برای بندگی خدا و زهد و بی‎رغبتی نسبت به دنیا، لزوماً احتیاج نیست که فرد مسلمان فقیر باشد؛ زیرا حضرت زهرا سلام الله علیها که مادر یازده امام و سرور زنان عالم است، زمانی یک چادر کهنه بر سر داشت که دوازده وصله بر آن بود؛ به گونه ای که سلمان با دیدن این منظره گریست و فرمودند: «آه! قیصر روم و کسری لباس های سندس و حریر بپوشند، اما دختر پیامبرصلی الله علیه وآله چادری که دوازده وصله دارد و کهنه است به سر کند»؟! فاطمه سلام الله علیها به حضور پیامبرصلی الله علیه وآله رسید و عرض کرد: «ای رسول خدا! سلمان از لباس من تعجب می‎کند. با اینکه سوگند به خداوندی که تو را به حق مبعوث کرد، مدت پنج سال است که فرش ما در خانة علی به یک پوست گوسفند انحصار دارد که شب بر روی آن می‎خوابیم و روز روی آن پوست، به شتر خود علف می‎دهیم و متکای ما از لیف خرما است». پیامبر به سلمان فرمود: «همانا دخترم در صف سبقت گیرندگان در درگاه خداست». در یک موقعیّت زمانی دیگر نیز حضرت زهر ا سلام الله علیها با هدیه ای که رسول خدا به حکم «وءآت ذاالقربی حقه» به او داد، مالک فدک گشت که درآمد خالص سالیانة آن 000/120 سکه طلا بود. زهرای اطهر سلام الله علیها نه در زمان فقر به دنیا رو آورد و نه در زمان غنا. بنابراین، وضعیت اقتصادی مستقلا ً تأثیری در دنیاگرایی ندارد. اگر چه برای افراد معمولی، غالباً ، هم فقر بسیار مضر است، تا آنجا که رسول خدا بارها فرمودند «کاد الفقر ان یکون کفرا؛ نزدیک است که فقر باعث کفر گردد»، و هم وضعیت اقتصادی خیلی عالی می‎تواند باعث گرایش قلبی به دنیا و غفلت از یاد خدا و در نتیجه به خطر افتادن سلامت روانی گردد. بنابراین، بهترین وضعیت اقتصادی برای تأمین سلامت روانی برای عامة مردم، وضعیت متوسط است و معمولاً با اینکه ائمه اطهار و اولیای دین از نظر مادی وضعیت خیلی خوبی داشته‎اند، ولی چیزی از مال دنیا را برای خود ذخیره نمی‎کردند، بلکه به قدر کفاف از آن استفاده می‎کردند و بقیة آن را در راه خدا انفاق می کردند. تاریخ زندگانی امام علی علیه السلام مملو از این ایثارها، گذشت ها و انفاق هاست و شیعیان واقعی آن حضرت نیز به او اقتدا می‎کنند. در نتیجه، هیچ گاه سرمایة بسیار نزد آنها انباشته نمی شود.

تبیین رابطة منفی بین دنیاگرایی و سن

نتایج حاصل از اجرای پرسش نامه در این مورد خاص، هم با واقعیت خارجی ناسازگار است، هم با فرضیة آغازین پژوهش و هم با مضمون پاره ای از روایاتی که از ائمة هدی به ما رسیده است؛ از جمله این روایت شریف که می فرماید: «یشیب ابن آدم ویشب معه خصلتان الحرص و طول الامل» حکایت از آن دارد که با پیر شدن انسان دو ویژگی در او جوان می شود؛ یکی حرص و دیگری آرزوی طولانی که به تلازم از بالا رفتن سطح دنیاگرایی حکایت می کند. در پاسخ به این اشکال می توان گفت: از آنجا که میانگین سن طلاب در گروه نمونه بیش از میانگین سن دانشجویان گروه نمونه می باشد، در نتجه این کاهش دنیاگرایی به واسطة افزایش سن نیز می تواند ناشی از تأثیر محتوای علمی حوزه باشد. بنابراین، نمی توان گفت که فرضیه و دو مورد دیگر رد می شود؛ زیرا روایت ناظر به حکم غالب می باشد فرضیه نیز در صدد بیان مسئله بدون دخالت عوامل خارجی می باشد و در مورد حاضر، دخالت عوامل خارجی همچون یادگیری را نمی خواهد نادیده بگیرد. در اینجا این عوامل قطعا مؤثرند و رابطة قوی و معنادار دنیاگرایی با نوع تحصیلات نیز مؤید این واقعیت است.